Inleiding tot de filosofie
Inhoudsopgave
Vooraf ...................................................................................................................................................... 3
Hoofdstuk 1: Een probleemstelling met Socrates ................................................................................... 3
1.1 Het Griekse mirakel: situering van Socrates ........................................................................... 3
1.2 De zelfzekerheid van Socrates................................................................................................. 4
1. De centrale idee in het leven van Socrates ............................................................................. 4
2. De Apologie van Socrates ........................................................................................................ 4
3. Het debat met de Sofisten (Protagoras).................................................................................. 4
4. De neiging tot transcendentie en Socrates’ interpretatie ervan............................................. 5
1.3 Andere voorbeelden van zekerheid ........................................................................................ 6
Hoofdstuk 2: Plato ................................................................................................................................... 9
I en II Socratisch karakter van Plato's werk; Mening en kennis .......................................................... 9
III. Ideëenleer..................................................................................................................................... 10
IV Mens en maatschappij .................................................................................................................. 12
Kritiek op filosofie van Plato:............................................................................................................. 12
Plato’s opvatting over taal (zie H3) ................................................................................................... 12
Hoofdstuk 3: Aristoteles ........................................................................................................................ 14
Aristoteles’ kritiek op Plato (I.2.) ....................................................................................................... 14
Aristoteles’ filosofische theorie = essentialisme (II).......................................................................... 14
Ethiek ................................................................................................................................................. 17
Hoofdstuk 4: Descartes ......................................................................................................................... 19
Achtergrond: wet. ontwikkelingen in 16e-17e eeuw ........................................................................ 19
Descartes (1596-1650) ...................................................................................................................... 20
Descartes’ opv van transcendentie ................................................................................................... 22
Vergelijking Descartes – Oude Grieken (Plato, Arist) ........................................................................ 23
Hoofdstuk 5: Spinoza............................................................................................................................. 24
Achtergrond: de ontluistering door moderne wetenschap .............................................................. 24
De filosofie van Spinoza .................................................................................................................... 25
Hoofdstuk 6: Hume (1711-1776) ........................................................................................................... 29
Hume’s theorie vd menselijke geest (II) ............................................................................................ 29
Hume’s scepticisme (III) .................................................................................................................... 30
De Natuur (IV).................................................................................................................................... 31
Ethiek (V) ........................................................................................................................................... 32
Tussenhoofdstuk 6 en 7: Moderne visie op de WH, de redelijkheid en de tijd .................................... 33
1
, Moderne visie op de WH ................................................................................................................... 33
Moderne visie op redelijkheid........................................................................................................... 33
Moderne visie op de tijd ................................................................................................................... 33
Ideaal vd Verlichting en Eurocentrisme/kolonialisme ...................................................................... 34
Hoofdstuk 7: Immanuel Kant (1724-1804) ............................................................................................ 38
1. Kants transcendentale methode (I.1 en I.2) .................................................................................. 38
2. Transcendentaal idealisme: hoe is empirische kennis moglk? ..................................................... 38
3. Transcendentaal idealisme: de grenzen van de kennis ................................................................. 40
4. Ethiek/Praktische rede .................................................................................................................. 41
5. Verhouding theoretische en praktische rede? .............................................................................. 42
6. Kant vs moderne filosofen............................................................................................................. 43
7. Kants verscheurde subjectiviteit ................................................................................................... 44
Hoofdstuk 8: Friedrich Nietzsche (1844-1900)...................................................................................... 45
1. Nietzsches genealogisch project (I) ............................................................................................... 45
2. Wil tot macht, hoge mens, eeuwige terugkeer van hetzelfde (II) ................................................. 47
3. Nietzsches opv over transcendentie ............................................................................................. 49
Kritiek op filosofie van Nietzsche ...................................................................................................... 49
Overgang tussen H8 en H9: Het einde van de moderne cultuur? ........................................................ 50
Dilemma vd mod cultuur ................................................................................................................... 50
Vb van dit dilemma vd mod cultuur: kritisch rationalisme van Karl Popper (Oostenrijkse-Britse
wetenschapsfilosoof, °1902-1994) .................................................................................................... 50
3 problemen met Poppers’ kritisch rationalisme: ......................................................................... 52
Uitwegen uit dilemma vd kritiek ....................................................................................................... 53
Hoofdstuk 9: Taal................................................................................................................................... 55
I. Waarom nu hoofdstuk over taal?................................................................................................... 55
II. Grice en Searle............................................................................................................................... 56
III. Problemen met theorie van Grice en Searle ................................................................................ 57
IV. Davidson ....................................................................................................................................... 58
Hoofdstuk 10: Een interpretatie van transcendentie............................................................................ 60
I. “De twijfel komt na het geloof” ..................................................................................................... 60
II. Discussie ........................................................................................................................................ 62
Examen: 2 juni of 20 juni (9-11u) ...................................................................................................... 65
2
,Vooraf
• Leven en samenleven gaat voor de mens gepaard met cultuur
• Reflexieve karakter van de menselijke cultuur (spreken over spreken): manier van spreken of
schrijven over het menselijke leven en samenleven en over hoe mensen daarover denken,
spreken of schrijven
1. De wereld is een creatie van Europa: alle soorten wetenschappen etc hebben vorm gekregen
in de Europese samenleving en cultuur. Het is dus belangrijk om deze geschiedenis inclusief
Europese filosofie te vertellen
2. Iedere filosoof in deze cursus heeft een nieuwe opvatting over de neiging tot transcendentie
gegeven en die verschillende interpretaties weerspiegelen ook duidelijk een verandering in
de Europese cultuur
Hoofdstuk 1: Een probleemstelling met Socrates
1.1 Het Griekse mirakel: situering van Socrates
• Wanneer? 600-300 v.C.
