STAATSRECHT 2022-2023
INHOUDSOPGAVE
DEEL 1 – Het grondplan------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 6
Hoofdstuk I: Overzicht van de staatsrechtelijke principes ------------------------------------------------------------------------- 6
1.1 België is een grondwettelijke staat -------------------------------------------------------------------------------------------------------- 6
1.2 België is een democratie --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 6
1.3 België is een rechtsstaat ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 6
1.4 België is gebaseerd op een scheiding der machten------------------------------------------------------------------------------------ 7
1.5 België is een federaal systeem -------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7
1.5.1 Een statische benadering ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7
1.5.2 Een dynamische benadering ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7
1.5.3 Gelaagd bestuur ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7
1.6 België is een monarchie ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7
1.7 België is een sociale welvaartstaat--------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7
Hoofdstuk 2: Overzicht van de staatsrechtelijke instellingen --------------------------------------------------------------------- 8
2.1 Het parlement ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 8
2.1.1 Het tweekamerstelsel --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 8
2.1.2 Functies --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 8
2.1.3 Werking --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 9
2.2 De Koning --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 10
2.3 De regering ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 10
2.3.1 Samenstelling ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 10
2.3.2 Functies -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 10
2.3.3 Werking -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 11
2.3.4 Ontslag van de regering en ministers ------------------------------------------------------------------------------------------------- 11
2.4 Het statuut van parlementsleden, ministers en staatssecretarissen ------------------------------------------------------------- 12
2.4.1 Onverenigbaarheden --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 12
2.4.2 Immuniteit ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 12
2.4.3 Strafrechtelijke onschendbaarheid --------------------------------------------------------------------------------------------------- 12
2.4.4 Politieke verantwoordelijkheid -------------------------------------------------------------------------------------------------------- 12
2.4.5 Burgerlijke aanprakelijkheid ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 12
2.5 Rechtscolleges --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 12
2.5.1 De rechterlijke macht en het recht op een behoorlijke rechtsbedeling------------------------------------------------------ 12
2.5.2 De Raad van State en administratieve rechtscolleges ---------------------------------------------------------------------------- 13
2.5.3 Het Grondwettelijk Hof ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 13
Hoofdstuk 3: Fundamentele rechten en vrijheden: beginselen ---------------------------------------------------------------- 13
3.1 Grondrechten in de Belgische grondwet van 1831 ----------------------------------------------------------------------------------- 13
3.2 Categorieën van grondrechten ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 14
3.2.1 Politieke en burgerlijke grondrechten ------------------------------------------------------------------------------------------------ 14
3.2.2 Sociaaleconomische en culturele grondrechten ----------------------------------------------------------------------------------- 14
3.2.3 Grondrechten voor specifieke (groepen van) personen ------------------------------------------------------------------------- 14
3.2.4 Collectieve grondrechten ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 15
3.3 Bronnen en beschermingsmechanismen------------------------------------------------------------------------------------------------ 15
3.3.1 Bronnen -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 15
3.3.2 Beschermingsmechanismes------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 16
3.3.3 Samenloop van grondrechten ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 16
3.4 De werking van grondrechten ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 17
3.4.1 Het legaliteitsbeginsel -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 17
3.4.2 Negatieve en positieve verplichtingen ----------------------------------------------------------------------------------------------- 17
Femke Van Dyck 1
, 3.4.3 Het proportionaliteitsprincipe---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 17
3.4.4 De essentie van grondrechten --------------------------------------------------------------------------------------------------------- 17
3.4.5 Procedurele rationaliteitstoets--------------------------------------------------------------------------------------------------------- 18
3.4.6 Standstill verplichtingen ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 18
3.4.7 Interpretatieve werking ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 18
3.4.8 Beoordelingsruimte ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 18
3.5 Misbruik van grondrechten ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 19
3.6 Derogatie van grondrechten --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 19
Deel 2: Constitutionalisme ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 20
Hoofdstuk 4: Bronnen van staatsmacht en burgerschapsmodellen ----------------------------------------------------------- 20
