Louise Van Houwenhuyse 2022-23
PENELOGIE EN PENITENTIAIR RECHT
INLEIDING
PENELOGIE ALS WETENSCHAP
WAT IS PENELOGIE?
Penelogie = de wetenschappelijke studie van de bestraffing
Straf: een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als een sanctie wegens een
gepleegd misdrijf
• Bewuste toevoeging v/h woord leed tov wie een inbreuk pleegt op de strafrechtelijke norm
Sinds het midden v/d 20ste eeuw: penelogie betrekking op elke vorm van systematisch onderzoek naar de
kenmerken van penale systemen, inclusief de ethische implicaties v/h opleggen van straffen en, in een meer
radicale vorm, naar argumenten voor de afschaffing v/d gevangenissen
Penelogische vragen:
- Welk soort ‘leed’?/ Wanneer/ Voor wie/door wie
- Wat is het effect van bestraffing?
- Welke straffen?
- Waarom straffen? Welke doelstellingen?
- Hoe worden de straffen uitgevoerd?
o Hebben gevangenen rechten, of enkel plichten?
o …
STRAFFEN ALS COMPLEX GEGE VEN
➢ Verschillende fasen
- Opsporing vervolging
- Straftoemeting
- Strafuitvoering
o Vooral kijken naar fase van strafuitvoering binnen penelogie
➢ Verschillende partijen
- Daders
- Slachtoffers-media –publieke verontwaardiging
- Straffende / justitiële actoren (rechters/gevangenisdirecteurs/…)
➢ Bestraffing als organisatie/instituut waar mensen beslissingen nemen over complexe zaken
1
,Louise Van Houwenhuyse 2022-23
Penelogie gaat breder dan het louter juridisch ‘straffen’
▶ ! sociologische visie: sociale realiteit van het straffen
• Bestraffingsinstituten: rechtbank, gevangenis, justitiehuizen
• Personeel, gedetineerden, cultuur, ruimtelijke aspecten, effectiviteit van straf,...
• Penaliteit (Garland, 1990)
• = vervanging van het begrip ‘bestraffing’
• = het netwerk van wetten, processen, discoursen, representaties en
instellingen die het strafgebied vormen
• Penologie dan als ‘the study of the social processes of punishment and penal
control, which is to say of the whole complex of laws, ideas and institutions
which regulate criminal conduct’ (Garland 1997: 181).
• de studie van de sociale processen van straf en strafrechtelijke
controle, dat wil zeggen van het hele complex van wetten, ideeën
en instellingen die crimineel gedrag reguleren'
• wijst op de interne complexiteit en werking v/d penale systeem en
onderstreept het belang van culturele elementen en het geheel van wetten,
politieken, praktijken en materiële aspecten v/d bestraffingspraktijk
▶ Multidisciplinaire benadering van het straffen
• Juridisch, sociologisch, criminologisch, ethisch, politiek-wetenschappelijk, economisch,
filosofisch, psychologisch, antropologisch, historisch,…
▶ ! Empirisch onderzoek
Kritisch penelogisch uitgangspunt: een penelogie die het heden tracht te begrijpen teneinde te streven naar
een betere en meer rechtvaardige toekomt, die relaties bestudeert tussen haar studieobjecten en allerlei
soorten ongelijkheden: sociaal, economisch, politiek, structureel, of op het niveau van micro machtsrelaties.
BEGRIPPEN
Penitentiair recht = geheel van juridische normen ivm de behandeling van gedetineerden
➢ Interne rechtspositie: Basiswet gevangeniswezen, 2005 (rechten van gedetineerden tijdens detentie)
➢ Welke rechten hebben gedetineerden?
