PSYCHISCHE KWETSBAARHEID
Inhoud
Introductie.................................................................................................................................................................6
Psychische problemen in maatschappelijke context............................................................................................6
Prikkelrijke omgeving........................................................................................................................................6
Geluksmaatschappij Dirk De Wachter...............................................................................................................6
(Ontbreken van) zingeving................................................................................................................................6
Psychiatrische problemen.....................................................................................................................................7
Afwijkend gedrag...............................................................................................................................................7
Definiëren van afwijkend gedrag......................................................................................................................8
Historische visies of afwijkend gedrag..............................................................................................................9
Inleiding...................................................................................................................................................................12
classificatie..............................................................................................................................................................12
Classificatiesystemen..........................................................................................................................................12
DSM.....................................................................................................................................................................13
DSM: Systematiek............................................................................................................................................13
DSM: voordelen...............................................................................................................................................14
DSM: Bron van controverse............................................................................................................................14
Beoordelingsmethoden...........................................................................................................................................15
Klinisch interview................................................................................................................................................15
Ongestructureerd interview: “diagnostische indruk”.....................................................................................15
(semi)gestructureerd interview......................................................................................................................16
Psychologische test.............................................................................................................................................16
Gedragsbeoordeling............................................................................................................................................16
observatie........................................................................................................................................................16
Zelfwaarneming en cognitieve beoordeling...................................................................................................16
Behandelperspectieven...........................................................................................................................................16
Biologisch perspectief.........................................................................................................................................16
Psychologisch perspectief...................................................................................................................................16
Psychodynamische modellen..........................................................................................................................16
Leertheoretische modellen (gedrag)...............................................................................................................17
Cognitieve modellen........................................................................................................................................17
Systeemtheorie...............................................................................................................................................17
Sociaal-cultureel perspectief...............................................................................................................................17
Bio-psychosociaal perspectief.............................................................................................................................17
1
,Diathese stressmodel = kwetsbaarheidmodel........................................................................................................18
4 factoren van invloed.........................................................................................................................................18
Draaglast / draagkracht.......................................................................................................................................19
DSM.........................................................................................................................................................................19
Depressieve stoornis...........................................................................................................................................19
Voor het leven?...............................................................................................................................................20
Risicofactoren..................................................................................................................................................20
Sekseverschillen bij depressie… waarom?..............................................................................................................20
Twee speciale vormen van depressie.....................................................................................................................21
Seizoensgebonden depressie of SAD..................................................................................................................21
Postnatale depressie (PND).................................................................................................................................21
Dysthymie (persisterende depressieve stoornis)....................................................................................................21
Bipolaire stoornis................................................................................................................................................22
Verschil manische – hypomane episode.........................................................................................................22
Cyclothymie.........................................................................................................................................................23
Verklaringsmodellen...............................................................................................................................................23
Diathese: psychologische kwetsbaarheid...........................................................................................................23
Cognitieve theorie...........................................................................................................................................23
Aangeleerde hulpeloosheid (seligman)...........................................................................................................25
Diathese: biologische kwetsbaarheid.................................................................................................................26
Genetica..........................................................................................................................................................26
Biochemische factoren: neurotransmitters...................................................................................................26
De rol van stress..................................................................................................................................................26
Buffer: beschermende factoren......................................................................................................................27
Behandeling depressie............................................................................................................................................27
Lifestyle interventies...........................................................................................................................................27
Psychotherapie....................................................................................................................................................27
Cognitieve gedragstherapie............................................................................................................................27
Biomedische behandeling...................................................................................................................................27
Medicatie.........................................................................................................................................................27
Lichttherapie....................................................................................................................................................27
Ect: electroconvulsie therapie.........................................................................................................................28
Behandeling bipolaire stoornis...............................................................................................................................28
A. lithium(carbonaat)......................................................................................................................................28
B. Anti-epilectum.............................................................................................................................................28
C. Antipsychotica.............................................................................................................................................28
D. Antidepressiva: risico op opwekken manische episode!............................................................................28
2
,Inleiding burn-out....................................................................................................................................................29
Kernsymptomen burn-out...................................................................................................................................29
Uitputting........................................................................................................................................................29
Cognitief controleverlies.................................................................................................................................29
Emotioneel controleverlies.............................................................................................................................29
Mentale distantie (depersonalisatie)..............................................................................................................29
Bijkomende symptomen.................................................................................................................................30
Fasen van burn-out.............................................................................................................................................30
Oorzaken.............................................................................................................................................................30
Verschil depressie versus burn-out.................................................................................................................30
Ligt de oorzaak maatschappelijk, bij het werk dan wel binnen het individu?................................................30
oorzaken: Grenzen..............................................................................................................................................31
Behandeling.........................................................................................................................................................31
Balansmodel............................................................................................................................................................31
Het brein..................................................................................................................................................................32
Het oerbrein of reptielenbrein............................................................................................................................32
Het zoogdierenbrein, limbisch systeem of gevoelsbrein....................................................................................32
Het mensenbrein: de neocortex.........................................................................................................................32