4.1 Soevereiniteitsmodellen: nationale soevereiniteit, volkssoevereiniteit en paritaire democratie ------------------------- 20
4.1.1 Nationale soevereiniteit ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 20
4.1.2 Volkssoevereiniteit ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 20
4.1.3 Paritaire democratie art. 11bis GW --------------------------------------------------------------------------------------------------- 20
4.1.4 Sporen in de Belgische grondwet ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 20
4.2 Een pluralistisch burgerschapsmodel ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 20
4.3 Een corporatistisch burgerschapsmodel ------------------------------------------------------------------------------------------------ 21
4.4 Toepassing op het referendum ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 21
4.5 Toepassing op genderquota ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 21
Hoofdstuk 5: Bronnen van grondwettelijk recht ----------------------------------------------------------------------------------- 22
5.1 De grondwet ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 22
5.2 Inter/supra-nationaal recht als bron van Belgisch grondwettelijk recht -------------------------------------------------------- 22
Hoofdstuk 6: De verhouding tussen de grondwet en internationaal recht ------------------------------------------------- 22
6.1 Het principe: de voorrang van inter- en supranationaal recht op de GW ------------------------------------------------------- 23
6.2 Voorwaarde: de rechtmatige aansluiting bij de inter-/supranationale rechtsorde ------------------------------------------- 23
6.3 Uitzondering op de voorrang van grondrechten -------------------------------------------------------------------------------------- 23
6.4 Beperkingen op de voorrang van EU-recht vanuit het grondwettelijk pluralisme -------------------------------------------- 23
Hoofdstuk 7: De handhaving van de grondwet ------------------------------------------------------------------------------------- 23
7.1 Ontwikkelingen die de wet niet langer onschendbaar maakt ---------------------------------------------------------------------- 24
7.2 Het mandaat van het GwH------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 24
7.2.1 Voor toetsing vatbare handelingen --------------------------------------------------------------------------------------------------- 24
7.2.2 Niet voor toetsing vatbare handelingen --------------------------------------------------------------------------------------------- 24
7.2.3 Toetsingsnormen -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 25
7.3 De ‘political questions’ doctrine ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 25
7.4 Rechtszekerheid ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 25
Hoofdstuk 8: Staatsnoodrecht ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 25
Deel 3: Democratie ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 26
Hoofdstuk 9: Institutionele kenmerken van de Belgische representatieve democratie --------------------------------- 26
9.1 Het kiessysteem ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 26
9.1.1 Het actief stemrecht: de stemgerechtigden ---------------------------------------------------------------------------------------- 26
9.1.2 Het passief kiesrecht: de kandidaten ------------------------------------------------------------------------------------------------- 27
9.1.3 Het kiessysteem---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 27
9.2 De verhoudingen tussen parlement en regering: vertrouwensbeginsel--------------------------------------------------------- 27
9.2.1 De vorming van de regering ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 27
9.2.2 Controlemiddelen en het verlies van vertrouwen --------------------------------------------------------------------------------- 28
9.2.3 Het verlies van vertrouwen ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 28
9.2.4 Lopende zaken ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 29
Hoofdstuk 10: De inrichting van de consensusdemocratie ---------------------------------------------------------------------- 29
10.1 Het federale niveau --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 29
Femke Van Dyck 2
, 10.1.1 De regering ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 29
10.1.2 Het parlement -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 30
10.1.3 Het belang van taalgroepen voor de wetgevingsprocedures --------------------------------------------------------------- 30
10.1.4 Implicaties in periodes van lopende zaken -------------------------------------------------------------------------------------- 30
10.2 De Brusselse instellingen -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 30
10.2.1 De Brusselse regering (Bijz. Brusselwet) ----------------------------------------------------------------------------------------- 30
10.2.2 Het parlement (Bijz. Brusselwet) --------------------------------------------------------------------------------------------------- 31
10.2.3 Het belang van taalgroepen voor de besluitvormingsprocedure ---------------------------------------------------------- 31
Hoofdstuk 11: Democratische grondrechten en de weerbare democratie -------------------------------------------------- 31
11.1 Democratische grondrechten -------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 31
11.1.1 Het stemrecht--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 31
11.1.2 Het recht op vrije meningsuiting --------------------------------------------------------------------------------------------------- 31
11.1.3 Het recht van vergadering ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 32
11.1.4 De vrijheid van vereniging ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 33
11.1.5 Sociaaleconomische grondrechten ------------------------------------------------------------------------------------------------ 33
