Eerste master rechten 2022-2023
SAMENVATTING JEUGDRECHT
Inhoudsopgave
Bevoegdheidsverdeling.................................................................................................................................. 4
Lesdoelen..............................................................................................................................................................4
Inleiding................................................................................................................................................................4
Historische tijdlijn.................................................................................................................................................7
Vóór de wet van 1912......................................................................................................................................7
Kinderbescherming 1912..................................................................................................................................7
Jeugdbescherming 1965...................................................................................................................................8
Kinderrechten + staatshervorming 1980 e.v....................................................................................................8
Overzicht...........................................................................................................................................................9
Bevoegdheidsverdeling.........................................................................................................................................9
Communautarisering van de jeugdbescherming in 3 stappen......................................................................10
Kinderrechten.............................................................................................................................................. 18
Lesdoelen............................................................................................................................................................18
Waarom kinderrechten?.....................................................................................................................................18
Praktijk van de kinder/jeugdbescherming.....................................................................................................19
Opkomst kinderrechtenbeweging..................................................................................................................20
Internationaal/ Europees kinderrechtenkader...................................................................................................21
Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind (1989)...........................................................................22
Algemeen – historisch....................................................................................................................................22
VN Comité Rechten van het Kind Art. 43 en 44.............................................................................................29
Children in conflict with the law: Het “ideale jeugdrecht” volgens het Kinderrechtencomité van de VN..........29
VN-aanbevelingen..........................................................................................................................................30
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (Raad van Europa)................................................................32
Inhoud EVRM..................................................................................................................................................32
De impact van het EHRM op het jeudgrecht......................................................................................................37
Bouamar v. België (1988)...............................................................................................................................37
Bulger-case (1999)..........................................................................................................................................37
Salduz v. Turkije (2008)..................................................................................................................................38
Aanbevelingen................................................................................................................................................38
Epiloog................................................................................................................................................................40
MOF/ jeugddelict......................................................................................................................................... 41
Lesdoelen............................................................................................................................................................41
Korte inhoudstafel..............................................................................................................................................41
1
, Eerste master rechten 2022-2023
Het hervormingsdebat........................................................................................................................................42
Krachtlijnen van het Vlaamse jeugddelinquentierecht.......................................................................................46
1. Verantwoordelijkheid.................................................................................................................................46
2. Duidelijk, snel, constructief en herstelgericht............................................................................................47
3. Evidence-based werken..............................................................................................................................47
4. Gedifferentieerd aanbod van antwoorden................................................................................................48
5. Verschillende reactiekaders.......................................................................................................................48
6. Scheiding MOF – VOS.................................................................................................................................48
7. Subsidiariteit...............................................................................................................................................49
8. Rechts- en proceswaarborgen....................................................................................................................49
Interventies Openbaar ministerie.......................................................................................................................51
1. Sepot...........................................................................................................................................................52
2. Bemiddelingsaanbod..................................................................................................................................52
3. Voorwaardelijk verval van de strafvordering/ seponering onder voorwaarden.......................................53
4. Positief project (maximum 30 uur) (art. 54bis JBW en art. 7 & 13 Decreet).............................................54
Jeugdrechter: ‘antwoorden’ tijdens voorbereidende rechtspleging...................................................................55
Herstelrechtelijk aanbod: voorkeur (subsidiariteit).......................................................................................56
Maatregelen...................................................................................................................................................56
Jeugdrechtbank: ‘antwoorden’ ten gronde (arts. 18, 29-39).............................................................................59
1. Herstelrechtelijk aanbod............................................................................................................................59