Risicofactoren op vlak van persoonlijkheid.............................................................................................................33
Voelen..................................................................................................................................................................34
Denken................................................................................................................................................................34
Doen....................................................................................................................................................................34
Schizofrenie.............................................................................................................................................................34
Ontstaan en verloop............................................................................................................................................34
Prevalentie..........................................................................................................................................................35
Diagnostische kenmerken...................................................................................................................................35
Positieve en negatieve kenmerken.................................................................................................................35
Wanen: verstoring van het denken (positief symptoom)...............................................................................36
Hallucinaties: waarnemingsstoornis (positief symptoom).............................................................................36
(vermoedelijk) biologische oorzaak....................................................................................................................36
Behandeling........................................................................................................................................................36
Omgaan met de psychosegevoelige patiënt...........................................................................................................36
Omgaan met beperkt ziekte-inzicht....................................................................................................................37
Classificatie..............................................................................................................................................................37
Terminologie...........................................................................................................................................................37
Gebruik en misbruik................................................................................................................................................39
Verslavende middelen: algemeen...........................................................................................................................40
3
, Verdovende middelen.........................................................................................................................................40
Alcohol.............................................................................................................................................................40
Risicofactoren voor alcoholisme.....................................................................................................................40
Psychische effecten van alcohol......................................................................................................................40
Lichamelijke gezondheid en alcohol...............................................................................................................41
Stimulantia..........................................................................................................................................................41
Hallucinogene middelen......................................................................................................................................42
verklaringen.............................................................................................................................................................43
Biologisch perspectief.........................................................................................................................................43
Leerperspectieven...............................................................................................................................................43
Operante conditionering.................................................................................................................................43
Alcohol en spanningsverlichting......................................................................................................................43
Negatieve bekrachtiging en onthouding.........................................................................................................43
Conditioneringsproces van hunkering............................................................................................................44
Observationeel leren.......................................................................................................................................44
Cognitieve perspectieven....................................................................................................................................44
Behandeling.............................................................................................................................................................44
Medisch...............................................................................................................................................................44
Niet-professionele hulpgroepen.........................................................................................................................44
Intramurale behandeling.....................................................................................................................................45
Terugvalpreventie...............................................................................................................................................45
Behandeling cannabismisbruik...........................................................................................................................45
Type persoonlijkheidsstoornissen...........................................................................................................................45
Persoonlijkheid – persoonlijkheidsstoornis........................................................................................................45
Persoonlijkheidsstoornis.................................................................................................................................46
De therapeutische relatie....................................................................................................................................46
Positieve en negatieve overdracht..................................................................................................................46
Verbergen van echte gevoelens......................................................................................................................48
Indeling in clusters..............................................................................................................................................49
Cluster a...........................................................................................................................................................49
Cluster b..........................................................................................................................................................50
Cluster c...........................................................................................................................................................51
Problemen met indeling PS.................................................................................................................................53
Ontstaan en behandeling........................................................................................................................................53
Biologische perspectieven...................................................................................................................................53
Psychodynamische perspectieven......................................................................................................................53
Aandachtspunten in behandeling.......................................................................................................................54
4
,Autismespectrumstoornis.......................................................................................................................................54
Symptomen ASS..................................................................................................................................................55
Beperkte sociale interactie en communicatie: moeilijkheden bij:..................................................................55
Beperkte, herhaalde en stereotiepe gedragspatronen..................................................................................55
Wederkerigheid in sociale interacties.............................................................................................................56
Communicatie.................................................................................................................................................56
Neurodiversiteit..................................................................................................................................................57
Diagnostiek..........................................................................................................................................................57
AD(H)D.....................................................................................................................................................................57
Ontstaan en verloop............................................................................................................................................58
ADHD behandeling..............................................................................................................................................58
Trauma....................................................................................................................................................................58
Aanpassingssyndroom.........................................................................................................................................59
Traumatische stressstoornis...................................................................................................................................59
PTSS: post traumatische stress stoornis.............................................................................................................59
Aard van de gebeurtenis: kenmerken.................................................................................................................60
Aard van de gebeurtenis: de duur.......................................................................................................................60
Symptomen.........................................................................................................................................................60
Behandeling.........................................................................................................................................................61
Secundaire traumatisatie....................................................................................................................................61
Symptomen (bij de hulpverlener)...................................................................................................................61
Symptomen.....................................................................................................................................................62
Ontstaan secundaire traumatisering..............................................................................................................62
Wat nu?...........................................................................................................................................................62
Angststoornissen.....................................................................................................................................................63
Paniekstoornis.....................................................................................................................................................63
Ontstaan en behandeling................................................................................................................................63
Sociale angststoornis – sociale fobie...................................................................................................................63
Symptomen – gedragingen.............................................................................................................................64
Gevolgen..........................................................................................................................................................64
5
,THEMA 1: INTRO EN DIAGNOSTIEK
INTRODUCTIE
Psychische problemen vs. Psychiatrische diagnose (DSM):
1. Psychische problemen: link met contextfactoren en psychologische processen
2. Psychiatrische diagnose vanuit medisch model
Biopsychosociale benadering van psychische moeilijkheden!