11.2 De delegatie van wetgevende bevoegdheid-------------------------------------------------------------------------------------------- 33
11.2.1 De legitimiteit van de wet en de rol van het parlement ---------------------------------------------------------------------- 33
11.2.2 Het legaliteitsbeginsel ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 33
11.2.3 Delegatie van wetgevende bevoegdheid naar de Koning of regering ---------------------------------------------------- 34
11.2.4 Delegatie van wetgevende bevoegdheid naar een minister ---------------------------------------------------------------- 35
11.2.5 Delegatie van wetgevende bevoegdheid naar niet-politiek verantwoordelijke organen ---------------------------- 35
11.3 Het gelijkheidsbeginsel en de neutraliteit van de staat------------------------------------------------------------------------------ 35
11.3.1 Het gelijkheids- en non-discriminatiebeginsel ---------------------------------------------------------------------------------- 35
11.3.2 De neutraliteit van de staat --------------------------------------------------------------------------------------------------------- 36
11.4 De weerbare democratie -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 36
11.4.1 Algemeen -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 36
11.4.2 De weerbare democratie en politieke partijen --------------------------------------------------------------------------------- 36
Deel 4: De rechtsstaat ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 38
Hoofdstuk 12: De hiërarchie van de normen ---------------------------------------------------------------------------------------- 38
12.1 Hiërarchische verhoudingen --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 38
12.1.1 Besluiten --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 38
12.1.2 Formele wetten ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 38
12.1.3 De grondwet en internationaal recht --------------------------------------------------------------------------------------------- 39
12.2 De hiërarchie van normen VS. het democratisch principe -------------------------------------------------------------------------- 39
12.2.1 Binnen de interne rechtsorde------------------------------------------------------------------------------------------------------- 39
12.2.2 Internationale verdragen ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 39
12.2.3 Secundair EU-recht -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 39
Hoofdstuk 13: Het rechtszekerheidsbeginsel en de algemeenheid van de wet -------------------------------------------- 40
13.1 Het rechtszekerheidsbeginsel -------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 40
13.2 De algemeenheid van de wet -------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 40
13.2.1 Behoren formele wetten een algemene strekking te hebben? ------------------------------------------------------------- 40
13.2.2 Individuele wetten --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 40
Hoofdstuk 14: rechtsbescherming: de rechterlijke toetsing van formele wetten ----------------------------------------- 41
14.1 De ontwikkeling naar een systeem van rechterlijke toetsing van wetten in België ------------------------------------------- 41
14.1.1 Fase 1: artikel 159 GW en de onschendbaarheid van de formele wet ---------------------------------------------------- 41
14.1.2 Fase 2: de onschendbaarheid geldt niet meer absoluut --------------------------------------------------------------------- 41
14.1.3 Fase 3: een vorm van diffuse toetsing en verdere reflecties over GWtoetsing ----------------------------------------- 41
14.1.4 Fase 4: de oprichting van het Arbitragehof met beperkte bevoegdheden ---------------------------------------------- 42
14.1.5 Van Arbitragehof naar Grondwettelijk Hof -------------------------------------------------------------------------------------- 42
14.1.6 Het resultaat: een complex toetsingssysteem ---------------------------------------------------------------------------------- 42
14.2 Democratische waarborgen in het systeem van rechterlijke toetsing van wetten ------------------------------------------- 43
Femke Van Dyck 3
, 14.2.1 Verantwoording voor de rechterlijke toetsing van wetten: rechsstaat VS. democratie ------------------------------ 43
14.2.2 Democratische waarbrogen in de inrichting van het GwH ------------------------------------------------------------------ 43
14.2.3 De werking van het GwH ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 44
14.2.4 Diffuse toetsing door gewone rechters------------------------------------------------------------------------------------------- 44
14.3 Juridisch pluralisme --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 45
14.3.1 Rechterlijke dialoog ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 45
14.3.2 Samenloop van grondrechten ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 45
Deel 5: De scheiding der machten --------------------------------------------------------------------------------------------- 46
Hoofdstuk 15: De onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter ---------------------------------------------------- 46
15.1 De onafhankelijkheid en onpartijdigheid van rechters in het GwH --------------------------------------------------------------- 46
15.2 Controle op de rechterlijke macht -------------------------------------------------------------------------------------------------------- 46
15.3 De aansprakelijkheid van magistraten --------------------------------------------------------------------------------------------------- 47
Hoofdstuk 16: De aansprakelijkheid van de wetgever ---------------------------------------------------------------------------- 47
Hoofdstuk 17: Rechterlijk activisme --------------------------------------------------------------------------------------------------- 47