➢ Externe rechtspositie : Wet op de externe rechtspositie (wetten van 17 mei 2006 ev)
➢ Rechtsregels die betrekking hebben op alles wat van binnen naar buiten gaat, van in de
gevangenis naar de samenleving vb. uitgangsvergunning, voorwaardelijke invrijheidsstelling…
2
,Louise Van Houwenhuyse 2022-23
PENELOGIE EN PENITENTIAIR RECHT
Juridische benadering
- Nationale en internationale normen
Criminologische benadering
- Doelstellingen straf en systeem
- Studie van de strafpraktijken en effecten van straf op betrokkenen en omgeving
- Analyse van het penitentiaire beleid ➔ ! Overbevolking
- Inzicht in evolutie van de gevangenispopulatie, gevangeniswezen
- De gevangenis als machtsinstituut, totaal instituut
o Analyse van dagelijks leven in de gevangenis
LES 1: OVERZICHT VAN DE STRAFFEN
JURIDISCHE INDELING VAN S TRAFFEN
HOOFDSTRAFFEN
Indeling naargelang het voorwerp v/d bestraffing:
➢ Vrijspraak
➢ Vrijheidsstraf: gevangenisstraf
➢ Vrijheidsbeperkende straffen : opschorting, uitstel, probatie, werkstraf, straf onder elektronisch
toezicht, alcoholslot, verval recht tot sturen, stadionverbod, woonverbod binnen bepaalde zone
➢ Vermogensstraf: geldboete, opdeciemen (x 8)
➢ Rechter kan rekening houden met de financiële toestand v/d veroordeelde
➢ Internering: is juridisch gezien geen straf maar maatregel (zie les 2)
Onderscheid naargelang de zwaarte v/h misdrijf en de straf:
• Politiestraffen, correctionele en criminele straffen
SUBSIDIAIRE OF BIJKOMENDE STRAFFEN
➢ Soms automatisch verbonden aan straf: Ontzetting uit politieke en burgerlijke rechten (verborgen
straffen)
➢ Verbeurdverklaring goederen
➢ Afzetting van titels
3
,Louise Van Houwenhuyse 2022-23
➢ Beroepsverbod
➢ Bekendmaking uitspraak
➢ ….
VERVANGENDE STRAFFEN
➢ Gevangenisstraf of geldboete
➢ Bijvoorbeeld opgelegd in geval een geldboete niet betaald wordt of een werkstraf niet wordt
uitgevoerd
➢ Probleem van de niet-uitvoering van de vervangende gevangenisstraf (3 dagen tot 6
maanden)
➢ Vervangend rijverbod
TOEPASSING VAN DE STRAFFEN: DE CIJFERS
➢ Geldboete meest opgelegde straf en meest toegenomen straf (index= 156,7, N = 267.273 in 2016)
➢ Gebrekkige uitvoering: Audit Rekenhof 2007; 2014
➢ Kamercommissie Justitie 26 februari 2014
➢ Inning: 27% politiestraffen; 14% correct. Straffen
➢ Opdeciemen : X 8.
➢ Vrijheidsstraf op de tweede plaats
➢ Daling van uitstel van straf en stijging van opschorting
➢ GEEN informatie over opgelegde werkstraffen, ET, probaties
GEMEENSCHAPSGERICHTE STRAFFEN
Gemeenschapsgerichte straffen = “alternatieve straffen”, autonome straffen die niet gekoppeld worden aan
een gevangenisstraf
Evolutie in 2 fasen:
Nalezen in tekst 2!