1. Om een psychiatrische diagnose te krijgen dien je te voldoen aan een aantal vooraf vastgelegde en
onderzochte symptomen (DSM)
2. Psychische moeilijkheden en emotionele problemen zijn echter niet gereserveerd voor enkel de groep
met een diagnose.
PSYCHISCHE PROBLEMEN IN MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT
Het begrip veerkracht of ‘resilience’: de mate waarin het individu het hoofd kan bieden aan negatieve life
events en spanning.
Veerkracht = het resultaat van een complex samenspel tussen individuele determinanten en bredere sociale,
context – en maatschappelijke factoren.
PRIKKELRIJKE OMGEVING
“druk, druk, druk”
- Snelheid van leven invloed op psychische draagkracht en functioneren.
- Focus op kortdurende resultaatsverbindingen: meer en beter
- Tijd als commercieel product vb. wellness/ deeltijds werken
- Groeiende belangstelling voor yoga, meditatie, mindfulness
• Help vertragen, in het moment zijn, ‘mindful’ zijn.
GELUKSMAATSCHAPPIJ DIRK DE WACHTER
Geluk als doel op zich vs. momenten van geluk
‘Borderline times’:
- Opgejaagd, onrustig
- Stemmingswisselingen: van extreem geluk naar diepongelukkig
- Erbij willen horen vs. angst en verdrietig bij afwijzing
(ONTBREKEN VAN) ZINGEVING
6
,Wegvallen religie: opdracht om zelf de zin van het leven te vinden.
Focus op ‘ik’: zingeving wordt individueel bepaald (niet collectief zoals in religie)
Gevolgen:
1. De illusie dat we zelf alles moeten kunnen en dat we voor alles wat ons overkomt zelf
verantwoordelijk zijn (beter je best doen).
2. De maakbare mens
• Voedingssupplementen
• Prestatiegericht sporten
• Plastische chirurgie
Impact van dit discours op mentale gezondheid individu:
- Als het niet lukt, ligt het aan jezelf
• Burn-out: “ik ben te zwak”
- Overdianostisering van normale emoties en reacties
• Er is iets mis met u, je moet er iets aan (laten) doen
Lastig gedrag: adhd, oppositioneel, gedragsstoornis
Niet gelukkig: depressief
Persoonlijkheidsstoornissen
PSYCHIATRISCHE PROBLEMEN
Psychische problemen: psychiatrische stoornissen
Grote economische kost: wereldwijd 43% van het totale aantal door ziekte verloren werkdagen het gevolg van
niet-besmettelijke ziektes.
Het onbekende:
Taboe en stigmatisering: “het zit tussen je oren” depressie = zwakte
- Vooroordelen
• Psychiatrische aandoeningen bestaan niet. Het zit tussen de oren’
• Mensen met ernstige mentale ziekte zijn doorgaans gevaarlijk en gewelddadig
• Mentale ziekten zijn een gevolg van een slechte opvoeding
• Depressie is het gevolg van een zwakke persoonlijkheid
• Mentale ziekten kunnen overwonnen worden met voldoende wilskracht
• Verslaving is een keuze van levensstijl
AFWIJKEND GEDRAG
Wanneer iets nu een normale variatie van menselijke emotie/gedrag? En wanneer spreken we afwijkend
gedrag en wanneer een psychiatrische stoornis?
We kennen allemaal wel iemand die we anders zouden kunnen noemen, maar daarom niet echt ‘gestoord’.