2. Berisping/ geen sanctie..............................................................................................................................59
3. Sancties.......................................................................................................................................................60
4. Uithandengeving (art. 38) geen sanctie!....................................................................................................61
5. Plaatsing in jeugdpsychiatrische dienst (art. 39)........................................................................................62
Afsluitende bedenkingen....................................................................................................................................62
Epiloog................................................................................................................................................................63
Van POS naar VOS: het ‘jeugdhulprecht’ in grote lijnen................................................................................65
Lesdoelen............................................................................................................................................................65
Cases uit de praktijk............................................................................................................................................66
1. Historische evolutie.........................................................................................................................................67
VOS: verontrustende opvoedingssituatie......................................................................................................68
1. Integrale jeugdhulp (2013): normale procedure (art. 47, 1°)....................................................................70
2. Integrale jeugdhulp (2013): Procedure hoogdringendheid (art. 47, 2° en 53-54 en 84 decreet Integrale
jeugdhulp).......................................................................................................................................................71
3) Bij MOF-vordering (art. 47, 3°) Nieuw ingevoerd sinds jeugddelinquentiedecreet 2019!........................72
2. Integrale jeugdhulp........................................................................................................................................73
Aanleiding Integrale jeugdhulp: kritieken op BJB..........................................................................................73
Principes intergrale jeugdhulp (art. 6)............................................................................................................74
Doelstellingen Integrale jeugdhulp (zie ook art. 8)........................................................................................76
3. Organisatie integrale jeugdhulp.....................................................................................................................76
1) Overzicht interventiegronden....................................................................................................................76
2) Modulering jeugdhulp (arts. 11-16)...........................................................................................................77
3) ITP: “toegangsticket” voor niet Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (arts. 17-29)................................79
4) Crisisjeugdhulpverlening (art. 44)..............................................................................................................80
2
, Eerste master rechten 2022-2023
5) Gepast omgaan met VOS (arts. 32-43).......................................................................................................81
6) Gerechtelijke jeugdhulpverlening..............................................................................................................82
Beginselen gerechtelijke jeugdhulp...............................................................................................................82
Beginselen gerechtelijke maatregelen...........................................................................................................83
Dezelfde, alleenzetelende Jeugdrechter in alle fasen (zie ook volgend HOC)...............................................86
Sociale Dienst JeugdRechtBank (art. 56-58 decreet IJ)..................................................................................87
4. Afsluitende bedenkingen................................................................................................................................89
Integrale Jeugdhulp “in actie”?......................................................................................................................90
Gerechtelijk recht en maatregelen van de ouders: federale regelgeving.......................................................92
Lesdoelen............................................................................................................................................................92
Jeugdprocesrecht/ gerechtelijk recht (JBW 1965/ 1994-2006)..........................................................................92
1. “Protectionele procedures” voor jeugdrechtbank zijn federale bevoegdheid..........................................92
2. “Protectionele procedures” zijn “strafrechtelijk verankerd” (art 62 JBW)................................................94
3. “Sui generis” protectionele procedure (JBW 1965/ 1994/ 2006)..............................................................94
4. Gespecialiseerde actoren...........................................................................................................................96
5. Gezinsplaats bepaalt de territoriale bevoegdheid (art. 44 Jeugdwet).......................................................97
6. OM heeft vorderingsmonopolie.................................................................................................................98
7. Elke minderjarige wordt afzonderlijk & in persoon berecht (art. 56, lid 2 JBW).......................................98
8. Proceswaarborgen......................................................................................................................................99
9. Herziening (art. 60 JBW)...........................................................................................................................102
10. Verbod op publicatie & verspreiding.....................................................................................................102
Maatregelen t.a.v. de ouders...........................................................................................................................103
Historisch perspectief...................................................................................................................................104
Federale bevoegdheid (JBW 1965/ 1994-2006)...........................................................................................105
Examen...................................................................................................................................................... 106
3
, Eerste master rechten 2022-2023
SAMENVATTING JEUGDRECHT
BEVOEGDHEIDSVERDELING
LESDOELEN
• Je kent en begrijpt (juridisch en politiek) de bevoegdheidsverdeling in België wat betreft de
jeugdbescherming
• Je kan deze bevoegdheidsverdeling historisch kaderen en begrijpen (in een tijdslijn)
• Je weet in welke rechtsbron je deze bevoegdheidsverdeling kan terugvinden
• Je kan deze bevoegdheidsverdeling aan de hand van deze rechtsbron uitleggen
• Je kent de belangrijkste rechtsbronnen in de Vlaamse Gem. en BXL HG wat betreft het jeugdrecht
INLEIDING
Het jeugdbeschermingsrecht regelt de (overheids)interventies ten aanzien van kinderen en jongeren
die zich in bijzondere probleemsituaties bevinden of die delicten hebben gepleegd. De interventies
betreffen zowel vrijwillige als gerechtelijke maatregelen, veelal uitgevoerd in specifieke
voorzieningen. De bevoegdheid om die interventies te regelen komt grotendeels toe aan de
gemeenschappen, maar ook de federale staat heeft een aantal bevoegdheden behouden.