• Waar? Oostelijke Middellandse Zee
Wat? Ontstaan van enkele fundamentele aspecten van Europese
cultuur:
- Democratie: In de kleine stadstaatjes was er een ‘democratie’: elke volwassen man mocht
deelnemen aan de vergaderingen om beslissingen te nemen. Vrouwen en slaven mochten
niet deelnemen.
- Geschiedschrijving: interpretatie geven aan wat er is gebeurd
- Meetkunde
- Theater
- Sport: Olympische Spelen
- Atheïsme
Omdat zoveel nieuwe belangrijke zaken tot stand komen → ‘het Griekse mirakel’
Eerste stap in dit proces: mensen beginnen mythes te bekritiseren
Griekse beschaving was eerste die bewust op zoek ging naar een menselijke, niet-religieuze
verklaring voor de natuur zoals ze werkelijk is
Hoe? / Verklaring:
• Economische welvaart
• Democratie
o Impact vh woord: argumentatie en discussie zorgt voor minder taboes en uitsluiting
o Impact vh schrift: wetten worden opgeschreven. Steun vr geheugen en zo instrument
vr verspreiding van kennis + bevordering van kritische houding
➔ Verwerven van trad religieuze verklaring van aard en oorsprong van wereld en opstellen van
menselijke verklaring (verklaring dat je als mens begrijpt) die voorwerp is van discussie;
menselijke verklaring berust op principes (archè) + teksten (logos)
3
, 1.2 De zelfzekerheid van Socrates
• Wie?
o Griekse filosoof
o Gestorven door de gifbeker: hij zou zogezegd niet geloofd hebben in de verschillende
goden en hij zou de jeugd misleid hebben
1. De centrale idee in het leven van Socrates
Socrates zijn leven bestond uit op straat discussiëren over wat een gelukt (gelukkig + goed) leven is.
• Antwoord op deze vraag is NIET bereikbaar door zich te beroepen op:
o Instinct: dit leidt enkel nr het aangename, niet naar gelukt leven
o Sociaal aanvaardbare gewoonte: het antwoord op Socrates zijn vragen is vaak
een algemeen aanvaarde opvatting wat niet overtuigend is
• Antwoord WEL bereikbaar door inzicht: dus als je geen gelukt leven hebt, dan is dit
omdat je niet juiste inzicht hebt
• Socrates is zeker dat deze zoektocht nr inzicht (in gelukt leven) waardevol is en dus dat
zijn leven waardevol is
Dus: zekerheid dat je omtrent dit soort van zaken inzicht (universeel) kan bereiken (maar zelf
nt zeker waaruit dit inzicht zou bestaan)
2. De Apologie van Socrates
Plato schreef mee de Apologie van Socrates.
Socrates zegt dat hij terecht gesteld w omwille van zijn levenswijze; dat hij zijn leven gewijd heeft aan
discussies over morele kwesties. Hij verdedigt deze levenswijze op twee manieren:
• Hij ondervraagt mensen omdat hij zich bewust is van zijn onwetendheid en hij hoopt bij te
leren uit mensen hun antwoord
• Discussiëren over morele kwesties is een zoektocht naar inzicht in opdracht van de goden.
