Deel 1. Orthopedagogie en maatschappij
1. Inleiding
o Er wordt op een prehistorische manier met vluchtelingen omgegaan
o Er worden principes uit de Romeinse tijd gehanteerd om te beslissen of
kinderen met een beperking geboren kunnen worden
o Bij armoede vertrekken we sterk vanuit een middeleeuwse
liefdadigheidsreflex
o De 17de-eeuwse oplossing van opsluiting vinden we nog in de jeugdzorg
o In de verlichting ontstaat de medische benadering van stoornissen explosie
aan etiketten
o Het fascisme zorgde voor de theorie dat kinderen met een verstandelijke
beperking in een gewone klas het niveau van de anderen doen dalen
2. Maatschappij, mensbeelden en zorg
2.1. De vreemde andere
o Wie of waarom iemand de status ‘zwak’ toebedeeld krijgt, wordt mede
bepaald door de cultuur, religie, politiek, samenlevingsvorm en/of –norm
o Ons beeld zorgt ervoor dat we anderen soms vreemd vinden, doordat ze
afwijken van het vertrouwde bv. op de bus ervoor kiezen om niet naast die
man te gaan zitten omdat je een eng gevoel erbij hebt
o De zwakkeren worden gelabeld, geproblematiseerd, gestigmatiseerd en
geparkeerd in, en door, onze maatschappelijke structuren en zelfs door
instellingen die het beste met hen voorhebben zoals zorg en onderwijs
o We vinden het comfortabel om ons te wentelen in een omgeving die
vertrouwd aanvoelt
o Wanneer we iemand ontmoeten, gaan we op zoek naar raakpunten en
gemeenschappelijke thema’s als die uitblijven is afstoten een logisch
gevolg
o Het vreemde in de ander maakt soms ook het vreemde in onszelf wakker en
dat komt vaak bedreigend over
o We willen verschillen tussen mensen steeds omschrijven in tegenstellingen
(arm/rijk, zwak/sterk, oud/jong…) om de wereld rond ons te categoriseren,
te benoemen, te omschrijven en te begrijpen
o Tegenstellingen creëren een mensbeeld dat statisch en determinerend is
stereotypen
2.2. Maatschappij en beeldvorming
o Hoe komt het dat we op een bepaalde manier naar mensen kijken?
Eigen ervaringen
Maatschappelijke factoren (evolueren doorheen de geschiedenis)
- politiek: in de Grieks-Romeinse oudheid had pater familias niet alleen
het recht, maar ook de staatsplicht om zijn kinderen met een
handicap te doden
- sociaal: opkomst steden (middeleeuwen) leidde tot vorm van sociale
kortsluiting gedrag van mensen met een verstandelijke
beperking of
psychische ziekten werd als storend ervaren werden opgesloten
1
, in
kerkers of verbannen buiten de stadsmuren
- cultureel: religie = belangrijk, je kon de hemel verdienen door te
geven aan de armen en gebrekkigen
- economie: nasleep van Industriële Revolutie > armoede en
epidemieën arme arbeidsklasse zelf verantwoordelijk voor haar
miserie
- wetenschap: begin 20ste eeuw idee ‘gehandicapten’ en
‘psychische zieken’ een gevaar waren voor de degeneratie van het
ras onderbouwd door wetenschappelijke rassenleer en
biologische
evolutietheorieën
Overgeleverde tijdsgebonden waarden
- bv. medelijden hebben met zwakkeren
- De benaming zegt veel over kijk op zwakkeren: wildemannen,
achterlijken, sukkelaars, minder-validen, andersvaliden …
o Doorheen de geschiedenis zijn er altijd zwakkeren in de samenleving geweest
ze zijn nooit warm onthaald geweest
2.3. Mensbeeld en zorg
o Mensbeeld = een bepaalde algemeen aanvaarde manier van kijken naar
mensen
Wordt beïnvloed door maatschappelijke factoren
Bepaald de invulling en organisatie van de zorg
Bepaald ons handen bv. t.a.v. bepaalde groepen in de samenleving
o Onvolwaardig: kwetsbaren in de samenleving zijn onvolwaardigen, bezetenen,
die niet alleen niet thuis horen in onze dagelijkse samenleving, maar ze zelfs
kunnen besmetten of bedreigen
o Ongelukkig: kwetsbaren in de samenleving zijn sukkelaars en ongelukkigen,
met wie we medelijden moeten hebben en die ons aanzetten tot liefdadigheid
en bevoogding
o Defect: kwetsbaren in de samenleving zijn patiënten met duidelijke defecten,
die vooral medische zorgen, revalidatie en technische hulp nodig hebben
o Gelijkwaardig: kwetsbaren in de samenleving zijn mensen die gelijkwaardig
met hun medeburgers, op een rechtmatige manier kunnen deelnemen aan
het dagelijkse maatschappelijke leven, met behoud van hun identiteit. De
nadruk ligt op emancipatie en sociale inclusie
o Noodzakelijk als hulpverlener:
Een reflectieve houding t.o.v. eigen kijk op zwakkeren in de
samenleving
Een kritische kijk op maatschappelijke factoren die de positie van deze
zwakkeren mee bepalen
Kennis over de historiek die de hulpverlening en onze kijk op zwakkeren