Deel 6: Federalisme ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 49
Hoofdstuk 18: De ontwikkeling van de Belgische eenheidsstaat naar een federaal systeem -------------------------- 49
18.1 De Belgische eenheidsstaat: een reactie tegen de taalpolitiek van Willem I --------------------------------------------------- 49
18.2 Democratisering en Vlaamse ontvoogding: taalwetten en taalgebieden ------------------------------------------------------- 49
18.3 Naar een federale staat---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 50
18.4 De zes staatshervormingen ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 50
18.5 Chronologisch overzicht --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 50
18.6 Naar een nieuwe staatshervorming (?) -------------------------------------------------------------------------------------------------- 51
Hoofdstuk 19: Basismodel en evoluties: de entiteiten --------------------------------------------------------------------------- 51
19.1 Het basismodel: drie gemeenschappen en drie gewesten-------------------------------------------------------------------------- 51
19.2 Evoluties in het basismodel: asymmetrische verschuivingen ---------------------------------------------------------------------- 52
Hoofdstuk 20: Basismodel en evoluties: de instellingen ------------------------------------------------------------------------- 54
20.1 Basismodel: parlementen en regeringen ------------------------------------------------------------------------------------------------ 54
20.1.1 De deelstatelijke parlementen------------------------------------------------------------------------------------------------------ 54
20.1.2 De regeringen van de gemeenschappen en gewesten ----------------------------------------------------------------------- 54
20.1.3 De samenhang tussen parlement en regering ---------------------------------------------------------------------------------- 55
20.1.4 De Brusselse instellingen ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 55
20.2 Evoluties o.b.v. subnationale grondwetgevende autonomie ---------------------------------------------------------------------- 56
20.2.1 Subnationale grondwetgevende autonomie in federale systemen-------------------------------------------------------- 56
20.2.2 De wenselijkheid van subnationale grondwetgevende autonomie in België ------------------------------------------- 57
20.2.3 Grondwetgevende autonomie in België------------------------------------------------------------------------------------------ 57
20.2.4 Het gebruik van grondwetgevende autonomie -------------------------------------------------------------------------------- 59
Hoodstuk 21: Basismodel en evoluties: de bevoegdheden ---------------------------------------------------------------------- 59
21.1 Lexicon van bevoegdheidstechnieken --------------------------------------------------------------------------------------------------- 60
21.2 Basismodel: het dogma van autonomie, nevenschikking en exclusiviteit ------------------------------------------------------- 60
21.2.1 Toegekende en residuaire bevoegdheden --------------------------------------------------------------------------------------- 60
21.2.2 De bevoegdheidsverdeling: het principe van exclusiviteit ------------------------------------------------------------------- 61
21.3 Evoluties naar een meer flexibele invulling van bevoegdheden ------------------------------------------------------------------- 63
21.3.1 Ontwikkelingen in de rechtspraak ------------------------------------------------------------------------------------------------- 63
21.3.2 Politieke ontwikkelingen ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 64
Hoodstuk 22: Is België een federaal systeem? -------------------------------------------------------------------------------------- 65
22.1 België is een federaal systeem ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 65
22.2 Is België een federatie? De klassieke benadering ------------------------------------------------------------------------------------- 66
22.3 Is België een federatie? De dynamische benadering --------------------------------------------------------------------------------- 66
Femke Van Dyck 4
, 22.4 Is België een confederatie? ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 67
Hoofdstuk 23: Waarheen met België?------------------------------------------------------------------------------------------------- 68
23.1 België is een instabiel federaal systeem ------------------------------------------------------------------------------------------------- 68
23.2 Valt België uiteen? ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 68
23.3 Waarheen gaat België? ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 68
Deel 7: Juridische knelpunten bondig beschreven------------------------------------------------------------------------- 70
Juridisch knelpunt 1 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 70
Juridisch knelpunt 2 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 71
Juridisch knelpunt 3 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 71
Juridisch knelpunt 4 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 72
Juridisch knelpunt 5 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 72
Juridisch knelpunt 6 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 73
Juridisch knelpunt 7 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 73
Femke Van Dyck 5
,DEEL 1 – HET GRONDPLAN
HOOFDSTUK I: OVERZICHT VAN DE STAATSRECHTELIJKE PRINCIPES
Het grondwettelijk recht bestaat uit grondregels en basisprincipes die de inrichting van de staatsinstellingen
beheersen. Volgens deze principes is België een democratie, een rechtsstaat, een federale staat en een
grondwettelijke staat die beheerst wordt door de scheiding der machten. Niet alles staat beschreven in de grondwet.
Bovendien heeft België een Koning waardoor we ook een monarchie zijn.
