HOOFDSTUK 7: INTERNATIONALE NORMEN VAN VRIJHEIDSBEROVING
De internationale normen kunnen een zeer verschillende geldingskracht hebben. Zo zijn er
de internationale verdragen met bindende juridische normen. Maar er zijn ook normen die
niet juridisch bindend zijn, maar eerder morele richtlijnen bevatten.
Verenigde Naties
a) Universele Verklaring van de Rechten van de Mens
Werd afgekondigd in 1948 vlak na WO II, als reactie op de wreedheden tijdens deze
wereldoorlog.
Artikel 5 : verbod op wrede en onmenselijke straffen. Daar het hier een morele richtlijn
(verklaring) betreft en geen verdrag, is het niet direct afdwingbaar. Daarom werden een
aantal Pacten of internationale verdragen gesloten die wel afdwingbaar zijn.
b) Pacten
Dit zijn internationale verdragen die bindend zijn voor de staten die ze ratificeren.
I. BUPO (burgerlijke en politieke rechten): art.7 herneemt art.5 van UVRM;
II. Sociale, economische en culturele rechten : evolutie in het concept van
“mensenrechten”.
III. Zij voorzien zowel een klachtrecht tussen staten als een individueel klachtrecht
t.o.v. een staat. Individueel klachtrecht wil zeggen dat een individu België kan
aanklagen wegens schending van de mensenrechten.
Vb. art.10 BUPO: “alle personen die van hun vrijheid beroofd zijn moeten menselijk
bejegend worden, met eerbied voor hun menselijke waardigheid en met het oog op hun
resocialisering”. België ratificeerde deze pacten in 1983. Het individueel klachtrecht werd
pas aanvaard in 1995.
c) Standard Minimum Rules on the Treatment of Prisoners (1955)
Dit betreft geen verdrag, maar een richtlijn voor de behandeling van gedetineerden. Het
zijn minimumregels waarbij een internationale consensus wordt nagestreefd. Bedoeling is
dat elke staat probeert om nog verder te gaan met deze minimum regels als basis. Het
zijn slechts morele regels dus niet direct juridisch afdwingbaar. Nochtans hebben zij door
hun hoge morele waarde wel invloed. Ook in België wordt er soms voor en door de
rechtbank naar verwezen.
Inhoud/ principes van SMR :
- verbod op discriminatie
- verbod op onwettige vrijheidsberoving
- de vrijheidsberoving is een straf die bestaat uit het ontnemen van het
zelfbeschikkingsrecht. Dat is op zich reeds voldoende straf, waar geen bijkomend
leed dient aan toegevoegd. Vertaald in het principe “Imprisonment as
punishment, not for punishment”: normalisering? Als je naar de gevangenis
gestuurd wordt als straf en je dus van je vrijheid beroofd wordt, is deze
vrijheidsberoving genoeg als straf. Je wordt niet naar de gevangenis gestuurd om
daar nog verder leed te moeten ondergaan om verder gestraft te worden (vb:
dwangarbeid). Dit noemt men normalisering = het leven in de gevangenis moet
zoveel mogelijk lijken op het leven buiten de gevangenis. Maar wat betekend dit
, juist? Als een gedetineerde geen relatie heeft, kan hij dan een prostituee
contacteren? Of is deze normalisering juist de straf?
- er moet een mate van individualisering ingevoerd worden tijdens de strafuitvoering
o Individualisering: rekening houden met de individuele wereld van de
persoon om de meest gepaste straf op te leggen
o Contacten; het openen van de gevangenis naar de buitenwereld
- normalisering : bedoeling van het regime moet zijn zo weinig mogelijk verschillen
te creëren tussen het leven in de gevangenis en het leven daarbuiten, wat in
werkelijkheid niet eenvoudig is (cf. kenmerken van totale instanties; houdt
“normalisering” ook normale beleving van de seksualiteit in, normaal werk?)
- iedereen wordt onschuldig geacht tot aan de veroordeling.
- wat betreft de materiële omstandigheden is er noodzaak aan medische
voorzieningen, contacten met de buitenwereld.
Opmerking: men vindt in de SMR nog niets terug over rechten van gedetineerden, over
klachtrecht of rechtszekerheid, en er is ook nog geen aandacht voor het personeel. Dit zijn
thema’s die in de jaren ‘50 nog niet aan bod kwamen.
d) Latere instrumenten
Deze behandelen meer specifieke groepen die bescherming behoeven of instanties die
betrokken kunnen zijn bij foltering of onmenselijke behandeling.