➢ Eerste generatie, jaren 1960
➢ de introductie van ‘alternatieven voor de gevangenis’ in de jaren 60
➢ Probatie-uitstel en probatieopschorting, GS met uitstel of opschorting worden ingevoerd als
kritiek op de korte gevangenisstraf
➢ ‘Resocialisatie’, begeleiding, individualisering, proefperiode
4
,Louise Van Houwenhuyse 2022-23
➢ Tweede generatie: autonome straffen : jaren 2000 : tussen de gevangenis en de probatie
➢ Onder druk van de overbevolking in de gevangenissen kwam er een beweging op gang
waarbij er gezocht werd naar bijkomende alternatieven voor de gevangenisstraf
➢ 3 autonome straffen die op zichzelf staan, die niet samen moeten opgelegd worden met de
gevangenisstraf
➢ Autonome werkstraf (2002) & probatie, straf onder elektronisch toezicht (2014)
➢ Hogere vorm van controle, standaardisering, schaalvergroting, beperkte begeleiding
➢ Straffen die een geloofwaardigheid hebben op zichzelf
➢ Kenmerken
➢ Selectie van daders: beperkingen op gerechtelijk verleden ➔ wordt stilaan verruimd
➢ Maatschappelijke enquëte of beknopt voorlichtingsverslag
➢ Doel: informatie geven over achtergrond v/d dader + voorstel krijgen over wat een
mogelijk alternatief zou kunnen zijn
➢ Geen vermelding uittreksel goed gedrag en zeden ➔ betere re-integratie
➢ Consensuele straffen: ! toestemming : vervangende geldboetes of gevangenisstraffen (die
nietof beperkt worden uitgevoerd of omgezet in ET)
➢ Uitvoering: justitiehuizen en Centra voor ET
➢ Probleem van geloofwaardigheid als straf
➢ Idee van vergelding: “als we willen straffen, dan moet dit met een gevangenisstraf”
BELANGRIJKE KWESTIES ALS WE NADENKEN OVER STRAF
➢ Gevangenisstraf is symbolisch nog altijd eerste ‘straf’
➢ Neemt detentieschade met zich mee! (cf. penologisch onderzoek), duur, uitsluitend,
mensenrechtenperspectief?
➢ Zo veel mogelijk vermijden, ! Reductionistisch strafbeleid waarin men probeert zo weinig
mogelijk en zo kort mogelijk gebruik te maken van vrijheidsstraffen
➢ Gemeenschapsgerichte straffen of alternatieven
➢ Moeten de eerste straffen worden ➔ politiek en maatschappelijk gevoelig
➢ Strafkarakter? ➔ ! Belevingsonderzoek
➢ Net-widening = sprake van net-widening als een rechter een gemeenschapsgerichte straf niet
oplegt als een vervanger v/e gevangenisstraf ➔ cf. gevangenisvervangend karakter?
5
,Louise Van Houwenhuyse 2022-23
➢ Verschil tussen wetgeving/ beleidsintenties en praktijk
➢ Cf. law in books en law in action
LES 2: DOODSTRAF EN INTERNERING
DEEL 1: DE DOODSTRAF
ENKELE BELANGRIJKE BEGRIPPEN
• Retentionistische landen: landen die de doodstraf behouden en uitvoeren
• Gedeeltelijk abolitionisme:
• Toepassing van de doodstraf in uitzonderlijke situaties zoals in oorlogstijd
• Abolitionistisch in de praktijk
• Doodstraf de jure-de facto (in wetgeving nog wel inbegrepen, maar wordt niet meer
uitgevoerd)
• Volledig abolitionistische landen: schaffen de doodstraf af, verboden in de wetgeving
• => vaak evolutie van retentionistisme naar abolitionisme in verschillende stappen
DE DOODSTRAF INTERNATIONAAL
INTERNATIONAAL VERDRAG INZAKE BURGERLIJKE EN POLITIEKE RECHTEN
Art 6: Ieder heeft het recht op leven. Dit recht wordt door de wet beschermd. Niemand mag naar willekeur van
zijn leven worden beroofd.
• In landen waar de doodstraf niet is afgeschaft: regels
• Niet voor alle misdrijven mogelijk
• Enkel voor ernstigste misdrijven & onherroepelijk vonnis
• Iedereen die ter dood is veroordeeld heeft het recht gratie of verzachting van het vonnis te
vragen
• De doodstraf mag niet worden opgelegd voor misdrijven die zijn begaan door personen
beneden de leeftijd van achttien jaar en mag niet worden voltrokken aan zwangere vrouwen
Tweede facultatieve protocol bij BUPO (in werking 1991)
• Gaat streven naar het afschaffen v/d doodstraf
• Bijdrage menselijke waardigheid
• Bescherming Art. 3 UVRM: Een ieder heeft recht op leven, vrijheid en onschendbaarheid van
persoon
• Voorbehoud: “the application of the death penalty in time of war pursuant to a conviction for a most
serious crime of a military nature committed during wartime.”