1.1 BELGIË IS EEN GRONDWETTELIJKE STAAT
Hierbij is de machtsoverdracht onderworpen aan vaste regels net zoals de verhoudingen tussen de staatsmachten en
de verhoudingen met de burger. De meeste fundamentele regels zijn in België neergelegd in de grondwet en
bijzondere meerderheidswetten. Deze kunnen moeilijk gewijzigd worden. Andere regels van grondwettelijk recht
staan in de gewone wetten of zijn ongeschreven regels; gewoonten/ algemene rechtsbeginselen.
Er is maar 1 grondwet. Echter werd er aan de gemeenschappen en gewesten een deeltje van de constitutieve
autonomie toegekend (m.b.t. verkiezingen, samenstelling parlement, …).
Constitutie: overheid is onderworpen aan materiële grondwettelijke principes die haar beperken en
overheidswillekeur tegengaan.
1.2 BELGIË IS EEN DEMOCRATIE
Men wil macht legitimeren door de burger te betrekken bij het overheidsbeleid. België werd oorspronkelijk ingericht
als een representatieve democratie, met een verkozen parlement als reactie tegen het bewind dat Willem I voerde.
Ondanks dat België een democratie is, staat dit niet beschreven in de grondwet. In 1830 werd er een decreet
goedgekeurd met een regeringsvorm waarin er een ‘grondwettig vertegenwoordigende alleenheersing’ gelde. Dit
werd verder uitgewerkt in de grondwet, die de regels bepaalt voor de verkiezing van het parlement en aan de
wetgevende macht de primaire wetgevende bevoegdheid geeft.
Art. 33 GW. stelt dat alle machten uitgaan van ‘de Natie’: de begiftigde kiezers stellen een vertegenwoordigend orgaan
aan dat de nationale wil tot uiting zal brengen. Hieruit is het concept van het stemrecht ontstaan. Dit was echter enkel
voorbehouden voor de elite: personen die een bepaalde belasting betaalde of diegene met een hoog diploma. Het
stemrecht evolueerde naar een enkelvoudig stemrecht; parlementsleden vertegenwoordigen de bevolking.
Door de opsplitsing in taalgebieden, taalgroepen en deelstaten is ‘één Natie’ niet meer mogelijk. Dit heeft gezorgd
voor een consensusdemocratie. De Franse minderheid wordt beschermd door verschillende mechanismen; paritaire
samenstelling van beide taalgroepen, bijzondere meerderheid, alarmbelprocedure, …
1.3 BELGIË IS EEN RECHTSSTAAT
= de overheid is gebonden aan het recht; de vooraf vastgestelde algemeen geldende regels. Staat opnieuw niet
uitdrukkelijk beschreven in de GW. Oorspronkelijk was België een wettenstaat: bestuur was onderworpen aan formele
wetten die ze niet zelf mochten toetsen. Door het Smeerkaasarrest kreeg het internationale en Europees
Gemeenschapsrecht voorrang op de Belgische regelgeving. Om dit te kunnen controleren, werd een Arbitragehof
(vanaf 2007 Grondwettelijk Hof) opgericht dat formele wetten kan toetsen.
Alle overheden in België zijn dus onderworpen aan hogere rechtsregels, die bovendien ook juridisch afdwingbaar zijn.
Femke Van Dyck 6
,1.4 BELGIË IS GEBASEERD OP EEN SCHEIDING DER MACHTEN
Wetgevende – uitvoerende – rechterlijke macht. Er is géén strikte scheiding; systeem van checks and balances. De
functies worden verdeeld tussen de instellingen die elkaar controleren. Doel is om overheidswillekeur te vermijden
door machtsconcentratie tegen te gaan. Hierdoor is het dus ook mogelijk om de overheid aansprakelijk te stellen.
1.5 BELGIË IS EEN FEDERAAL SYSTEEM
Een federaal systeem zorgt voor de verdeling van de macht tussen het centrale bestuur en de territoriale
deelgebieden. Is uitdrukkelijk geschreven in de GW (art. 1). Opmerkelijk is dat België 2 typen deelstaten heeft:
gemeenschappen én gewesten.
Over de jaren heen is België geëvolueerd van een eenheidsstaat naar een federale staat met confederale kenmerken1
en die ingebed is in een supranationaal Europa.
1.5.1 EEN STATISCHE BENADERING
Traditioneel zijn er drie soorten: eenheidsstaat, federatie of confederatie. Echter is het onderscheid achterhaald want
geen enkele staat heeft nog strikt alleen de eigenschappen van een van de modellen.