Toch hebben we allemaal wel in meerdere of mindere mate weleens extreem onprettige gedachten en
gevoelens of vertonen we weleens onbegrijpelijke reacties of gedrag. Een belangrijk vraag is dus wanneer iets
gezien kan worden als afwijkend?
Psychopathologie
7
, - = “De wetenschap of studie van het psychisch lijden”
- Ontstaan, voorbestaan, behandeling
TWEE BENADERINGSWIJZEN:
1. Psychologie van het pathologische: vertrekpunt zijn pathologische fenomenen en vanuit de
psychologie gerichte analyse van psychische stoornissen
2. Pathologie van het psychologische: vertrekpunt is het algemene (normale psychische processen:
waarneming, denken, bewustzijn, ...) en van daaruit analyse van de pathologische varianten.
ANDERE BELANGRIJKE BEGRIPPEN:
Psychiatrie
= de toegepaste wetenschap: de empirische toepassing van de studie.
Psychotherapie
= behandelmethode, interventies gericht op de afname van psychische klachten en het bevorderen van het
welzijn.
DEFINIËREN VAN AFWIJKEND GEDRAG
“Normaal” gedrag onderscheiden van “abnormaal” gedrag is je bewegen op glad ijs. Iedereen kent periodes
waarin hij moe, apathisch of licht depressief is. Wanneer die emoties ontsporen en in het dagelijks leven hinder
opleveren is er sprake van een psychische ziekte.
DEFINIËREN VAN AFWIJKEND GEDRAG: CRITERIA
1. Uitzonderlijk
• Uitzonderlijk gedrag krijgt het etiket afwijkend.
Vb. Weinig mensen beweren dat ze dingen zien die er niet zijn.
Let op: impact van cultuur – in niet westerse culturen kan het horen van stemmen onder
bepaalde omstandigheden juist niet gezien worden als uitzonderlijk cfr. Religieuze ervaringen.
Wat uitzonderlijk is staat altijd in verhouding tot de cultuur.
2. Sociaal afwijkend
• Als samenleving hebben we bepaalde normen die bepalen welk gedrag acceptabel is in een
bepaalde context. In het westen vinden we iemand die alle onbekende mannen
onbetrouwbaar vindt vaak onnodig wantrouwend. In een kannibalistische stam is dat
wantrouwen naar onbekende mannen waarschijnlijk zeer gerechtvaardigd. Wat afwijkend is,
is dus afhankelijk van culturele verschillen én van generatieverschillen.
Vb. Homoseksualiteit werd pas in 1973 uit de DSM gehaald.
3. Foute perceptie of interpretatie van de realiteit
• Prikkels die we opnemen van de zintuigen en deze via cognitieve processen verwerken tot
een juiste representatie van de realiteit. Soms loopt er iets mis waardoor de realiteit niet juist
geïnterpreteerd wordt (wanen) of er representaties gemaakt worden van dingen die er niet
zijn (hallucinaties).
4. Aanzienlijk emotioneel lijden
• Normale reactie op een abnormale situatie vs het omgekeerde. Heftige emoties op zich zijn
niet afwijkend, tenzij ze lange tijd na de aanleiding van de emoties nog in alle hevigheid
aanwezig zijn en het dagelijks functioneren belemmeren.
5. Ongepast of contraproductief gedrag
• Gedrag dat de persoon belemmert in dagelijks functioneren.
8
, Vb. Alcoholgebruik
6. Gevaar
• Gevaarlijk gedrag dat gevaar oplevert voor de persoon zelf of voor de ander.
CULTURELE ASPECTEN
Concepten van gezondheid en ziekte kunnen in verschillende culturen een verschillende betekenis hebben.
Abnormale gedragspatronen kunnen zich op verschillende manieren uiten. De woorden waarmee we
psychische stoornissen beschrijven hebben niet in alle culturen dezelfde betekenis, of bestaan gewoon niet.
- Indianen: ziekte van de witte man (alcohol) of indiaanse ziekten. Het een is in hun ogen het gevolg van
invloeden van buiten de cultuur, terwijl het ander ontstaat door een verstoorde relatie met het
traditionele stamleven. Bij indiaanse ziekten: hulp van sjamanen en medicijnmannen. Bij witte ziekten:
hulp van de geneeskunde van de witte man.
- Angst: Westerlingen ervaren angst in de vorm van bezorgdheid over het bijvoorbeeld kunnen verliezen
van hun job. Afrikaanse cultuur: angst in de vorm van vrees zich niet te kunnen voortplanten of angst
voor tovenarij en boze geesten.
