GEDRAGSNEUROLOGIE EN NEUROPSYCHOLOGIE: SAMENVATTING ANNEMIE
VERWIMP
Inhoudsopgave
Gedragsneurologie en neuropsychologie: samenvatting Annemie Verwimp..........................................................1
Hoorcollege 1:introductie, informatieverwerking & aandacht.................................................................................5
Neuropsychologie: wat en hoe?............................................................................................................................5
Situering............................................................................................................................................................5
Neurospychologische diagnostiek: doel............................................................................................................5
Bij wie?..............................................................................................................................................................5
Wat en hoe?......................................................................................................................................................6
Interdisciplinair samenwerken: ergotherapeut – neuropsycholoog....................................................................6
Raakvlak ergotherapeut-neuropsycholoog.......................................................................................................6
Screening via MMSE..................................................................................................................................6
Informatieverwerking en aandacht.......................................................................................................................7
Subjectieve klachten bevragen.........................................................................................................................7
Wat is informatieverwerking?...........................................................................................................................7
Wat is aandacht?...............................................................................................................................................9
Stoornissen in aandacht en informatieverwerking.............................................................................................11
Verstoringen in de informatieverwerking komen vaak voor na een hersenletsel.........................................11
Betrokken hersenstructuren...........................................................................................................................11
Syndromen......................................................................................................................................................11
Diagnostiek......................................................................................................................................................12
Neglect................................................................................................................................................................12
Voorkomen......................................................................................................................................................12
Symptomen.....................................................................................................................................................12
Visueel zoekgedrag..........................................................................................................................................13
Vormen van neglect (is een heterogeen syndroom)......................................................................................13
Diagnostiek......................................................................................................................................................14
Revalidatie: algemeen, aandacht en neglect......................................................................................................14
Cognitieve revalidatie......................................................................................................................................14
Algemeen.........................................................................................................................................................14
Algemene richtlijnen.......................................................................................................................................14
Revalidatie van aandacht................................................................................................................................15
Take home message............................................................................................................................................16
Hoorcollege 2: geheugen........................................................................................................................................17
Geheugen en leren..............................................................................................................................................17
Pagina 1 van 58
, Subjectieve klachten bevragen.......................................................................................................................17
Wat is geheugen?............................................................................................................................................17
Stoornissen in geheugen.....................................................................................................................................20
Geïsoleerde/anterograde amnesie.................................................................................................................20
Geheugenstoornissen na NAH........................................................................................................................20
Dementie.............................................................................................................................................................20
Enkele cijfers...................................................................................................................................................21
Dementie is geen ziekte op zich, maar een eindstadium van verschillende onderliggende aandoeningen..21
Ziekte van Alzheimer.......................................................................................................................................21
Frontotemporale dementie.............................................................................................................................23
Dementie met Lewy Bodies............................................................................................................................24
Parkinsondementie/ziekte van Parkinson.......................................................................................................24
Vasculaire dementie........................................................................................................................................25
Korsakov..........................................................................................................................................................25
Neuropsychologische diagnostiek van geheugen...............................................................................................26
Neuropyschologisch onderzoek......................................................................................................................26
Bij dementie....................................................................................................................................................26
Algemene richtlijnen (ook bij screening)........................................................................................................26
Revalidatie...........................................................................................................................................................27
Belang van revalidatie van geheugenstoornissen...........................................................................................27
RIchtlijnen revalidatie......................................................................................................................................27
Soorten revalidatie..........................................................................................................................................27
Behandeling dementie....................................................................................................................................29
Take home message............................................................................................................................................30
Technologie bij dementie....................................................................................................................................30
WZC.................................................................................................................................................................30
Thuis................................................................................................................................................................31
Hoorcollege 3: visuele waarneming, visuospatiële en -constructieve functies......................................................33
VIsuele waarneming + stoornissen.....................................................................................................................33
Visuele waarneming........................................................................................................................................33
Stoornissen......................................................................................................................................................34
Visuospatiële en constructieve vaardigheden....................................................................................................36
Visuospatiële input..........................................................................................................................................36
Visuospatiële output.......................................................................................................................................36
Visuoconstructie..............................................................................................................................................37
Ruimtelijke oriëntatie......................................................................................................................................37
Praxis...................................................................................................................................................................37
Pagina 2 van 58
, Apraxie.............................................................................................................................................................38
Diagnostiek..........................................................................................................................................................39
Praxis...............................................................................................................................................................39
