CRIMINOLOGISCHE PSYCHOLOGIE
PROF. HENRY OTGAAR
COLLEGE 1: GESCHIEDENIS, MYTHES EN CASUÏSTIEK
INHOUD
- Onderzoek naar psychologische fenomenen die relevant zijn in de criminologie, rechtbank,
forensische context
o Ongelukkige term: ‘criminologisch’ enkel gebruikt in België
- Begrip is zeer divers: verdachten, getuigen, slachtoffers, professionals, politie,
getuigendeskundigen, therapeuten, crimineel gedrag en ontstaan, verklaringen, …
- Relatie tussen ‘psychology and crime’ kent meerdere namen:
o Rechtspsychologie: veel onderdelen komen uit criminologische psychologie
(kennen ongeveer dezelfde geschiedenis)
o Forensische psychologie
o Criminologische psychologie
PYSCHOLOGIE VS RECHT
Psychologie Recht
Wetenschappelijke methode (experimenten) A priori methode (logica, redeneren)
Prospectief: onderzoek om nieuwe inzichten te Retrospectief: verklaringen waarom iets gebeurt
krijgen
Nomotetisch: algemene principes Idiografisch: specifieke zaak
RECHTSPSYCHOLOGIE VS FORENSISCHE PSYCHOLOGIE
Rechtspsychologie Forensische psychologie
Op basis van experimentele psychologie, bv. Op basis van klinische psychologie, bv.
geheugen, hoe herkent men daders psychopathie
Op basis van empirisch en veldonderzoek Op basis van empirisch en veldonderzoek
Bv. geheugen, ooggetuigenidentificatie, Bv. persoonlijkheid van verdachten, PTSS,
leugendetectie recidivisme, behandeling
→ Criminologische psychologie kan gezien worden als een verzamelnaam van verschillende
disciplines
CASUS: STEVE TITUS (12 OKTOBER 1980)
- Nancy werd verkracht -> moest via line-up de dader aanduiden uit verdachten
- Selecteerde Steve Titus: verdacht omdat voertuigbeschrijving + uiterlijk overeenkwamen met
verhaal van Nancy (suggestieve line-up: politie dacht zeker te weten dat Steve de dader was en
insinueerde dit)
o Ook naar Nancy gecommuniceerd: dader zat in line-up + complimenten voor Nancy na
aanduiding
- Echte dader was Edward Lee King, maar Steve was veroordeeld en zat jaren vast
1
,EXPERIMENTEEL ONDERZOEK
- Onafhankelijke variabele: dat wat je manipuleert (bv. suggestie door politie)
- Afhankelijke variabele: dat wat je meet (bv. prestatie op line-up)
- Verschillende designs (onderzoeksmethoden)
o Between subjects design: 2 verschillende groepen (geteste groep vs. controlegroep) ->
op zoek naar verschillen tussen deze groepen
o Within subjects design: ieder subject doorloopt dezelfde stappen van het experiment
Erg belangrijke begrippen + toepassen op gezien onderzoek
GESCHIEDENIS VAN DE CRIMINOLOGISCHE PSYCHOLOGIE
- Niet 1 duidelijke geschiedenis van deze tak van psychologie -> komt doordat deze geschiedenis
overlapt met geschiedenis van bv. rechtspsychologie en forensische psychologie
- Aantal “keyplayers”:
→ Vaak begonnen als de psychologie van verklaringen (Psychology of Testimony)
1) Thucydides
- Tijd: 5de eeuw v.C.