Definitie: “Het jeugdbeschermingsrecht is het geheel van juridische regels betreffende de
overheidsinterventie, door middel van specifieke instellingen of voorzieningen, met het oog op
bijstand aan jongeren wier welzijn of ontplooiing onvoldoende wordt gewaarborgd door het
gezinsmilieu en de algemeen-maatschappelijke voorzieningen”.
In het huidige jeugdbeschermingsrecht kan een onderscheid gemaakt worden tussen de volgende
interventies:
1. De buitengerechtelijke, sociale of vrijwillige jeugdbescherming: de hulpverlening die op
vrijwillige basis wordt verleend door/via jeugdhulporganen.
2. De gerechtelijke jeugdbescherming: de interventie waartoe wordt beslist in een rechterlijke
beslissing. Dit is voor zowel MOF als VOS.
Jeugdrecht is het meer juridische luik. De bevoegdheidsverdeling is erg ingewikkeld in België.
Sui generis = eigensoortig karakter
Het jeugdrecht is geen aparte rechtstak, maar een deel van het publiek recht. Er zijn invloeden van
verschillende andere rechtstakken. De eigenheid moet bovendien rekening houden met
internationale evoluties en de feitelijke toepassing van de wetgeving. Er zijn bijvoorbeeld een aantal
fundamentele strafrechtsbeginselen die ook in het jeugddelinquentierecht moeten worden
gerespecteerd. Het gaat hier o.a. om de artikelen 5, 6 en 7 van het EVRM.
Enkele eigenheden (sui generis):
4
, Eerste master rechten 2022-2023
- Doelgroep: - 18
- Procedures: bijvoorbeeld 1 rechter
- Bijzondere rechten: kinderrechten (voor alle – 18jarigen)
De laatste decennia evolueert het beeld van de minderjarige van een rechtsobject naar een
drager van rechten m.b.t. zijn opvoeding en ontplooiing. De minderjarige heeft het recht op
het optreden van de overheid.
Deze evolutie heeft haar hoogste uitdrukking gekregen in de totstandkoming van het VN-
Kinderrechtenverdrag (1989).
Hét dominerend criterium voor overheidsoptreden is altijd: ‘het belang van de minderjarige’.
“Bij alle maatregelen betreffende kinderen, ongeacht of deze worden genomen door
openbare of particuliere instellingen voor maatschappelijk welzijn of door rechterlijke
instanties, bestuurlijke autoriteiten of wetgevende lichamen, vormen de belangen van het
kind de eerste overweging” (art. 3, lid 1 Kinderrechtenverdrag).
Toch is dit criterium vaag, evolutief en waardegebonden: de evaluatie ervan hangt af van de
situatie en van wie bevoegd is zich erover uit te spreken.
- Gezinsgerichtheid: ouders hebben plichten en moeten betrokken worden.
Parens patriae = rechterlijke macht kan kind weghalen bij gezin (sinds
kinderbeschermingswet van 1912; daarvoor was dit ondenkbaar)
Het gezin vormt de natuurlijke en fundamentele kern van de maatschappij en heeft recht op
bescherming door de maatschappij en de staat.
Het belang van het gezin komt ook naar voor in art. 18 en 27 van het Kinderrechtenverdrag:
“Om de toepassing van de in dit Verdrag genoemde rechten te waarborgen en te bevorderen,
verlenen de Staten die partij zijn passende bijstand aan ouders en wettige voogden bij de
uitoefening van hun verantwoordelijkheden die de opvoeding van het kind betreffen, en
waarborgen zij de ontwikkeling van instellingen, voorzieningen en diensten voor kinderzorg”
(art. 18).