in de samenleving mee gekleurd heeft
3. Verleden = heden
3.1. De prehistorie: tijd van nomaden en jagers
NIET KENNEN
2
,3.2. De oudheid: tijd van Grieken, Romeinen en Goden
3.2.1. Leven en eliminatie in de oudheid
o Door de opkomst van de stadstaten komt er naast de natuurlijke selectie
(kindersterfte, hongersnood, ziekte, oorlog…) ook de maatschappelijke
selectie:
Demografische motieven:
- slechte landbouwgronden
- primitieve landbouwtechnieken
- vernielingen oogsten door oorlog
- bevolkingsgroei
Economische motieven:
- erfrecht: rijke families willen hun familie-erfgoed behouden
- dochter is financieel niet aantrekkelijk (dure bruidsschacht)
- 1 wettige zoon = ideaal
- mensen met een duidelijke zichtbare handicap werden snel
geëlimineerd
Eugenetische motieven:
- een sterke samenleving vereist raszuivere en gezonde burgers
- ° olympische spelen
- Kalokagathia = Grieks staatsideaal
- ‘Mens sana in corpore sano’ = een gezonde geest in een gezond
lichaam
Politieke motieven:
- ombrengen van ‘zwakkeren’ = wettelijk (geschriften grote redenaars)
- de pater familias moet zijn gehandicapt pasgeboren kind doden
Religieuze motieven:
- christendom = staatsgodsdienst in het Romeinse Rijk
- religieuze wetten en regels nemen beslissingsrecht over leven en
dood
over van de pater familias
- God is de schepper van ALLE mensen gehandicapten werden niet
meer gedood
3.2.2. Bedenkelijke zorg in de oudheid
o Zwakkeren worden nu als minderwaardig beschouwd
Doof = stom
Dwerggroei = nar of huisdier
Slavernij
Prostitutie
Bedelstraf
o Hun misvorming of gebrek wordt gezien als straf van de goden hun burger-
rechten worden hen ontnomen
o Kinderen die niet gewenst waren, worden achtergelaten er wordt hard
omgegaan met diegene die niet welkom waren
o Lichtpuntjes van zorg in de oudheid:
Soldaten en krijgers die een handicap hadden opgelopen tijdens het
verdedigen van het vaderland = aanzien + financiële staatssteun
3
, In de geneestempels van Asclepius worden zieken in een roes gebracht
De medische school van hypocrates
o Ondanks enkele lichtpuntjes in de zorg, blijft het mensbeeld van de zwakkere
als onvolwaardig en ongewenst deze eerste moderne samenlevingen
domineren
3.2.3. Van de oudheid naar vandaag
o Prenatale diagnostiek = goed ingeburgerd: tijdens de zwangerschap zijn er
geregeld onderzoeken en echo’s om eventuele afwijkingen op te sporen
ouders kunnen dan kiezen om de zwangerschap vroegtijdig af te breken
o Vooruitgang of terugkeer naar de oudheid?
o Bij sommige leeft de vrees dat het recht op prediagnostische informatie zal
leiden kunnen ouders onder maatschappelijke druk nog vrij kiezen?
o Hoe meer ouders kiezen voor abortus, hoe meer gebouwd wordt aan een
mentaliteit dat we niet in deze kinderen moeten investeren
o Perfectie is meer dan ooit de heersende norm (zie media): modellen, acteurs,
bv’s… met een beperking komen bijna niet voor
3.3. De middeleeuwen: tijd van monniken, ridders en gilden
3.3.1. Klooster- en stadsmuren in de middeleeuwen
o Kerstening = het historische bekeren, vaak massaal, van niet-christelijke
(veelal heidense) volkeren tot het christendom
Opkomst christendom: grote impact op middeleeuwse samenleving
en kijk op zwakkeren
Mensen leefden om ervoor te zorgen dat ze daarna ook nog een
goed leven hadden (naar de hemel)
Dubbelzinnige houding t.o.v. zwakkeren
- Ze zijn lijdende kinderen van God medelijden en naastenliefde
- Handicap/ armoede als straf van God
o Agrarische gemeenschappen:
Mensen met een verstandelijke beperking = ‘dorpsgekken’
Samenleving = eenvoudig, niemand kan lezen en schrijven
o Organisatie van de samenleving verandert:
° steden: minder ruimte voor afwijkend gedrag
niet ‘ziek’, wel als ‘verstoorders van de openbare orde’
° nieuwe sociale rollen
Strenge juridische wetgeving
3.3.2. Middeleeuwse zorg: devotie, bijgeloof en kwakzalverij
o Kloostergasthuizen: armen, zieken en gebrekkigen kregen hier enige zorg
kregen een bed, eten, wonden een beetje verzorgd, maar het was geen
ziekenhuis
o Ze lieten mensen naar de kerk komen gaven een armenpenning (soort van
geld waarmee ze voeding, kleding of andere levensbehoeften konden kopen)
zo lokten men de mensen naar de kerk
o Armentafels bv. met Kerstmis, Pasen… groot feest 1x mochten de armen
mee aan tafel en mochten ze brood en vlees eten en bier drinken zorgden
ervoor dat ze de link met de kerk wilden houden
o Volksgeloof, magie en kwakzalverij domineren op de al beperkte medische
kennis
4