- Werk: /
- Wat: getuigen kunnen verschillende verklaringen afleggen -> belangrijk punt
- Waar: Griekenland
2) Hans Gross
- Tijd: 1889
- Werk: Kriminalpsychologie
- Wat: psychologie van ooggetuigenverklaringen (betrouwbaarheid van getuigen, …)
- Waar en hoe: Oostenrijkse jurist
3) Münsterberg
- Tijd: 1908
- Werk: On the Witness Stand
- Wat: belangrijkste werk over psychologie en recht (en de toegepaste psychologie)
- Waar en hoe: Amerikaans psycholoog
- Zijn werk was niet onomstreden, bv. vrouwen niet geschikt als juryleden -> veel kritiek
4) Stern
- Tijd: 1901
- Werk: Psychologie der Aussage
- Wat: verklaringen, suggestibiliteit, geheugen
- Waar en hoe: Duits psycholoog
- Introduceerde als een v/d eerste het drama/reality experiment (staged event)
- Vaak experimenteel en actueel: kinderen dienen, indien mogelijks, slechts éénmaal te
worden ondervraagd, in een omgeving zonder angst, zo spoedig mogelijk na de ervaring
in kwestie, en alleen door een bijzonder bekwame persoon
- Joods, dus door oorlog moeite met lesgeven -> anderen moesten werk later overnemen
5) Listzt
- Tijd: 1902
- Werk: /
- Wat: soortgelijke experimenten als Stern
- Waar: Duits criminoloog
2
,6) Binet
- Tijd: 1900
- Werk: La Suggestibilité
- Wat: link met werk van Stern -> zal verklaren dat personen vatbaar zijn voor suggestieve
vragen
- Waar en hoe: Franse psycholoog
7) Rond 1970-1980: toename in onderzoek naar psychologie en verklaringen na een lange stilte
sinds WOII
8) Hans Toch
- Tijd: 1961
- Werk: Legal and Criminal Psychology
- Wat: eerste overzichtsboek
- Waar en hoe: Amerikaans psycholoog
9) Eysenck
- Tijd: 1964/1979
- Werk: Crime and Personality
- Wat: schreef als eerste over de link tussen persoonlijkheid en criminaliteit
- Waar en hoe: Britse psycholoog
- Laatste jaren meer kritiek en nakijken op zijn werk
10) Cleckley
- Tijd: 1941/1964
- Werk: /
- Wat: schreef als eerste over psychopathie
- Waar en hoe: psychiater
- Nu: Robert Hare is 1 v/d meest beroemd onderzoekers op dit terrein
11) Belangrijke rol van België en Nederland
→ Varendonck
- Tijd: 1911
- Werk: /
- Wat: benoemde de gevaren van suggestie op verklaringen van kinderen
- Waar en hoe: Belgische psycholoog
→ Van Geuns
- Tijd: 1914
- Werk: /
- Wat: verdedigde welke factoren verklaringen kunnen aantasten, bv. drugs
- Waar en hoe: Nederland
3
,STELLINGEN
1. Het geheugen is in staat om herinneringen aan traumatische events onbewust te ‘verdringen’ -> fout
2. Dissociatieve amnesie (geheugenverlies) wordt veroorzaakt door een grote hoeveelheid stress -> fout
3. Het geheugen is als een video-opname die gebeurtenissen nauwkeurig vastlegt zoals ze gebeurden -> fout
4. Levendige herinneringen zijn eerder accuraat dan vage herinneringen -> fout
5. Dissociatief geheugenverlies is een essentiële menselijke reactie op traumatische gebeurtenissen, zoals
gevechten, misdaden, natuurrampen, verkrachting en misbruik in de kindertijd -> fout
6. Het is mogelijk dat herinneringen die voorheen geblokkeerd waren, opnieuw opduiken na herstel van
dissociatieve amnesie -> fout
7. Vroege herinneringen, vanaf het eerste levensjaar, zijn accuraat opgeslagen en opvraagbaar -> fout
8. Het geheugen wordt niet beïnvloed door suggestie -> fout
9. Mensen die lijden aan geheugenverlies kunnen één of meer nieuwe identiteiten ontwikkelen -> fout
10. Een cliënt/patiënt kan een onderscheid maken tussen "echte" en "valse" herinneringen -> fout
11. Onderdrukte herinneringen aan gebeurtenissen die wel hebben plaatsgevonden, kunnen in therapie
nauwkeurig worden teruggehaald -> fout
12. Hypnose kan nauwkeurig herinneringen ophalen van gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden, maar die
de cliënt/patiënt voorheen niet kende -> fout
13. Mensen die aan dissociatief geheugenverlies lijden, vergeten hoe ze gewone voorwerpen moeten gebruiken,
zoals vorken, computers of auto's -> fout
14. Mensen die ernstige en gewelddadige misdaden plegen kunnen dissociatief geheugenverlies ontwikkelen
voor die gebeurtenissen -> fout