“De Staten die partij zijn, erkennen het recht van ieder kind op een levensstandaard die
toereikend is voor de lichamelijke, geestelijke, intellectuele, zedelijke en maatschappelijke
ontwikkeling van het kind” (art. 27).
De hulpverlening moet er dan ook op gericht zijn om oplossingen te vinden in samenwerking
met en zo mogelijk met behoud van de jongere in het gezinsmilieu. De plaatsing is een
ultimum remedium.
- Subsidiariteit: de ontplooiing van de jongere moet op drie niveaus worden gewaarborgd, die
ten opzichte van elkaar subsidiair zijn:
I. De ouders
II. De overheid
III. De bijzondere interventies in de jeugdhulp.
Een jeugdbeschermingsinterventie moet sowieso worden gemotiveerd door een reëel gevaar
voor de jongere. Bij een interventie wegens jeugddelinquentie, gaat de voorkeur uit naar een
buitengerechtelijke afhandeling (art. 40, lid 3, b Kinderrechtenverdrag).
5
, Eerste master rechten 2022-2023
Verder mogen de jeugdbeschermingsmaatregelen niet langer dan noodzakelijk duren en
moeten zij op geregelde tijdstippen worden geëvalueerd (art. 25 Kinderrechtenverdrag). Ook
moet de voorkeur worden gegeven aan de maatregelen die het minst ingrijpen in de
persoonlijke levenssfeer van de betrokkenen.
- Differentiatie van de interventies: vanwege de Vlaamse decreetgever is er ook aandacht
uitgegaan naar een grotere diversiteit in het hulpverleningsaanbod. Zie hiervoor o.a. art. 48,
§ 1 van het Decreet Integrale Jeugdhulp. Toch zijn er nog een aantal problemen, zoals het
tekort aan plaatsen in de instellingen.
- Essentieel hulpverlenend karakter: het accent ligt op het verlenen van hulp en bijstand aan
de jongere, gericht op het behoud of het herstel van de maatschappelijke integratie en
participatie. Zelfs delinquent gedrag wordt beschouwd als een gevolg van een onderliggende
problematiek, in de plaats van een repressieve aanpak evenredig met de gepleegde feiten.
Niettemin kunnen er toch evoluties plaatsvinden. Waar vroeger de nadruk meer lag op de
beschermende visie, wordt er gaandeweg overgestapt naar een meer participatieve en
communicatieve aanpak. De jongere en zijn ouders krijgen nu meer verantwoordelijkheden
m.b.t. het slagen van de hulpverlening. Ook in het jeugddelinquentierecht wordt de
verantwoordelijkheid van de jongere nu centraler gesteld. Sinds 2006 is er het behoud van
het beschermingsmodel, aangevuld met sanctionerende, maatschappij beveiligende en
herstelrechtelijke elementen. In Vlaanderen is er nu vooral sprake van een
verantwoordelijkheidsmodel.
MOF: - 18 zijn strafrechtelijk onbekwaam
VOS: verontrustende situaties jeugdhulprecht
“Een situatie die de ontwikkeling van een minderjarige bedreigt doordat zijn psychische,
fysieke of seksuele integriteit of die van een of meer leden van zijn gezin wordt aangetast of
doordat zijn affectieve, morele, intellectuele of sociale ontplooiingskansen in het gedrang
komen, waardoor het aanbieden van maatschappelijke hulp noodzakelijk kan zijn”.
MOF: jongeren die delict hebben gepleegd jeugddelinquentierecht
“Een als misdrijf omschreven feit gepleegd door een minderjarige (art. 2, 7°
Jeugddelinquentiedecreet)”.
VOS: Sociale, vrijwillige hulpverlening
MOF: gerechtelijke, gedwongen hulpverlening NIET absoluut!
MOF kan ook vrijwillige hulpverlening genieten en VOS kan ook gedwongen maatregelen opgelegd
door de rechtbank krijgen.
Jongeren kunnen ook MOF en VOS tegelijk zijn.