6
,Louise Van Houwenhuyse 2022-23
DE DOODSTRAF IN CIJFERS (INTERNATIO NAAL)
➢ Aantal abolistische landen stijgen & aantal retentionistische landen dalen
➢ Maar wel een stijging in het aantal executies (20%)
➢ Zorgwekkend:
o Stijging van executies voor druggerelateerde misdrijven → valt dit onder ernstige misdrijven?
o Executies ten aanzien van politieke opponenten of bepaalde minderheden die we gaan
onderdrukken
➢ Methodes van uitvoering:
o Injectie
o Ophangen
o Neerschieten
SCHENDINGEN INTERNATIONALE VERDRAGEN
• Minderjarig ten tijde van misdrijf (Yemen en Iran)
• Personen met intellectuele of mentale beperking
• Schending internationale principes eerlijke rechtsgang en gedwongen bekentenissen
• Misdrijven waarbij het levensdelict niet (intentioneel) werd gepleegd (drugsgerelateerd, economische
misdrijven, verkrachting)
DE DOODSTRAF IN EUROPA
DE ABOLITIONISTISCHE BEWEGING
• Cesare Beccaria (1738-1794)
• Dei delitti e delle pene - Over misdaden en straffen (boek)
• Humanisering strafrecht, Verlichtingsdenker
• Bekritiseerde de doodstraf, MAAR levenslange gevangenisstraf groter afschrikwekkend effect
volgens hem
• Echte start abolitionisme na WOII
• Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, 1948 -> bescherming burgers tegen de
macht van de Staat
• 1983 (protocol 6 trad in werking 1985): Raad van Europa schaft de doodstraf af in vredestijd
• 2003 (protocol 13): De Raad van Europa schaft doodstraf ook af in oorlogstijd
• Volledige afschaffing
• Tot vandaag de dag discussies over wanneer gaan we wel of niet mensen uitleveren aan landen die de
doodstraf nog uitvoeren → Uitspraken door EHRM hierover
7
,Louise Van Houwenhuyse 2022-23
HUIDIGE SITUATIE
• Alle landen ratificeren protocollen (6 en 13) behalve:
• Azerbeidzjan en Armenië (ondertekend) => Raad dringt aan op afschaffing (ratificatie) de jure
in alle landen
• Europese Unie: Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie
• Art 2: Niemand wordt tot de doodstraf veroordeeld of terechtgesteld.
• Art. 19: Niemand mag worden verwijderd of uitgezet naar, dan wel worden uitgeleverd aan
een staat waar een ernstig risico bestaat dat hij aan de doodstraf, aan folteringen of aan
andere onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen wordt onderworpen.
DOODSTRAF IN BELGIË
• 1863: doodstraf: laatste executie in vredestijd
• 1867: Strafwetboek behoudt de doodstraf maar via gratieverzoek omzetting naar levenslange
dwangarbeid
• Wereldoorlogen:
• WOI: 220 veroordelingen -> 18 uitgevoerd
• Na WOII: 1247 veroordelingen (collaboratie) -> 242 uitgevoerd
• Laatste in 1950, nadien automatische omzetting levenslange dwangarbeid
• Wet van 10 juli 1996 afschaffing doodstraf (doodstraf werd uit de ‘gewone’ wetgeving gehaald)
• Door internationale druk: geen uitlevering meer aan België
• België één van de laatste landen van Europa
• Interessant! Afschaffing net voor de zaak Dutroux → terug vraag om doodstraf terug in te
voeren
• 2005 afschaffing doodstraf in Grondwet
• Art 14 bis GW: De doodstraf is afgeschaft
• Af en toe de roep om de doodstraf opnieuw in te voeren bijvoorbeeld na aanslagen IS
• Vraag tot doodstraf blijft bestaan
8
,Louise Van Houwenhuyse 2022-23
DE DOODSTRAF IN DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA
Filmpje David Garland bekijken!