- Peking Rules (1985):
Minimum regels voor de behandeling van minderjarigen. Alles was vroeger in het belang
van de jongere (“beschermingsmaatregelen”), dus SMR vond men niet nodig. In de jaren
tachtig beseft men dat het bij die beschermingsmaatregelen toch dikwijls om straffen gaat
en er dus toch waarborgen nodig zijn.
- Code of Conduct for Law Enforcement Officials (1979):
de onderstaande zijn vooral voor Amerika, daar waren toen nog dictaturen (vooral in het
zuiden dan). Van de politie werd verwacht dat ze mensen oppakten, met de kennis dat
deze gefolterd gingen worden.
Art.1: Law enforcement officials shall at all times fulfill the duty imposed upon them by
law, by serving the community and by protecting all persons against illegal acts, consistent
with the high degree of responsibility required by their profession.
Art. 2: In the performance of their duty, law enforcement officials shall respect and protect
human dignity and maintain and uphold the human rights of all persons.
Art.5: No law enforcement official may inflict, instigate or tolerate any act of torture or
other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment, nor may any law
enforcement official invoke superior orders or exceptional circumstances such as a state of
war or a threat of war, a threat to national security, internal political instability or any
other public emergency as a justification of torture or other cruel, inhuman or degrading
treatment or punishment.
- Principles of Medical Ethics relevant to the Role of Health Personnel, particularly
Physicians, in the Protection of Prisoners and Detainees against Torture and Other
Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (1982):
Principes betreffende de functie van artsen. In totalitaire regimes gebruikt men artsen om
te folteren of om toezicht te houden bij folteringen. Artsen worden hierbij sterk onder druk
gezet, als ze niet meewerken, kunnen ze zelf het volgende slachtoffer worden. Vandaar
deze principes die nadruk leggen op de medische deontologie, waarbij artsen enkel in het
belang van de gezondheid van patiënten mogen optreden.
- Basic Principles on the Role of Lawyers (Havana, 1990):
,Basisprincipes betreffende de rol en (specifiek in het kader van strafprocedures en
mensenrechten) de bescherming van advocaten. In verschillende landen verdwijnen
juristen en advocaten die zich inzetten voor mensenrechten of worden ze zelf
aangehouden. Vandaar een poging tot specifieke bescherming voor deze beroepsgroep:
recht om hun cliënten te zien, vertrouwelijkheid van de contacten, deontologie vastgelegd
door de beroepsgroep zelf, vervolging van advocaten enkel in overeenstemming met
rechten van de verdediging en fundamentele mensenrechten.
- UN Convention against Torture (‘CAT’, 1984): verdrag tegen foltering.
De oorspronkelijke bedoeling om hier een internationaal inspectieorgaan aan te koppelen,
dat met het oog op preventie van foltering toegang zou krijgen tot de plaatsen van
detentie, geraakte niet van de grond en werd daarom binnen de Raad van Europa
opgericht (infra: CPT, 1989). Op 18 december 2002 werd uiteindelijk toch het Optional
Protocol door de UN General Assembly goedgekeurd (‘OPCAT’, met 127 stemmen tegen 4
en 42 onthoudingen), waarbij een “international expert visiting body” (‘SPT’:
Subcommittee for the Prevention of Torture and other Cruel, Inhuman or Degrading
Treatment or Punishment) wordt gecreëerd, en waarbij landen die het Protocol ratificeren
er zich toe verbinden ook nationale inspectieorganen ter preventie van foltering op te
richten (‘National Preventive Mechanisms’).
- UN Criminal Justice Standards for UN Police (1994/2009)
Handboek met internationale standaarden die de UN vredestroepen moeten in acht nemen
om niet alleen gewapende conflicten te beëindigen maar ook de rechtstaat te versterken
(‘rule of law’) in de landen waar ze naartoe gezonden worden.
- Er zijn ook initiatieven genomen om de SMR te actualiseren.
Deze kwamen immers tot stand voor de grote onafhankelijkheidsbeweging van de
vroegere kolonies (jaren ‘60). Er zijn nu dus veel landen bij de UNO betrokken die in 1955
nog niet autonoom waren (Afrika, Azië). Daarom heeft Penal Reform International, een
internationale niet gouvernementele organisatie voor strafrechtelijke hervormingen, deze
regels opnieuw bestudeerd en uitgelegd (publicatie: Making Standards Work. An
International Handbook on Good Prison Practice, 1995/2001 2nd edit). Op basis van
internationale informatie keek men na wat er in de Minimum Rules van 1955 staat, wat de
actuele relevantie ervan is, en hoe dit concreet kan vertaald worden naar het terrein, naar
het personeel toe.