6
, Eerste master rechten 2022-2023
HISTORISCHE TIJDLIJN
Kinderbescherming Jeugdbescherming Kinderrechten +
(Ger.) 1912 (ger. + soc.) 1965 staatshervorming 1980
VÓÓR DE WET VAN 1912
Voor 1912 bestond er geen autonoom afwijkend kinderstrafrecht. Indien minderjarigen met het
oordeel des onderscheids gehandeld hadden, werden ze gestraft. Hadden ze dit oordeel niet, dan
werden ze vrijgesproken. Wel kon het ter beschikking van de regering gesteld worden indien de
rechter oordeelde dat het gezin onvoldoende opvoedkundige waarborgen bood. Dit werd
bekritiseerd en er werd gepleit voor het invoeren van een autonoom systeem van kinderstrafrecht.
1°: men ijverde voor een lotsverbetering van de arbeidersklasse
2°: er kwamen gewijzigde strafrechtstheorieën en criminologische opvattingen
3°: de filantropische beweging in de burgerij had ook een rol
KINDERBESCHERMING 1912
- Mof (16 jaar)
- Kinderrechtbank en gespecialiseerd OM
- Gericht op predelinquentie (landlopers, bedelarij, prostitutie, …)
- Ouderlijke klacht bij wangedrag (= ongehoorzame kinderen)
- Ontzetting “onwaardige” ouders (rechtbank van eerste aanleg)
ontzetting uit ouderlijk gezag
“Kinderen konden beter een delict plegen”. Dit werd gezegd omdat kinderen die een delict pleegden
werden opgevolgd, en kinderen in een verontrustende thuissituatie niet.
In 1912 kwam een wet tot stand onder invloed van Carton.
Belangrijk:
- Er werd een leeftijd van strafrechtelijke meerderjarigheid ingevoerd (16 jaar).
- Oordeel des onderscheids werd formeel afgeschaft.
- De wet verving t.a.v. minderjarige delinquenten (onder 16) de straffen door bewarings-,
opvoedings- en behoedingsmaatregelen van onbepaalde duur.
De maatregelen bestonden uit: een berisping, plaatsing en de terbeschikkingstelling aan de regering.
7
, Eerste master rechten 2022-2023
JEUGDBESCHERMING 1965
- MOF (18 jaar)
- Predelinquentie
- Uithandengeving
- Jeugdrechtbank
- Maatregelen uitgebreid tot kind in gevaar, niet enkel predelinquentie
- Ontzetting + gezinsbijslag werd nu uitgesproken door de jeugdrechtbank
Ook sociale bescherming! In de golden sixties had men de middelen om in sociale hulp te investeren.
De Jeugdbeschermingswet realiseerde de volgende wijzigingen:
1°: een nieuw officieel buitengerechtelijk jeugdbeschermingssysteem door de oprichting van
jeugdbeschermingscomités (vooral preventief).
2°: de kinderrechter werd vervangen door de jeugdrechtbank, die ook een aantal burgerrechtelijke
aangelegenheden (zoals ouderlijk gezag en adopties) kreeg toebedeeld.
3°: de strafrechtelijke meerderjarigheid werd opgetrokken tot 18 jaar (maar uithandengeving
mogelijk).
4°: de mogelijkheid van het opleggen van jeugdbeschermingsinterventies werd uitgebreid.
KINDERRECHTEN + STAATSHERVORMING 1980 E.V.
Jaren 80: een keerpunt?
- Ontstaan internationaal kinderrechtenverdrag
o Tegen paternalisme en het kind als ‘object van recht’
- Staatshervorming als ‘kans’ voor hervorming van jeugdbescherming
o Uitgeleide aan de JB? (Walgrave)
- Band tussen institutionele en fundamentele vraagstukken
o Is jeugdbescherming ‘straffen’ of ‘helpen’? Wat als het met dwang wordt opgelegd?
o ‘Sui generis’ karakter van jeugdbeschermingsrecht?
In de jaren 60 en 70 waren er veel nieuwe bewegingen, zoals het feminisme, studenten, …. Zij gaven
kritiek op het paternalisme (= volwassenen die zeggen wat kinderen moeten doen). Dit leidt tot de
kinderrechtenbeweging.
Na de jaren 80 werd de jeugdbescherming een deel federaal en een deel van de gemeenschappen.
