Sociale psychologie
Hoofdstuk 1: Kennismaking met de sociale psychologie
1.1. Studieobject van de sociale psychologie
1.1.1. Gebiedsomschrijving
G. Allport omschrijft de sociale psychologie als ‘de wetenschappelijke studie van de manier
waarop de gedachten, gevoelens en handelingen van de mensen beïnvloed worden door de
feitelijke, voorgestelde of geïmpliceerde aanwezigheid van andere mensen’.
Een aantal aspecten van de definitie:
“Een wetenschappelijke studie…”
Wetenschappelijke beweringen dienen het resultaat te zijn van zorgvuldig methodisch
onderzoek.
In principe zijn drie methodes:
De begrijpende methode is kwalitatief van aard. Hierbij wordt vaak gebruik gemaakt
van gevalsstudies. Vertrekkend van één of enkele casussen die als exemplarisch
gelden voor wat men wil bestuderen, gaat men op zoek naar wat daar zoal mee zou
kúnnen samenhangen. Op het eerste gezicht lijkt de methode niet veel te verschillen
van de intuïtieve benaderingswijze. Toch gaat het er systematischer en nauwgezetter
aan toe. Een beperking blijft haar subjectiviteit.
Bij de correlationele methode worden bij een groep individuen verschillende soorten
gegevens verzameld, en vervolgens gaat men er statistische bewerkingen op
doorvoeren om te zien of er bepaalde correlaties in naar voren komen. een correlatie
drukt uit hoe de veranderingen in de ene variabele samenhangen met veranderingen
in de andere. Maar daarmee is nog niet meteen duidelijk wat de oorzaak is.
De kracht van de experimentele methode is net dat ze het mogelijk maakt om te
onderzoeken of een bepaalde variabele invloed heeft op een ander. De eigenschap
of gebeurtenis waarvan we willen weten waardoor ze beïnvloed wordt noemen we de
afhankelijke variabele (AV). De eigenschap of gebeurtenis waarvan we vermoeden
dat ze invloed heeft op de AV, noemen we de onafhankelijke variabele (OV). De
groep die in het experiment
de OV toegediend krijgt is de
experimentele groep, de
andere de controlegroep.
Op die manier kan er dus
een causale of oorzakelijke
relatie aangetoond tussen de
OV en de AV. Typisch voor
een wetenschappelijke
aanpak is het doorlopen van
wat we de empirische
cyclus noemen.
1
, Sociale psychologie
“…de handelingen, gedachten en gevoelens van mensen…”
Het ABC-model van gedrag: A verwijst naar de affectieve component, B naar het manifeste
gedrag (behaviour) en C naar de cognitieve aspecten van gedrag (waarneming, geheugen
en denken).
Directe weg: Om wetenschappelijk te zijn, moeten ook die innerlijke gedragsaspecten
objectief observeerbaar gemaakt worden. In sommige omstandigheden kan het volstaan om
iemand een feitelijke keuze te laten maken en daaruit af te leiden wat zijn concrete voorkeur
is.
Indirecte weg: De deelnemers een reeks uitspraken voorleggen in verband met de
eigenschap die ze willen onderzoeken, en hen telkens met een cijfer laten aangeven in
hoeverre ze het ermee eens zijn.
“… beïnvloedt worden door de feitelijke, voorgestelde of geïmpliceerde aanwezigheid van
anderen”
Sociale psychologie gaat over het onderzoek naar beïnvloeding van gedachten, gevoelens
en handelingen. In de definitie van Allport wordt erop gewezen dat die beïnvloeding niet
noodzakelijk hoeft te gebeuren in de feitelijke of directe aanwezigheid van de beïnvloedende
personen. Soms zijn die wel fysiek aanwezig, maar op andere momenten gaat het veeleer
om een voorgestelde of puur impliciete of verborgen aanwezigheid van anderen. In beide
gevallen kunnen we spreken van een indirecte beïnvloeding.
Het eerste, de voorgestelde aanwezigheid, zien we bijvoorbeeld bij de aankoop van een
nieuwe jurk of T-shirt.
De impliciete aanwezigheid van anderen kan ons ook beïnvloeden. Vb. bij de reclame, de
campagnemakers komen zelf niet in beeld, maar beïnvloeden ons wel.
Enkele aanvullingen
Je zou er aan kunnen toevoegen dat het ook gaat over hoe mensen zelf inspelen op
anderen. Die beïnvloeding gebeurt niet altijd bewust of intentioneel.
Op die manier bestrijkt de sociale psychologie een heel breed terrein en beperkt ze zich niet
tot een apart soort -sociale – gedragingen. In principe kan ieder gedrag het voorwerp
uitmaken van sociaal-psychologisch onderzoek. Alleen de specifieke invalshoek van waaruit
dat gebeurt, maakt dat het om een apart studiegebied gaat.
1.1.2. De eigen invalshoek van de sociale psychologie
Onderscheid met de sociologie
Algemeen kunnen we zeggen dat de sociologen vooral oog hebben voor de
maatschappelijke of de groepsgebonden kenmerken die aanwijsbaar zijn in het gedrag,
terwijl psychologen de aandacht veeleer richten op het individu zelf. Sociaal psychologen
zitten daar ergens tussenin. Bij hen ligt de focus eveneens op het gedrag van individuen,
maar dan wel voor zover het gericht is op of beïnvloed wordt door het gedrag van anderen.