→ samenvatting:
• Concreet kunnen we zien dat niet alle staten binnen de VS de doodstraf nog uitvoeren
• Onderscheid tussen verschillende staten nodig
• Het zijn vooral de zuiderse staten die de doodstraf nog behouden
• Het is niet zo dat de staten die de doodstraf nog behouden in hun wetgeving, dat die dat ook allemaal
gaan opleggen en uitvoeren
• 2/3de van de mensen die de doodstraf opgelegd krijgen, gaan niet effectief de doodstraf
krijgen, hun straf wordt omgevormd naar een andere straf
• Mensen die de doodstraf opgelegd krijgen, zitten voor een enorm lange tijd in ‘deathrow’ →
gemiddeld 14 jaar
• DUS: grote onzekerheid rond doodstraf
• Afschrikkende werking doodstraf moet in vraag gesteld worden!!!
• Ook straffende aspect is niet meer aanwezig zoals men het bedoelde
• Vanuit slachtoffers ook veel kritiek: doodstraf biedt niet de ‘afronding’ die het zou moeten bieden
voor hun
• Doodstraf een heel lang en zwaar proces voor slachtoffers
• Raciale aspecten: in VS doodstraf heel vaak disproportioneel opgelegd aan personen met een donkere
huidskleur (zeker wanneer hun slachtoffer wit is)
• Doelen van doodstraf: afschrikken, vergelden, gerechtigheid, recidive tegengaan
• Maar: in VS dient de doodstraf deze doelen niet
• Hele andere, meer sociologische, functie: doodstraf wordt vaak ingezet in politieke debatten
(politici gaan in hun standpunten inzetten op dat ze fan zijn v/d doodstraf en dat ze deze
zullen uitvoeren als ze aan de macht zijn)
• Symbolische waarde: “een politicus die voor de doodstraf is, is iemand die
criminaliteit zwaar en hard zal aanpakken”
DISCRIMINATIE EN RACISME
The report from the Death Penalty Information Center is a history lesson in how lynchings and executions
have been used in America and how discrimination bleeds into the entire criminal justice system. It traces a
line from lynchings of old — killings outside the law — where Black people were killed in an effort to assert
social control during slavery and Jim Crow, and how that eventually translated into state-ordered
executions.
• Doodstraf wordt gezien als een voortzetting van slavernij
9
, Louise Van Houwenhuyse 2022-23
Racial bias persists today, as evidenced by cases with white victims being more likely to be investigated and
capitally charged; systemic exclusion of jurors of color from service in death-penalty trials; and
disproportionate imposition of death sentences against defendants of color.
DE ROL VAN HET AMERIKAANS HOOGGERECHTSHOF
• Hooggerechtshof kan uitspraken doen die bindend zijn voor alle deelstaten, toetsing wetgeving
deelstaten aan Amerikaanse Grondwet
• Belangrijke uitspraken
• 1972-1976: Doodstraf ongrondwettelijk: voor bepaalde misdrijven KON de doodstraf
opgelegd worden = arbitraire oplegging (zorgt voor rechtsonzekerheid)
• Evolutie naar verplichting van doodstraf voor bepaalde misdrijven
• Atkins t. Virginia 2002 (persoon met beperking geen doodstraf)
• Roper t. Simmons 2005 (minderjarig persoon geen doodstraf)
• Kennedy t. Louisiana 2008 (doodstraf enkel bij levensdelict en delicten tegen de staat)
VS: DE PUBLIEKE OPINIE OVER DE DOODSTRAF
• De publieke opinie als voorstander van de doodstraf?
• Referenda waarin met de samenleving bevraagd over de doodstraf
• “Gallup poll”
PUBLIEKE OPINIE IN ANDERE LANDEN
• Frankrijk, Canada, Duitsland, V.K. schaften doodstraf af op moment dat de meerderheid van de
bevolking voorstander was van de doodstraf
• Minder democratisch? Nee (zie def democratie)
• Democratie betekenen ook dat rechten van minderheden worden beschermt
• Kanttekeningen naar onderzoeken over de publieke opinie → hangt af van vraagstelling
• Bedau 1992: Levenslange gevangenisstraf zonder vrijlating + restitutie slachtoffer
→ 82%-> 26% voorstanders van de doodstraf
• Marshall hypothese
• “Hoe beter mensen geïnformeerd zijn, hoe vaker zij tegen de doodstraf gaan zijn”
10
