THEORETISCHE EN
HISTORISCHE GRONDSLAGEN
VAN DE PSYCHOLOGIE
2BA Psychologie
SCHOOLJAAR: 2020 - 2021
,Inhoudstafel
1
,Hoofdstuk 1: Kenmerken van de moderne wetenschap
1. Achtergronden van de psychologie
De Griekse filosoof Plato zei al dat de verwondering de basis vormt van de filosofie. Ook de
wetenschap vertrekt vanuit de verwondering, m.n. over de werking van de natuur. Alle
wetenschappen, ook de psychologie, behoorden oorspronkelijk tot de filosofie. Over de eeuwen
heen zijn de specifieke wetenschappen geleidelijk aan losgekomen uit de filosofie en werden
zelfstandige wetenschappen. De psychologie was een van de laatste wetenschappen die
onafhankelijk werd van de filosofie: tot de 19de eeuw behoorde ze nog tot de filosofie. De
grondleggers van de psychologie waren dan ook zowel filosoof als wetenschapper, en probeerden
wetenschappelijke antwoorden te formuleren op filosofische vragen.
Psychologie betekent psyche-logos, letterlijk de studie van de ziel. De term duikt echter pas op in
de 17de eeuw, en werd tot de 19de eeuw nauwelijks gebruikt. Filosofen en religieuze denkers over de
hele wereld worstelden met de aard van de ziel: Bestaat de ziel? Wat zijn de functies van de ziel?
Hoe verhoudt de ziel zich tot het lichaam? Hoewel psychologen de term ‘ziel’ liever niet gebruiken,
en de voorkeur geven aan het minder religieus getinte begrip ‘geest’, bleven de vragen dezelfde.
Zelfs psychologen die de psychologie niet definiëren als de studie van de geest maar van het
gedrag, proberen dergelijke vragen te beantwoorden.
Een van de belangrijkste vragen, waar de oude Griekse filosofen zich ook al over bogen, is de
vraag hoe mensen de wereld kunnen kennen, hoe komen we aan onze kennis. Dit is het domein
van de epistemologie (episteme betekent kennis), een deelgebied uit de filosofie. Hoe mensen de
wereld kunnen kennen is een vraag die te maken heeft met gewaarwordingen, perceptie, geheugen
en denken. Dit is het huidige domein van de cognitieve psychologie, we vinden dus de
epistemologie wetenschappelijker terug binnen de cognitieve psychologie.
Ethiek is een ander gebied van gemeenschappelijke interesse van filosofen en psychologen.
Hoewel ethiek in essentie gaat over hoe mensen zich zouden moeten gedragen, praktische
ethische vragen hangen sterk af van de visie die men heeft op de menselijke aard. Zijn mensen van
nature uit goed – zien we bij Rousseau? Welke motieven drijven mensen? Welke motieven zijn
heilzaam en welke kunnen beter worden onderdrukt? Zijn mensen sociaal van aard? Bestaat er een
soort van gemeenschappelijk ideaal van wat een ‘goed leven’ is? Dergelijke vragen zijn in feite
psychologische vragen, ze gaan uit van een waardeoordeel en kunnen deels worden beantwoord
door psychologisch onderzoek. Ethische bekommernissen komen voor in verschillende domeinen
van de psychologie. In de wetenschappelijke psychologie vinden we ze terug in studies over
motivatie en emotie, en over sociaal en seksueel gedrag.
Ook de toegepaste psychologie houdt zich bezig met ethische kwesties: bijvoorbeeld in bedrijven,
bij de overheid, of in de klinische psychologie. Mensen consulteren psychologen om zich meer
gelukkig te kunnen voelen, of om meer productief te kunnen zijn. De psycholoog gebruikt daarbij
zijn kennis van motivatie, emoties, leerprocessen, en het geheugen om het gedrag of de gevoelens
van mensen te veranderen in de gewenste richting. Dat betekent echter niet dat de psycholoog
zomaar de dienstmaagd is van de cliënt. Soms zal zij of hij ook moeten ingaan tegen de wensen en
verwachtingen van de cliënt. Dus ook de psycholoog hanteert ethische of deontologische
principes. Wetenschap is op zich waarde-neutraal, maar omdat kennis macht is, zoals Francis
Bacon al wist, moet die kennis worden ingezet voor de ‘juiste’ of ‘goede’ doelen.