Socrates twijfelt niet aan de betekenis van het leven want volgens hem is hij dr de goden
gestuurd. De zekerheid van Socrates bestaat uit twee componenten:
o Betekenis van zijn eigen leven
o Hij weet wat een gelukt leven is voor mensen
De kennis die Socrates beweert te bezitten is algemene kennis, niet alleen wat goed/kwaad is vr
hem.
3. Het debat met de Sofisten (Protagoras)
• Socrates zijn inzicht staat diametraal tegenover de Sofisten (vb. Protagoras)
• Sofisten = Rondreizende leraars die tegen betaling opleiding bieden in retoriek (of
welsprekendheid)(retoriek=kunst van goed en overtuigend spreken)
• Waarom opleiding in retoriek?
In retoriek is men nt geïnteresseerd in de juistheid van de mening of de rechtvaardigheid van het
aanbevolen plan. De vraag wat juist, rechtvaardig, wenselijk, zinvol is, hoort niet thuis in de retoriek.
4
,Omdat alle waarheid relatief is en er geen zekerheid/kennis mogelijk is, dan maar opteren voor de
mening die meest voordelig is voor jou en anderen van deze mening proberen te overtuigen.
Homo Mensuraleer, individuele mens is maat van alle dingen:
Protagoras: “Van alle dingen is de mens de maat, van die welke zijn, dat ze zijn, van die welke niet zijn
dat ze niet zijn.” → waarheid is relatief: als ik het koud heb, dan is het voor mij koud (subjectivistisch
standpunt)
Alleen meningen bestaan en geen kennis volgens Sofisten en Socrates vond dat standpunt
onaanvaardbaar.
4. De neiging tot transcendentie en Socrates’ interpretatie ervan
Kritiek van Socrates op Sofisten:
1) er is een onderscheid tss schijn en zijn (bij Sofisten enkel schijn)
schijn → hoe iets overkomt/wat mensen vinden
2) mensen vinden het belangrijk om inzicht te krijgen in het zijn
= neiging tot transcendentie
= verlangen van mensen om hun leven, overtuigingen en betekenisconstructies te
beschouwen vanuit een ander standpunt dan hun persoonlijk, particulier, subjectief
standpunt
(transcendent standpunt is niet perse een objectief standpunt)
Vb. Waarom streeft persoon x een sportcarrière na? Misschien zijn mijn eigen streefdoelen even
belachelijk? Wie zal het zeggen? Ik zou graag weten of ze ‘echt’ waardevol zijn
3)
• Voor Socrates is kennis zekere kennis; een ware uitspraak is oncorrigeerbaar
• Transcendent standpunt is een standpunt van waaruit zekere kennis mogelijk is, van waaruit we
ware uitspraken kunnen doen
• schijn/zijn
onwaar/waar
onzeker/zeker
onwetendheid/kennis
• Opdracht: Lees de andere voorbeelden van zekerheid (p. 19-24). Zoek een beeld of maak
een gedicht/metafoor dat het begrip ‘transcendentie’ kan verduidelijken. Leg uit in 5 lijnen
waarom je dit beeld hebt gekozen.
• Vragen die het lezen van deze pagina’s kunnen sturen:
• Wat hebben al deze voorbeelden (mensenrechten, onderscheid mens/dier,
persoonsidentiteit, geschiedenis is een wetenschap) gemeen?
• Hebben ze een inhoudelijke overeenkomst?
• Op welke menselijke activiteit hebben ze allemaal betrekking?
5
, 1.3 Andere voorbeelden van zekerheid
Voorbeelden van de neiging tot transcendentie en van zekerheid op het vlak van de zingeving:
1. Mensenrechten
1777: VS verklaarde zich onafhankelijk van GB → A declaration of independence
• Volgens God zijn alle mensen gelijk geschapen
• Mensenrechten: rechten die mensen toekomen, alleen maar omdat ze mensen zijn.
Onafhankelijk van socio-politieke context.
• Bedenking Marxistische filosofen: Wanneer is iemand zo een zuiver individu, los van elke
sociale context?
• Perspectief vd markt: mensen zijn individuen die goederen/diensten ruilen dus mensrechten
formuleren een aantal vw’en waaraan iedereen zich moet houden die zich op de markt
begeeft
→ Mensenrechten worden beheerst door de vrije markt
→ Hoe kan men nog van universele mensenrechten spreken? Van rechten die voor alle
mensen gelden?
2. Het onderscheid tss mensen en alle andere wezens
Er is een fundamenteel onderscheid tss mensen en andere wezens: mensen moet men met de
nodige eerbied behandelen.