15. Het geheugen kan inaccuraat zijn -> juist
16. Mensen die lijden aan dissociatieve amnesie zijn zich niet bewust van hun amnesie -> fout
17. Mensen die lijden aan dissociatieve amnesie kunnen zich hun eigen verjaardag niet herinneren -> fout
18. Het geheugen van alles wat we hebben meegemaakt, wordt permanent in de hersenen opgeslagen, ook al
kunnen we er niet bij -> fout
19. Opgroeien in een emotioneel mishandelende omgeving kan mensen leiden tot het ontwikkelen van
geheugenverlies -> fout
20. Een individu kan "valse" herinneringen ontwikkelen van niet-traumatische gebeurtenissen -> juist
21. Mensen met dissociatieve amnesie herinneren zich het grootste deel van hun leven niet -> fout
22. Mensen met geheugenverlies hebben meestal beperkingen in alle aspecten v/h functioneren -> fout
23. Een slecht geheugen voor gebeurtenissen uit de kindertijd duidt op een traumatische jeugd -> fout
24. Therapie helpt mensen met geheugenverlies om hun begraven herinneringen terug te krijgen -> fout
25. Sommige mensen hebben echte 'fotografische herinneringen' -> fout
26. Dissociatieve amnesie is een aangeboren vermogen van de hersenen om traumatische herinneringen uit
het bewustzijn te verdrijven -> fout
27. De suggestibiliteit van het geheugen is een probleem voor jonge kinderen -> fout
28. Dissociatieve amnesie kan gezien worden als een blokkerend mechanisme -> fout
29. Geheugenverlies is een natuurlijk fenomeen dat door de geschiedenis heen gedocumenteerd is -> fout
30. Als iemand zich een trauma herinnert tijdens hypnose, moet het objectief gezien gebeurd zijn -> fout
31. Leugenaars kunnen ontdekt worden door te letten op non-verbale signalen zoals zweten -> fout
32. Een verklaring van een leugenaar verschilt van die van een waarheidsspreker -> soms
33. Onbewuste herinneringen aan trauma's (vb. misbruik) kunnen leiden tot depressieve symptomen -> fout
34. Herinneringen aan traumatische gebeurtenissen, zoals misbruik, kunnen vele jaren ontoegankelijk zijn en
wachten op herstel -> fout
35. Tijdens het praten, kijken leugenaars meer weg dan waarheidssprekers -> fout
36. Herinneringen van emoties die je voelde in je kindertijd zullen accuraat zijn -> fout
37. Herinneringen aan de emoties die je in je kindertijd voelde, veranderen niet met de tijd -> fout
38. Herinneringen aan emoties die je eerder voelde, kunnen veranderen als je beoordeling van de situatie in het
verleden verandert -> juist
39. Het is mogelijk om tijdens een gebeurtenis geen angst te voelen, maar zich jaren later te herinneren dat je
tijdens die gebeurtenis angstig was -> fout
4
,CENTRAL PARK JOGGERS ZAAK
- Meerdere jongemannen zaten in de gevangenis wegens aanranding en verkrachting op april 19
1989 van Trisha Meili
- Werden beschuldigd omdat ze op dat moment aanwezig waren in het park
- Bekentenis afgedwongen en veroordeeld tot 5-15 jaar gevangenisstraf
- Vrijspraak door DNA-bewijs
- Matias Reyes was dader -> heeft zelf bekend in 2002 en DNA bevestigde de schuld
STEFAN KISZKO
- Moord op Lesly Molseed (aangerand en vermoord) op 5 oktober 1975
- Stefan Kiszko: man was mentaal labiel en zwak begaafd -> ‘gekke jongen’ van het dorp
- Bekende na suggestieve ondervraging met 16 jaar gevangenisstraf -> kon Leslie niet hebben
vermoord (was niet in de buurt van plaats delict)
- Vrijgesproken in 1992, maar stierf al in 1993 (vermoeden van ernstige gevolgen op lichaam en
mentaliteit in de gevangenis)
EXAMEN
- Leerstof: colleges, powerpoints, artikelen, video’s, filmpjes, workshops, onderzoek
- Meerkeuzevragen met giscorrectie (ongeveer 30) + 1 open vraag -> letten op oefenvragen
(wss 1 vraag hiervan op examen)
5
, LITERATUUR COLLEGE 1: CRIMINOLOGISCHE PSYCHOLOGIE: EEN TERUGBLIK (CYRILLE FIJNAUT)
DE MATERIËLE WAARHEID: DE HISTORISCHE BRON VAN HET PROBLEEM
14de - 15de eeuw: In strafprocedures werd niet langer genoegen genomen met de formele waarheid over
wat al dan niet is gebeurd. In het nieuwe stelsel ging het om de vaststelling v/d materiële waarheid, d.w.z.