2
, Hoewel de conceptuele grondslagen van de psychologie te vinden zijn in de filosofie, komt de
inspiratie voor het creëren van een onafhankelijke wetenschap van de biologie. Het idee dat de
functies die filosofen en anderen toeschreven aan de menselijke geest afhankelijk zijn van
onderliggende hersenprocessen was al aanwezig bij de oude Grieken, maar werd een overtuiging
in het midden van de 19de eeuw.
De grondleggers van de psychologie hoopten dat door het pad in te slagen naar de fysiologie, wat
eerst speculatief filosofische en religieuze ideeën waren, de status kon verwerven van een echte
natuurwetenschap. Een jongere tak van de biologie, de evolutieleer, vormde ook mede de
grondslag van de wetenschappelijke psychologie. Vooral in Engeland en Amerika begonnen
filosofen en psychologen zich af te vragen wat de functie van de geest was in de strijd voor het
bestaan door natuurlijke selectie. Waarom zou de mens überhaupt bewust moeten zijn? Zijn dieren
bewuste wezens?
Vanwege de recente opgang van de cognitieve neurowetenschap, verdient de hoop van de vroege
psychologen betreffende de fysiologie onze aandacht. Omdat ze helemaal geen toegang hadden tot
de moderne technieken om het brein te bestuderen, keerden de meeste psychologen in de 20 ste
eeuw de fysiologie de rug toe. Vandaag echter, met de komst van de 21 ste -eeuwse technieken om
het brein te bestuderen, zijn psychologen teruggekeerd naar hun oude liefde. Tezelfdertijd probeert
het nieuwe domein van de evolutionaire psychologie ook terug te keren naar de ultieme vragen over
de menselijke natuur.
2. Beeld van de moderne wetenschap
2.1 De Newtoniaanse stijl
Isaac Newton was de eerste die bijdroeg aan de moderne stijl van wetenschappelijke verklaring. Hij
ziet een wetmatigheid als een ‘korte samenvatting’ van de werkelijkheid. Hij definieert zijn
wetenschappelijke benadering als het onderzoek naar een beperkt aantal wetten waarvan
geobserveerde regelmatigheden in de natuur kunnen afgeleid worden. Wat hij eigenlijk daarmee
vooral wil zeggen is dat die wetten een soort van korte samenvatting zijn van wat men empirische
qua regelmatigheden observeert. Dus volgens hem zijn het vooral de uitkomsten van de
observaties en experimenten (over zwaartekracht) die hij uitvoert die doorslaggevend zijn. Hij zal
geen waaromvragen stellen.
Hij zegt zelf: “Hypotheses non fingo.’ Dit betekent dus dat hij geen hypotheses opstelde, hij wilde
geen achterliggend mechanismen verzinnen die aan de basis liggen van de zwaartekracht. Dit zou
volgens hem tot theologische en metafysische verklaringen leiden (te veel waaromvragen). Een wet
is een instrument om de werkelijkheid te begrijpen, hij ging uit van het positivisme. Alleen wat we
kunnen waarnemen is belangrijk, ‘stick to the facts’, geen speculaties, geen verzinsels.
2.2 Positivisme
Een van de aanhangers van het positivisme is de socioloog Auguste Comte (zelfde trant van
denken als Newton). Deze stroming (positivisme) gaat ervan uit dat wetenschap de enige bron van
geldige kennis is. Het zijn vooral de observeerbare feiten die geldig zijn, niet de hypothetische
verklaringen. Er is enkel descriptie, GEEN verklaring. Er is dus een afwijzing van alle filosofie en
theologie, van elke normatieve kennis of ethiek en van alle kennis die zintuiglijk niet controleerbaar
is.
3