8
, Eerste master rechten 2022-2023
OVERZICHT
1912 1965 Vlaamse Federale wetten Vlaams
decreten (1985/ JBW 1965 (zoals decreet 2019
1990/ 2013) gewijzigd in 1994/
2006)
MOF (16 jaar) MOF (18 jaar) MOF ‘jeugddelict’ =
MOF
Pre-delinquentie Pre-delinquentie POS/ VOS
Opgave
Ouderlijke klacht reacties
bij wangedrag
Ontzetting Kind in gevaar Ontzetting ouders
‘onwaardige + gezinsbijslag
ouders’ Ontzetting +
(Rechtbank van gezinsbijslag
eerste aanleg)
BEVOEGDHEIDSVERDELING
Jeugdrecht: tussen Federale overheid en Vlaamse/BXL overheid
Art. 5, § 1, II, 6° BWHI: “(De jeugdbescherming, met inbegrip van de sociale bescherming en de
gerechtelijke bescherming, maar met uitzondering van :
a) de burgerrechtelijke regels met betrekking tot het statuut van de minderjarigen en van de familie,
zoals die vastgesteld zijn door het Burgerlijk Wetboek en de wetten tot aanvulling ervan;
b) de strafrechtelijke regels waarbij gedragingen die inbreuk plegen op de jeugdbescherming, als
misdrijf worden omschreven en waarbij op die inbreuken straffen worden gesteld, met inbegrip van
de bepalingen die betrekking hebben op de vervolgingen, onverminderd artikel 11 [5 en artikel
11bis]5 ;
c) de organisatie van de jeugdgerechten, hun territoriale bevoegdheid en de rechtspleging voor die
gerechten;
d) de uitvoering van de straffen uitgesproken ten aanzien van minderjarigen die een als een misdrijf
omschreven feit hebben gepleegd die uit handen zijn gegeven, behalve voor het beheer van centra
die bestemd zijn voor de opvang van deze jongeren tot de leeftijd van drieëntwintig jaar;
e) de ontzetting uit de ouderlijke macht en het toezicht op de gezinsbijslag of andere sociale
uitkeringen.)”.
9
, Eerste master rechten 2022-2023
In de jaren 80 heerste er een politieke strijd tussen de federale overheid en de gemeenschappen.
Rika Steyaert: Vlaamse minister Jean Gol: Belgische minister
gezins- en welzijnszorg van justitie
bevoegdheidsdispuut
COMMUNAUTARISERING VAN DE JEUGDBESCHERMING IN 3 STAPPEN
Kroniek van een voorspelbare bevoegdheidstwist…
STAP 1 (1980): OPRICHTING GEMEENSCHAPPEN EN GEWESTEN
Gemeenschapsbevoegdheden: Gewestelijke bevoegdheden Federale bevoegdheden
“persoonsgebonden “plaatsgebonden
aangelegenheden” aangelegenheden”
1. culturele aangelegenheden 1. ruimtelijke ordening 1. Buitenlandse zaken,
2. onderwijs 2. milieu en waterbeleid 2. landsverdediging (leger),
3. persoonsgebonden 3. landinrichting en 3. justitie,
aangelegenheden natuurbehoud 4. politie,
Gezondheidsbeleid 4. huisvesting 5. financiën,
Bijstand aan personen 5. Landbouw en zeevisserij 6. sociale zekerheid,
4. het gebruik der talen 6. economie 7. volksgezondheid
5. En ook: samenwerking 7. energie (belangrijke delen)
tussen de gemeenschappen, 8. de ondergeschikte besturen 8. binnenlandse zaken
internationale samenwerking 9. tewerkstelling (belangrijke delen),
in 10. openbare werken en 9. overheidsschuld,
deze aangelegenheden,... vervoer 10. monetaire beleid,
11. overheidsbedrijven (zoals
de Nationale Maatschappij der
Belgische Spoorwegen, De
Post),
12. En ook nog: prijs- en
inkomensbeleid, bescherming
spaargeld, kernenergie, ...
Art. 5, §1, II, 6° (BWHI, anno 1980)
• Wat de bijstand aan de personen betreft:
10