de vaststelling van wat er werkelijk is gebeurd door overheidsorganen
→ Ontwikkeling van allerlei procedures om de zoektocht naar deze waarheid te rationaliseren
→ Uitgebreid stelsel van middelen om i/h kader van die zoektocht te kunnen bewijzen wat er daadwerkelijk
is gebeurd
→ Onderscheid middelen:
o Gewone bewijsmiddelen (vb. verhoor van getuigen)
o Buitengewone bewijsmiddelen (vb. geheim vooronderzoek & de pijnbank)
18de eeuw: buitengewone bewijsmiddelen raakten in diskrediet -> strookten niet met waarden en normen
die door Verlichting ingang hadden gevonden in het denken over strafrecht: humaniteit, proportionaliteit,
legaliteit,...
Één v/d belangrijkste critici in Nederland, Daniël Jonktys, schreef begin 18de eeuw een boek (‘De pyn-bank
wedersproken, en bematigt’) -> toonde aan dat het middel v/d pijnbank in veel gevallen volstrekt ongepast
en ongeschikt was om de waarheid te achterhalen, vooral omdat mensen delicten gingen bekennen die ze
niet hadden gepleegd of mensen beschuldigden die er niets mee te maken hebben.
Door middel van de afschaffing van de pijnbank en andere buitengewone bewijsmiddelen verdween het
achterliggend probleem v/d waarheidsvinding niet: het vinden van de materiële waarheid.
→ Dit blijkt uit verhandelingen in 1ste helft 19de eeuw over strafprocesrecht in Duitsland
o Nog altijd veel aandacht voor probleem v/d betrouwbaarheid van verklaringen van verdachten en
getuigen in strafzaken en
o Ook aandacht voor probleem v/d strafrechtelijke verantwoordelijkheid bij geestesgestoorde
misdadigers
Eerste decennia van 19de eeuw -> politiechefs in FR en D schreven boeken over de soorten misdadigers
waarmee ze in grote steden te maken hadden en manieren waarop politie zich moest verweren tegen hun
criminele activiteiten; boeken gaan voor grootste deel over leefwereld en praktijken v/d diverse groepen
misdadigers, maar ook het verhoor van verdachten en getuigen wordt gethematiseerd
Laatste kwart van 19de eeuw -> strafrechtswetenschap maakte opnieuw een revolutie door -> dit kwam
vooral door de werken van Lombroso omtrent geboren misdadigers en over misdaad en misdadigers in het
algemeen en door Hans Gross met zijn studies over de opsporing en het rechterlijk verhoor in strafzaken
WAAROM EEN TERUGBLIK?
3 redenen waarom het van belang is om vertrouwd te zijn met geschiedenis v/d criminele psychologie:
1) Er moet misverstand voorkomen worden over waarneming, geheugen en verklaring in strafrechtelijk
verband, namelijk dat het wetenschappelijk onderzoek omtrent deze fenomenen van vrij recente
datum is en dat het in de VS tot ontwikkeling werd gebracht (klopt niet!)
2) De vroegere Duitse criminele psychologie heeft ook buiten Duitsland veel invloed heeft gehad in
Europa -> via vertaling en/of bewerking van leerboeken, handleidingen etc.
3) De vroegere Duitse psychologie is nog altijd nuttig voor een goed begrip van wetenschappelijke
inzichten en praktische vraagstukken die vandaag de dag spelen
6