Eigen plaats binnen de psychologie
Ontwikkelingspsychologen gaan na hoe het gedrag in zijn verschillende aspecten
evolueert over de verschillende levensfasen.
2
, Sociale psychologie
Binnen de algemene psychologie worden de basisprocessen van het gedrag, zoals de
waarneming, het geheugen en de emoties, op zichzelf bestudeerd, zonder in te gaan op
specifieke sociale invloeden.
Persoonlijkheidspsychologen hebben vooral oog voor de innerlijke factoren die aan de
basis kunnen liggen van het gedrag.
Sociale psychologen zoeken de verklaring eerder in de externe factoren.
Dat alles toont het belang aan van een multidisciplinaire aanpak. Een groot deel van het
onderzoek gebeurt vandaag niet meer door individuele wetenschappers die de werkelijkheid
enkel vanuit hun eigen discipline benaderen, maar door onderzoeksgroepen waarin
verschillende disciplines bij elkaar komen.
1.2. Enkele belangrijke evoluties
1.2.1. Kenmerken van bij het ontstaan
Een sterke experimentele traditie
De experimentele methode is de beste toegangsweg om op een eenduidige manier aan te
tonen welke factoren invloed hebben op de fenomenen die de onderzoekers in kaart willen
brengen. Storende variabelen kunnen onder controle gehouden worden.
De eerste sociaal-psychologische experimenten dateren al van eind 19 e eeuw. Het eerste
gepubliceerde experiment, was dat van N. Triplett. Die vroeg aan kinderen om – hetzij apart,
of met twee – o goed mogelijk te presteren bij het uitvoeren van een eenvoudige motorische
taak. Hij vond wat hij verwacht had, namelijk dat hun prestaties beduidend beter waren in de
sociale conditie dan wanneer ze er alleen voor stonden.
Nauwe band tussen theorie en praktijk
De tweede wereldoorlog zorgde voor een belangrijke stroomversnelling in de ontwikkeling
van de sociale psychologie. De oorlog zorgde zelf voor tal van praktische problemen. Sociaal
psychologen kregen onder meer als opdracht technieken te ontwerpen om het moreel van de
troepen op peil te houden. Aan hen werd ook gevraagd hoe men de burgerbevolking het best
kon mobiliseren om de taken van de afwezige militairen over te nemen en zuinig om te
springen met voedsel en grondstoffen.
K. Lewin wordt gezien als de eigenlijke vader van de sociale psychologie.
Vanaf de jaren 1950 was er een explosie van zeer uiteenlopende sociaal-psychologische
theorieën, die op zich weer aanleiding vormden voor nieuw onderzoek om de houdbaarheid
ervan te toetsen.
Het valt op dat veel van wat verder besproken wordt, in oorsprong teruggaat op
experimenten en theorieën uit die periode, zoals de wetenschappelijke bijdrage over
vooroordelen, conformisme, attitudevorming, de indrukken die mensen zich vormen over
anderen.
1.2.2. Latere aandachtspunten
Ethische aandachtspunten
Mensen werden soms blootgesteld aan ethisch betwistbare behandelingen. Bijvoorbeeld het
toedienen van elektroshocks. De kritiek op dat soort experimenten bleef niet zonder gevolg.
Internationaal werd een deontologische code opgesteld. Zo moet elke deelnemer aan een
3
, Sociale psychologie
proef op voorhand geïnformeerd worden over wat hem te wachten staat. Bovendien kan
iemand pas deelnemen nadat hij zijn akkoord schriftelijk bevestigd heeft. Wanneer het in het
kader van de proef toch soms noodzakelijk is om een aantal elementen vooraf te verzwijgen,
dan moet dat na het experiment meteen rechtgezet worden.
Culturele verscheidenheid
Er worden vragen gesteld bij de veralgemeenbaarheid van sommige conclusies. Vaar
gebeuren onderzoeken met studenten als deelnemers.
Om dat tegen te gaan is er het replicatieonderzoek. Bij ieder experiment moeten de
onderzoekers nauwkeurig aangeven wat precies onderzocht wordt, bij welk soort mensen en
hoe ze concreet te werk zijn gegaan. Zo kunnen ze datzelfde experiment opnieuw doen.
Interessante aanvulling kwam vanuit de crossculturele psychologie, de wetenschap die
specifiek onderzoek doet naar de manier waarop diverse gedragsaspecten beïnvloed
worden door de cultuur waarin mensen opgroeien. G. Hofstede maakte het onderscheid
tussen individualistische culturen en collectivistische culturen. In het eerste geval zijn
de mensen doorgaans erg gesteld op hun onafhankelijkheid. In het tweede geval zijn de
mensen meer gericht op het groepsgevoel in de samenleving.
Belang van biologische factoren
De evolutionaire psychologie en de sociale neuropsychologie spelen van belang. De
bedoeling is om via interdisciplinair onderzoek meer inzicht te krijgen in de neurologische en
hormonale factoren die een rol spelen in tal van sociaal-psychologische fenomenen.
Inschakelen van nieuwe technologieën
De introductie van de computer maakte het mogelijk om een virtuele wereld te creëren,
waarin het gedrag van de deelnemers aan experimenten op een goed gecontroleerde en
ethisch meer verantwoorde wijze onderzocht kan worden. Vb. onderzoek naar het
kameleoneffect. Dat is de onbewuste neiging om het gedrag van anderen met wie we in
interactie zijn, spontaan na te bootsen.
4