1.5.2 EEN DYNAMISCHE BENADERING
Staatsvormen kunnen onderscheiden worden a.d.h.v. de hoeveelheid autonomie die toegekend wordt aan de
deelgebieden en of ze veel of weinig oog hebben voor samenhang van het geheel (cohesie). Deze kunnen gemeten
worden door een aantal indicatoren.
In het algemeen stelt men vast dat bij gedecentraliseerde eenheidsstaten de deelentiteiten minder autonomie
genieten waar dit in confederaties juist primeert en dat in federale staten er meer naar evenwicht wordt gestreefd
met zowel veel autonomie voor de deelstaten en met oog voor de samenhang van het geheel.
België scoort hoog op autonomie, maar lager op cohesie. In de grondwet staat dus wel dat België een federale staat
is, maar in werkelijkheid zijn we een confederatie volgens de dynamische benadering.
1.5.3 GELAAGD BESTUUR
Beslissingen kunnen worden genomen op federaal of deelstatelijk niveau. De deelstaten hebben inspraak op het
federale niveau. Met de EU komt daar nog een laag bij want ze trachten ook inspraak te krijgen op het EU
besluitvormingsniveau.
1.6 BELGIË IS EEN MONARCHIE
Het staatshoofd is de Koning en de troonopvolging gebeurt door de erfopvolging + eedaflegging. Hij heeft geen
persoonlijke politieke macht, doch krijgt hij veel bevoegdheden toegewezen. Deze zijn echter toegewezen aan de
Koning als instelling niet als persoon. Elke handeling die de Koning stelt, wordt gedekt door een minister die ter
verantwoording kan worden geroepen in de Kamer.
1.7 BELGIË IS EEN SOCIALE WELVAARTSTAAT
Overheid neemt de primaire verantwoordelijkheid op om zorg te dragen voor het welzijn van haar burgers wat betreft
de gezondheid, het onderwijs, werkgelegenheid en de sociale zekerheid.
1
Model waarin deelstaten meer geïsoleerd optreden waardoor ze een autonoom individueel veto kunnen stellen waar dus geen
toestemming van de andere deelstaten nodig is.
Femke Van Dyck 7
,HOOFDSTUK 2: OVERZICHT VAN DE STAATSRECHTELIJKE INSTELLINGEN
2.1 HET PARLEMENT
2.1.1 HET TWEEKAMERSTELSEL
Kamer van Volksvertegenwoordigers en Senaat.
A. Een tweekamerstelsel in afbouw
Parlement werd ingericht als een tweekamerstelsel of bicameraal systeem. Gelijkmatig werden de bevoegdheden van
de Senaat afgebouwd waardoor er vanaf de 6e staatshervorming geen volwaardig bicameraal systeem meer is. Er
werden drie verschillende wetgevingsprocedures opgericht: asymmetrische bicamerale procedure (art. 78 GW) 2 ,
symmetrische bicamerale procedure (art. 77 GW)3 en de unicamerale procedure (art. 74 GW)4.
B. Samenstelling en ontbinding van de Kamer van Volksvertegenwoordigers
150 leden om de 5 jaar verkozen. Consensusdemocratie (later uitgebreid besproken): Kamer wordt onderverdeeld in
2 taalgroepen: fr &nl. Is niet paritair (niet evenveel) maar wel proportioneel. Slechts in volgende gevallen kan de Kamer
vroegtijdig worden ontbonden:
- Grondwetsherziening
- Onbezette troon
- Politieke crisis:
*Wanneer de kamer een niet-constructieve motie van wantrouwen heeft aangenomen of een niet-
constructieve motie van vertrouwen heeft verworpen, KAN de Koning ontbinden.
*Wanneer de federale regering ontslag neemt.
C. Samenstelling van de Senaat
Ontstaan: men zei dat er een Senaat nodig was omdat de kamer rechtstreeks verkozen werd door jonge mensen
waardoor er dus een matigende werking moet zijn. Dit wilde ze bereiken door iets oudere en ‘wijzere’ mensen in de
Senaat te laten en bovendien is het de schakel met de Koning en kan het toekijken op de kwaliteit van de wetten. In
de loop der tijd toch veel kritiek op waardoor de werking steeds beperkter werd.
Niet rechtstreeks verkozen. 50 deelsenatoren + 10 gecoöpteerde senatoren. Ook hier is er een zetelverdeling onder
de taalgroepen; 35 nl, 25 fr. Later uitgebreider besproken.