De gedachte dat we mensen eerbied verschuldigd zijn en dieren niet zou moeten komen van een
bepaald relevant kenmerk dat men alleen bij mensen aantreft en nt bij dieren. Er zullen altijd wezens
zijn die tot de menselijke soort behoren.
Niemand twijfelt eraan dat er een verschil is tss personen en andere wezens, maar hoe moeten we
dei zekerheid begrijpen?
3. Persoonsidentiteit
Niemand twijfelt aan de identiteit van zijn persoonlijkheid, maar waarop is deze zekerheid
gebaseerd? Men kan stellen dat de identiteit van de persoonlijkheid berust op een vorm van ervaring
die je hebt van jezelf. Als je in jezelf kijkt vind je ervaringen, maar jezelf die verlangens,
herinneringen, plannen enzo heeft kom je niet tegen.
4. Menswetenschappen?
• 17e eeuw: ontstaan natuurwetenschappen
• 19e eeuw: ontstaan menswetenschappen (object: de mens)
Methodenstrijd over de vraag of de menswetenschappen methodologisch het voorbeeld vd
natuurwetenschappen moeten volgen.
De mens is een wezen dat zin vindt in zijn leven en de dingen in zijn leven dat er spontaan een
betekenis of interpretatie aangeeft.
6
,(In elke persoon zit een proto-interpretatie van de werkelijkheid → zelfinterpretatie zoals schrijven
van een autobiografie. Men interpreteert zichzelf reflexief en dan gaat de sociale wetenschapper
hierbij nr de onderliggende mechanismen kijken.
Drie niveaus van interpretatie:
1. geleefde interpretatie
2. (auto)biografische interpretatie
3. Wetenschappelijke interpretatie
Probleem karakter menswetenschappen narratieve structuren vb van geschiedenis: de historicus
selecteert de feiten en plaatst ze in een structuur (narratio). De selectie vd feiten en de volgorde
waarin men ze rangschikt is afhankelijk vd samenstelling die dr de narratio w ingesteld. Deze
samenhang is een creatie vd historicus die het verleden beschrijft. → samenhang is geen weergave
vh verleden zoals het verleden werkelijk geweest is, maar een ordening vd historicus. Toch stelt de
geschiedenis zich voor als wetenschap.
dit probleem duikt op bij elke wetenschap die narratief werkt.
5. Dezelfde vragen
Bovenstaande voorbeelden:
• Slaan op de zingevende interesse van mensen, feit dat mensen niet kunnen leven zonder
betekenis te geven aan hun handelingen
• De kwesties geven een vorm van zekerheid
• We verdedigen niet een persoonlijk standpunt er is dus sprake van transcendentie
Transcendentie is voor de ethiek van bijzonder belang: het is verbonden met alles wat we in ethiek
bespreken.
• Ethiek: Hoe moet men leven? → relevant voor iedereen, gaat over manier v leven
• Alledaagse vraag: Wat zal ik nu doen? → persoonlijke vraag
Concept ‘transcendentie’
• Etymologisch: Latijn: transcendere ≠ immanere
Overstijgen, overschrijden, te boven gaan ≠ blijven in
• Ontologische invulling transcendentie:
Vb. ‘God is transcendent’ in zin van ‘hft kwaliteiten die die vd mens ver overstijgen, die nt vd orde vh
aardse zijn
• Ontologische invulling immanentie:
Vb. ‘God is immanent’ in zin van ‘aanwezig in de concrete daden van liefde die mens stelt’
• Epistemologische invulling van transcendentie
Vb. ‘Kenact is transcendent’ omdat de kenner uit zichzelf treedt wanneer hij kennis van iets vergaart,
omdat hij toegang krijgt tot iets anders dan zichzelf
7
, • Epistemologische invulling van immanentie
Vb. ‘Kenact is immanent’ omdat de kennis die men vergaart nooit verder kan gaan dan wat de
structuren vh menselijk bewustzijn toelaten; het is onmoglk een obj te kennen zoals het is, dwz
onafhankelijk van hoe de mens het beschouwt
• In deze cursus: epistemologische invulling van transcendentie, dus ivm hoe we ons als
kennend wezen tot werkelijkheid verhouden; verlangen nr standpunt dat nt persoonlijk is,
dat nt gebonden is aan specificiteit van mens en zijn/haar persoon, nt particulier, nt
gesitueerd;
• We zien werkelijkheid dr bril (bepaald dr ons geslacht, ons ras, onze opvoeding, onze
verlangens, etc.); verlangen nr transcendentie = verlangen om deze bril te kunnen afzetten
• ! Onderdeel IV is geen examenleerstof!
8