- Depressie: Aziatische cultuur: sterke nadruk op fysieke symptomen van depressie zoals vermoeidheid.
Westen: focus op psychologische symptomen zoals schuldgevoel en somberheid.
Uit al deze voorbeelden blijkt hoe belangrijk het is dat we uitzoeken of onze opvattingen over afwijkend
gedrag en emoties wel geldig zijn, voordat we ze in andere culturen toepassen.
HISTORISCHE VISIES OF AFWIJKEND GEDRAG
GRIEKSE OUDHEID
Hoe is in de loop der tijd het westerse beeld over psychische stoornissen veranderd, hoe is het Westen in de
loop der tijd over psychische stoornissen gaan denken?
Momenteel is de visie dat afwijkend gedrag het resultaat is van een complex samenspel tussen biologische en
psychosociale factoren – maar dat is absoluut niet altijd al de heersende visie geweest.
HIPPOCRATES
- De oorzaak ligt in de verstoring van het evenwicht tussen de lichaamssappen. Vb. te veel zwarte gal =
depressie.
- 3 categorieën van abnormaal gedrag:
1. Melancholie (depressie)
2. Manie (opwinding)
3. Bezetenheid (schizofrenie)
ARABISCHE PSYCHIATRIE (8 E – 16 E EEUW)
- Start wetenschappelijke psychiatrie: nieuwe kennis door registratie en bestudering
- Mensgerichte benadering van geesteszieken: humane behandeling van ‘geesteszieken’
Dit niveau werd pas in 1900 in Europa bereikt!
MIDDELEEUWEN: EXORCISME EN HEKSENVERVOLGING
Katholieke kerk:
9
, - Doctrine van bezetenheid: exorcisme
• Afwijkend gedrag als teken van bezetenheid door de duivel – bezetenen werden behandeld
door duiveluitdrijving.
- Heksenvervolgingen op basis van diagnostische test (drijftest)
• Heksenvervolgingen: vrouwen werden in het water gegooid om erachter te komen of ze al
dan niet bezeten waren door de duivel. Het idee was dat pure metalen naar de bodem zakken
als ze smelten, terwijl onzuivere metalen naar de oppervlakte opstijgen. Verdachten die hun
hoofd boven water wisten te houden waren dus onzuiver en spanden samen met de duivel.
Geleerden hebben lange tijd volgehouden dat deze vrouwen waarschijnlijk aan een
psychische stoornis leden, bizar gedragen zoals kunnen vliegen en vrijen met de duivel wat
we tegenwoordig zouden associëren met schizofrenie. De bekentenissen zijn echter tot stand
gekomen na martelingen.
Afwijkend gedrag/gedachten worden veroorzaakt door lichamelijke ziekte of hersentrauma.
GEKKENHUIZEN (1600)
Renaissance betekende terug aandacht voor ideeën uit de oudheid. Dit ging niet zonder slag of stoot, maar
leidde wel tot een evolutie van magie naar observatie.
• Erbarmelijke omstandigheden in de zogenaamde krankzinnigengestichten
• Waar men dan tegen betaling naar de fratsen van de bewoners kon komen kijken…
HERVORMINGEN (VANAF 1800)
Pinel: bevrijdde de mensen met psychiatrische problematiek van hun ketenen en maakte van hen ‘patiënten’.
Via observaties wilde hij de etiologie, het patroon en de behandeling van psychische ziekten beschrijven,
conform zoals dit met lichamelijke ziekten gebeurde.
- Pinel, een Franse arts was de eerste die mensen met afwijkend gedrag zag als ziek, en vandaaruit met
het recht op menselijke behandeling (cfr. Arabische psychiatrie). Dit was de start van de morele
therapie: het idee was dat patiënten door een menselijke behandeling en een verblijf in een
ontspannen en respectvolle omgeving weer ‘normaal’ zouden gaan functioneren.
VANAF DE TWEEDE HELFT VAN DE NEGENTIENDE EEUW:
- Visie was niet populair want mensen beschouwen geestelijk gestoorden als een bedreiging voor de
samenleving.
- Periode van apathie en machteloosheid: hulpverleners waren er weer van overtuigd dat personen die
afwijkend gedrag stelden ongeneeslijk ziek waren --> onhygiënische psychiatrische ziekenhuizen waar
de persoon aan zijn lot werd overgelaten --> ethisch onverantwoorde en barbaarse
behandelmethoden (lobotomie/ijsbaden, etc.)
NIEUWE WIND IN DE JAREN 50
- Nieuwe maatschappelijke opvattingen: sociale psychiatrie
10