Actualisering: PRO, Making Standards Work (1995/2001): Deze SMR zijn nog steeds
dezelfde als vroeger. In 1955 waren er enkel de Westerse mogendheden die in de NAVO
zaten. De standaarden zijn dus door deze landen gemaakt, maar toen waren er nog
kolonies. In de jaren 60 zijn er veel onafhankelijkheidsstrijden gekomen in Afrika. Als
gevolg hiervan ziet de NAVO er helemaal anders uit. Men durft geen hervorming te doen
van de standaarden omdat er nu landen inzitten zoals bvb Saoedi-Arabië, waar
handafhakking nog kan. Zij zouden deze SMR volledig anders kunnen laten worden, of niet
akkoord gaan met nieuwe standaarden.
Zie ook: Coyle, A., A Human Rights Approach to Prison Management. Handbook for Prison
Staff, London: International Centre for Prison Studies, 2002/2009 (2nd edit)
2 Raad van Europa
1. Raad van Europa/ Council of Europe (47)
a. Straatsburg
b. 800 miljoen inwoners
c. intergouvernmenteel: de landen zelf moeten tot een consensus komen.
RvE is een verzameling, maar er is geen enkele instantie die iets kan
opleggen, ze moeten zelf tot een consensus komen. Een verdrag dat hier
gemaakt wordt, komt altijd door consensus tot stand.
2. Europese Unie/European Union (28)
, a. Brussel/Straatsburg
b. 507 miljoen inwoners
c. Supranationaal: Europese Commissie kan binnen haar bevoegdheid
bindende regels opleggen aan de lidstaten. Vb: laatste jaren moeten we op
vlak van detentie, meer en meer naar EU kijken ipv enkel naar RvE.
De internationale normen binnen dit kader zijn in zekere zin belangrijker voor ons. Ze
hebben een grotere juridische kracht en zijn dikwijls rechtstreeks afdwingbaar in het
Belgisch recht.
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM: 1950)
a.
Dit internationaal verdrag behoort tot het intern Belgisch recht : heeft dus
rechtstreekse werking voor de Belgische rechtbanken.
Voorbeeld: de sluiting van de extra beveiligde blok U in Lantin in 1989 na een kortgeding
was gebaseerd op art.3 van het EVRM (verbod op onmenselijke of vernederende
behandeling).
b) Het EVRM erkent twee vormen van klachtrecht:
ØTussen lidstaten in de Raad van Europa:
o The Greek Case (Denmark, Norway, Sweden, the Netherlands v Greece) 5 november
1969: klacht tegen de militaire dictatuur in Griekenland wegens praktijk van folteringen
van politieke gevangenen (art.3), retroactieve strafwetten en onmogelijkheid vrije
verkiezingen. Klacht gegrond verklaard door de Eur. Commissie voor Rechten van de
Mens. Militaire junta verlaat de Raad van Europa in 1969 om veroordeling door het Hof
en schorsing te vermijden.
o Ireland v. United Kingdom, 18 januari 1978: klacht wegens schending mensenrechten
door specifieke verhoortechnieken van de Britse politie in Noord-Ierland (art.3).
Gegrond verklaard door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
Ø Voor individuen. Dit kan slechts na het uitputten van alle nationale rechtsmiddelen, in
België dus tot Cassatie.
c) Procedure: gewijzigd in 1998 door Protocol N° 11 en in 2010 door Protocol N° 14.
- Protocol 11
Tot 1998 werd de procedure gevoerd voor twee instanties: de Europese Commissie voor
de Rechten van de Mens en het Europees Hof. De Commissie was een eerste filter,
waarbij de klacht bekeken werd op haar ontvankelijkheid en een eerste oordeel gegeven
werd over de gegrondheid. Slechts die klachten die ontvankelijk verklaard werden door de
Commissie kwamen voor het Hof. Sinds 1 november 1998 bestaat de Commissie niet
meer, al bleef ze nog 1 jaar functioneren (tot 31 oktober 1999) om de lopende dossiers
verder af te handelen. De filter voor individuele klachten gebeurt vanaf dan intern binnen
het Hof via een rapporteur.
Het Hof telt even veel rechters als er lidstaten zijn. Zij worden verkozen door de
Parlementaire Assemblée van de Raad van Europa, maar zetelen in hun individuele
bevoegdheid, niet als vertegenwoordiger van hun land van herkomst. Er mogen meerdere
rechters van eenzelfde nationaliteit aanwezig zijn.
Als gevolg van Protocol 11 bestaan er vier Secties (“Sections”), die geografisch en naar
gender evenwichtig samengesteld moeten zijn (voor 3 jaar), waarbij rekening gehouden
wordt met de verschillende legale systemen van de lidstaten. Elke Sectie richt Commissies