2.1.2 FUNCTIES
A. Representatie
Volgens de Gw vertegenwoordigt het parlement (Kamer en Senaat) de Natie. De parlementsleden moeten dus de
wensen van hun kiezers omzetten, maar moeten zelf ook inzichten verwerven en belangen afwegen om de juiste
beslissingen te nemen. Dit is het trustee-model. Zie ook JKP 1.
B. Wetgeving
De Kamer voert samen met de Koning en de Senaat (beperkt) de federale wetgevende macht uit. Er zijn 3 typen van
wetgevingsprocedure (supra). Door de democratische legitimiteit die de Kamer aan de wetten geeft, genieten deze
wetten van een bijzonder regime: toetsen ervan kan enkel door het GwH gebeuren.
C. Deliberatie
Debatteren door alle voor- en tegenargumenten van een wet aan te halen in de parlementaire commissies. Dit
verhoogt het democratische karakter van de wet.
2
Beperkte inspraak Senaat: Kamer heeft beslissende stem, Senaat kan wel amenderingen aanbrengen.
3
Gelijke inspraak Kamer en Senaat: geldt voor een beperkt aantal institutionele aangelegenheden.
4
Zonder inspraak Senaat: wordt het meeste gebruikt.
Femke Van Dyck 8
, D. Controle
Het parlement controleert de regering; vordert aanwezigheid, onderzoekscommissie oprichten, …
E. Financieringsfunctie
De staat moet inkomsten verzamelen en deze besteden in het algemeen belang. Die middelen worden verzameld door
belastingen, retributies, sociale zekerheidsbijdragen en leningen.
Belastingen: verplichte geldelijke bijdrage die burgers en ondernemingen aan de overheid moeten betalen om te
voorzien in overheidsuitgaven in het algemeen, zonder onmiddellijk aanwijsbare tegenprestatie.
Toepassing legaliteitsbeginsel (art. 170 GW): belasting moet steunen op een wet. Het tarief, modaliteiten en
de eventuele vrijstellingen worden door de wetgevende macht bepaald. Bovendien geldt er een
eenjarigheidsbeginsel (art. 171 GW) waardoor de belasting elk jaar opnieuw gestemd moet worden. Ten slotte
is er toepassing van het gelijkheidsbeginsel (art. 10 GW): de belastingwet moet op gelijke wijze voor iedereen
worden toegepast EN er mag geen discriminatie zijn in de wet zelf.
Retributie: geldelijke bijdrage die wordt opgelegd aan een bepaalde persoon, als onmiddellijke tegenprestatie voor
een bepaalde overheidsdienst die wordt verleend tegenover een persoon.
Toepassing legaliteits- en proportionaliteitsbeginsel. Het bedrag moet evenredig zijn aan de kostprijs van de
dienst. Géén toepassing van het eenjarigheidsbeginsel.
Begroting: voorafgaande raming van ontvangsten en uitgaven van de overheid.
Rekening: de effectieve staat van de ontvangsten die de overheid heeft geïnd en de uitgaven die de overheid heeft
gedaan.
Toepassing eenjarigheidsbeginsel, universaliteitsbeginsel (alles moet er in staan) en specialiteitsbeginsel: alle
artikelen moeten nageleefd worden en er mag geen overschrijving tussen begrotingsartikelen plaatsvinden.
Het Rekenhof kijkt hier op toe.
2.1.3 WERKING
Na de verkiezingen worden de geloofsbrieven5 onderzocht door de Kamer en beslecht ze de geschillen die hieromtrent
rijzen (art. 48 GW). De gekozenen bepalen dus zelf over de toelating tot een zetel, dit is echter strijdig met het EVRM.
Het EHRM oordeelde dan ook dat kiesgeschillen beoordeeld moeten worden door een onpartijdig orgaan.
Wetsvoorstellen of wetsontwerpen worden besproken in de parlementaire commissies. Deze commissies brengen
verslag uit aan de plenaire vergadering. Deze zijn openbaar (art. 47 GW).
De stemmingen gebeuren:
- voor een gewone wet met een volstrekte meerderheid: helft + 1 van de leden moet aanwezig zijn en de meerderheid
moet ja stemmen. Onthoudingen worden niet meegeteld.
- in bepaalde gevallen geldt een volstrekte meerderheid van de leden: helft + 1 moet ja stemmen. Onthoudingen
worden wél meegeteld.
