Sociologie van ruimte en tijd
Hoe ons hedendaags tijdsbegrip tot stand kwam
Wat betekent tijd voor jou & voor de samenleving?
• Hoe snel of traag een moment voorbijgaat
• Tijd geeft structuur
• Heden/verleden/toekomst
• Tijdsduur wordt gevoelsmatig bepaald
• Het modern tijdsbesef is er nog niet zo lang, de klok lezen op een horloge of gsm is nog maar
enkele jaren aanwezig in verhouding met de aanwezigheid van tijd.
De geschiedenis van ons tijdsbesef & tijdsmeting:
• Paradox: eigenlijk kunnen we niet nauwkeurig bepalen wanneer mensen tijd beter konden
meten…
o Maar we kunnen we de impact ervan onderzoeken
Tijd in de middeleeuwen
• Tijdmeting via zonnewijzers & klepsydra’s (watermeter)
o Nutteloos als de zon niet schijnt
o Waterstand bepaald de tijd, niet accuraat
• Drie bevolkingsgroepen hadden nood aan nauwkeurigere metingen
o Monniken
o Wetenschappers
Astronomie & ‘medische astrologie’
o handelaars/ondernemers
Lengte arbeidstijd & Grenzen van de werkdag Werkklokken
Tijdsignalen in de middeleeuwse stad
• Stad complexer => Tijdsignalen nodig
o Religieus (missen, gebedstijd)
o Openen/sluiten stadspoorten
o Markt begin/einde
• De tijd verspreiden door geluidssignalen: klokken
Maar wie bepaalt het uur?
Nood aan zichtbaar uurwerk
De mechanische klok: een geniale vondst
• 13-14de eeuw
• Hoe een klok aandrijven?
o Klepsydra’s: water
o Beter gewichten, maar niet gelijkmatig!
• Uitvinding escapement, haakrad of onrust
• Tijdsverloop in stukjes: gelijkmatige beweging
o Het haakrad draait steeds op hetzelfde ritme, hiermee stuurt het tandwielen aan die
het uur aangeven
,Klokken: deel van architecturaal ontwerp op centrale plaatsen in de stad
• Tijd wordt zichtbaar in de stad
• Geplaatst op:
o kerken
o Burgerlijke gebouwen
Symbool van openheid, vooruitgang & stedelijke autonomie
• Het uur verschilde van stad tot stad ~ En klok tot klok
o Er was geen manier om per regio of stad de tijd te communiceren
o Communicatie pas mogelijk bij de telegrafische uitwerking en betere verbindingen
voor verplaatsingen (bv. de trein)
o Pas vanaf de industriële revolutie liep tijd overal gelijk
• Voor thuis: de zandloper
Tijd verandert van karakter
• Uurwerk verandert de tijd
• Juister: hoe mensen met tijd omgaan
o Tijdsbewustzijn groeit
o Tijd wordt deelbaar, telbaar en hoorbaar
o Tijd kwam los van de natuur
o Tijd kwam op zichzelf te staan
o Tijd als een abstract begrip
o Tijd los van kerk, kloosters en god
• Tijd door mensen gemaakt én onder beheer van mensen
o Door klokken werd tijd niet langer enkel door de natuur bepaald
o De abstracte tijd kreeg een maat
Tijdsmeters als disciplineringsmiddel
• Mechanische uurwerken
o mensen tot een gedisciplineerde omgang met tijd te brengen
o Studietijd
o Religieuze tijd, voor missen en preken
o Maar zeker tijd in de economie
Tijdsmeting voorwaarde voor kapitalisme
En van disciplinering van de arbeiders en bedienden
Tijd wordt gebruikt om het arbeidstempo op te drijven
De waardestijging van tijd
• Tijd ‘waardeloos’ in agrarische samenleving
o Slecht weer snel werken // Goed weer rustiger werktempo
o Tijd had geen invloed op het weer, dus het was toen waardeloos
• Tijd werd waardevol in de economie
o Tijdverspilling werd ‘zonde’
• Weber: ‘innerweltliche Ascese’, calvinisme
• 18de eeuw, Benjamin Franklin: time is money
• Tijd en snelheid krijgen economische betekenis
o Verhoging levenstempo
o Arbeidsprocessen beginnen meten & proberen inkorten
,Latere ontwikkelingen
• Van ‘macht over’ tijd naar ‘macht van de tijd’ over ons. Hoe?
o Verdere verbreiding mechanisch uurwerk
Democratisering met zak- en polshorloges
Vandaag via smartphones, tablets, laptops, …
o Steeds preciezere tijdsmeting
Nano- en picoseconden
o Gestage verhoging tempo samenleving
o Standaardisering van de tijd
GMT (Greenwich Mean Time): midden 19de eeuw
Internationale standaardisering
Pas einde 19de eeuw
o Nederland sloot pas aan in 1940!
o Elektriciteit (verlichting) en tijdsmeting maakt ons deels onafhankelijk van de natuur
Invloed dag en nacht minder ingrijpend, arbeiders kunnen blijven werken
Besluit
• Goudsblom: leven onder het ‘regiem van de tijd’
We leven nu in een ruimte die door tijdsgrenzen is bepaald
Maar
• Toch botsen we af en toe op de grenzen van versnelling
• En zijn er momenten en levensgebeurtenissen waarop de tijd vertraagt, stopt, verandert,
niet meer zo dwingend is
o Zelfgekozen:
vb. natuurwandeling, meditatie
Confrontatie met schoonheid, kunst, …
• Noodgedwongen:
o vb. overlijden, ziekte, …
, Een versnellende samenleving
Tijdsrisico’s in een versnellende samenleving
Westerse maatschappijen versnellen voortdurend Groeiende tijdsrisico’s en tijdsdruk
maar deze verandering in tijdsdruk ontgaat veel mensen.
Tijdsrisico’s in een versnellende samenleving – Onzekerheid Dirk geldof
• Onze tijdsorde verandert langzaam:
o Afbrokkeling collectieve ritmes voor sommige groepen
samenleving leeft op hetzelfde ritme, het leven om 8u ‘s morgens is anders
op zondag dan op maandag. Vrijdag eten we vaker vis dan op andere dagen
(uitstervend collectief ritme).
o voortdurende versnelling
o alles steeds flexibeler, de klok rond, het hele jaar door
Collectieve ritmes sterven stillaan uit, dingen zijn minder tijdsafhankelijk.
Vis wordt meer toegankelijk op alle momenten, digitaal bankieren ipv tijdens
de openingsuren, winkels zijn niet enkel van 9-18u open, online winkels, …
o En toch doen we met velen hetzelfde tegelijk
Collectieve ritmes sterven niet volledig uit, zoals de verkeersspits want
mensen beginnen met werken rond hetzelfde uur.
Tijdsdruk groeit
• Tijd wordt:
o Schaarser
o steeds economischer (time is money)
• Waar hebben we nog tijd voor?
o We klagen over drukte, maar zoeken dit ook op
o We hebben graag veel te doen, maar ook niet
Persoonlijke & maatschappelijke tijdsproblemen
• Individueel groeit tijdsdruk
o Economisering van tijd
o Ook individualisering versterkt tijdsdruk
• Maatschappelijk:
o files, congestie, versnelling
• Dreigende individualisering van tijdsrisico’s:
o mensen worden het planbureau van hun eigen leven?
o Nood aan een tijdspolitiek