- voor een bijzondere meerderheidswet: de meerderheid van elke taalgroep moet aanwezig zijn. In elke taalgroep
moet een gewone meerderheid behaald worden (meer dan de helft) In de gehele vergaderingen (beide taalgroepen
samen) moet een 2/3 meerderheid behaald worden.
- soms een dubbele 2/3 meerderheid: 2/3 van Kamer en Senaat moeten aanwezig zijn + in elke kamer moet een 2/3
meerderheid behaald worden.
- specifieke meerderheden die neergeschreven staan in de grondwet bv. ¾ van de leden van een taalgroep is vereist
om de alarmbelprocedure in te zetten.
5
Stukken waaruit blijkt dat iemand voldoet aan de wettelijke eisen voor het lidmaatschap van een vertegenwoordigend lichaam.
Femke Van Dyck 9
, 2.2 DE KONING
België is een monarchie, doch wordt de macht van de Koning beperkt: zijn handelingen moeten steeds gedekt worden
door een minister en ze moeten conform de (grond)wet zijn. De Koning kan in de grondwet benoemd worden als
instelling of als persoon (infra). Sommige bepalingen benoemen formeel de Koning, maar in werkelijkheid is het de
regering die optreedt. Bv. verlenen graden in het leger etc.
De Koning als persoon: de erfopvolger wordt pas troonopvolger na aflegging van de eed. Wanneer bij overlijden de
troonopvolger minderjarig is, wordt er een regent en voogd aangeduid.
De Koning als instelling: hij is onschendbaar, zijn ministers zijn verantwoordelijk (art. 88 GW). Hij heeft geen
persoonlijke macht. Hij geniet van enkele prerogatieven; “the right te be informed, to warn, to encourage”. Daardoor
kan hij zich toch nog beperkt moeien met de beslissingen die zijn ministers nemen. De onderlinge besprekingen zijn
absoluut geheim! Minister krijgt wel het laatste woord.
2.3 DE REGERING
2.3.1 SAMENSTELLING
Alle ministers samen zijn de ministerraad. De regering is alle ministers + de staatssecretarissen. Formeel worden ze
door de Koning benoemd, maar in de praktijk gebeurt dit door besprekingen tussen partijen. De grondwet schrijft
echter wel twee voorwaarden neer: (1) Belg zijn, (2) geen lid zijn van de koninklijke familie. De staatssecretarissen
worden toegevoegd aan een minister, zij maken deel uit van de regering, maar niet van de ministerraad!
De samenstelling van de ministerraad wordt neergeschreven in art. 99 en 11bis GW: 15 leden van een verschillend
geslacht dat paritair werd samengesteld. De eerste minister binnen de ministerraad is de regeringsleider en is van
cruciaal belang. Hij treedt op in naam van de gehele regering en voert de contacten met de Koning. Wanneer hij ontslag
neemt om een niet-persoonlijke reden treedt heel de regering af. De vice-eerste minister wordt aangeduid per
coalitiepartij.
2.3.2 FUNCTIES
Beleidsfunctie is het belangrijkste. Vanaf dat de regering is gevormd, wordt er een regeerakkoord, dat het beleid
omschrijft, voorgesteld aan het parlement.
A. Normatieve functie
Via de Koning is de regering deel van de wetgevende macht waardoor ze een initiatiefrecht en amandeerrecht
hebben. Zij zijn ook diegene die de wetten bekrachtigen. In de grondwet staat dat die bekrachtiging toebehoort aan
de Koning. In de praktijk is dit veto echter niet mogelijk aangezien er steeds een minister moet mee tekenen. Art. 3
van het eerste protocol van het EVRM geeft hiervoor ook juridische argumenten.
Ook vormt de Koning, en dus de regering, de uitvoerende macht (art. 37 GW). Het is steeds een toegewezen
bevoegdheid waardoor KB’s altijd op een wet moeten steunen. Als UM kondigt de Koning wetten af en voert hij ze uit.
De afkondiging is nodig als bewijs dat de wet rechtsgeldig is.
Art. 105 GW verleent de Koning de macht welke uitdrukkelijk wordt toegekend. Soorten wetten:
Gewone opdrachtwet: strak omlijnde wet.
Kaderwet: relatief ruime opdracht binnen een bepaald beleidsdomein.
Bijzondere machtenwet: ruime opdracht over verschillende bevoegdheidsdomeinen. Steeds met bijzondere
machten om bestaande wetten te wijzigen of op te heffen
B. Bestuursfunctie
/
Femke Van Dyck 10