Oriëntatie........................................................................................................................................................39
Revalidatie...........................................................................................................................................................40
Functietraining/vaardigheidstraining..............................................................................................................40
Compensatie- en strategietraining..................................................................................................................40
Directe training................................................................................................................................................40
Hoorcollege 4: taal en spraak..................................................................................................................................40
Taal en spraak......................................................................................................................................................40
Communicatie.................................................................................................................................................41
Afasie en dysartrie...............................................................................................................................................42
Afasie...............................................................................................................................................................42
Dysartrie..........................................................................................................................................................45
Neurodegeneratief: Primair Progressieve Afasie (PPA)......................................................................................45
Algemene symptomen....................................................................................................................................45
Types PPA........................................................................................................................................................45
DIagnostiek..........................................................................................................................................................46
Logopedie........................................................................................................................................................46
(Neuro)psychologe..........................................................................................................................................46
Algemeen.........................................................................................................................................................46
Revalidatie...........................................................................................................................................................46
Soorten afasietherapie....................................................................................................................................47
Revalidatie bij meertaligheid...........................................................................................................................47
Algemene tips..................................................................................................................................................47
Preventie van afasie........................................................................................................................................48
Take home message............................................................................................................................................48
Hoorcollege 5: executieve functies.........................................................................................................................49
Executieve functies..............................................................................................................................................49
Oriëntatie........................................................................................................................................................49
Functies van de hogere orde...........................................................................................................................49
Executieve functies volgens DSM V.................................................................................................................50
Executieve functies in de hersenen.................................................................................................................50
Executief dysfunctioneren...................................................................................................................................50
Problemen met het uitvoeren van een plan...................................................................................................50
Stoornissen in het denken, redeneren en bij probleemoplossing..................................................................51
Andere kenmerken/symptomen.....................................................................................................................51
Pagina 3 van 58
, Kan binnen verschillende achtergronden/aandoeningen optreden..............................................................51
DIagnostiek..........................................................................................................................................................51
Testonderzoek.................................................................................................................................................51
Revalidatie...........................................................................................................................................................52
Omgevingsaanpassingen.................................................................................................................................52
Gedrragsmodificatie........................................................................................................................................52
Functietraining................................................................................................................................................52
Vaardigheidstraining.......................................................................................................................................52
Externe hulpmiddelen.....................................................................................................................................53
Strategietraining..............................................................................................................................................53
Algemene tips binnen revalidatie...................................................................................................................54
Hoorcollege 6: cerebellaire neurocognitie..............................................................................................................54
Het cerebellum: a big role for the small brain....................................................................................................54
Connectie met grote hersenen.......................................................................................................................54
Cerebellum en cognitie.......................................................................................................................................55
CCAS/Schmahmann’s syndrome.........................................................................................................................55
Symptomen.....................................................................................................................................................55
Hypothese.......................................................................................................................................................56
Onderzoek.......................................................................................................................................................56
DIagnostiek..........................................................................................................................................................56
Revalidatie...........................................................................................................................................................56
Hoorcollege 6: voorbeeldvragen examen...............................................................................................................57
Pagina 4 van 58
,HOORCOLLEGE 1:INTRODUCTIE, INFORMATIEVERWERKING & AANDACHT
NEUROPSYCHOLOGIE: WAT EN HOE?
= met behulp van de neuropsychologische diagnostiek wordt onderzocht in hoeverre cognitieve
functiestoornissen en gedragsveranderingen samenhangen met stoornissen in het functioneren van
de hersenen.
SITUERING
In de neurowetenschappen naast neuroanatomie, neurobiologie, neurochemie
term die gebruikt wordt sinds 1950
Cognitie = de fundamentele mogelijkheid van het brein om informatie te verwerken, op te slaan, op te
halen en te manipuleren teneinde problemen op te lossen
NEUROSPYCHOLOGISCHE DIAGNOSTIEK: DOEL
- Objectiveren van cognitieve tekorten
- Differentiaaldiagnose
- Vroege herkenning
o Vb: cognitieve achteruitgang bij Parkinson, meer kans om te evolueren naar dementie
- Opvolging cognitieve evolutie
- Instellen van behandeling
- Informeren van patiënt en familie
- uitleggen wat de diagnose inhoudt, handvaten en medicatie kunnen aanreiken
- Wilsbekwaamheid
- Klinische studies
BIJ WIE?
- Verworven hersenletsel(s)
- Preoperatief/postopbilan
- Vermoeden van verouderingsziekten
- Cognitieve effecten van chronische ziekten
- Blootstelling aan toxische producten
Pagina 5 van 58
, - In kader van expertise
- Geriatrische patiënten
WAT EN HOE?
- Observatie van het gedrag
o Subtiele defecten (vb tremor) , symptomen, kenmerken die we niet kunnen meten, …
- Anamnese
o Met nadruk op de cognitieve klachten, gedragsmatige veranderingen en emotionele
beleving (depressie)
- Hetero anamnese
o Vooral bij een beperkt of afwezig ziekteinizcht van de patiënt
- Neuropsychologisch testonderzoek
- Correlatie met beeldvorming
o Liefst MRI of CT, ook SPECT
- Oriëntatie in tijd, plaats en persoon
- Aandacht en concentratie
- Perceptie
- Leren en geheugen
- Spraak en taal
- Executieve, planmatige functies
- Visuospatiële functies
- Motoriek
- Intelligentie
- Emotie en gedrag
NEUROPSYCHOLOOG: SPECIFIEKE KENNIS EN EXPERTISE
- Neuropsychologische diagnostiek vertalen naar team
- Wat kan van de patiënt worden verwacht?
- Hoe best omgaan met de patiënt?
- Cognitieve revalidatie-interventies (direct of indirect)
- Neuropsychotherapie
- Emotionele verwerking, acceptatie en coping
INTERDISCIPLINAIR SAMENWERKEN: ERGOTHERAPEUT – NEUROPSYCHOLOOG
RAAKVLAK ERGOTHERAPEUT-NEUROPSYCHOLOOG
LEVEL 1: SCREENING
- Vaak 1 test die meerdere cognitieve domeinen bevraagt
o Vb: MMSE, MOCA
- Kan door iedereen uitgevoerd worden, niet noodzakelijk door neuropsycholoog
- Geeft een ruw beeld en kan enkel een indicatiegeven over onderscheid normaliteit/pathologie.
- Kan aandoeningen in een vroeg stadium opsporen
SCREENING VIA MMSE
- Verouderd, verschillende versies en niet iedereen neemt die op dezelfde manier af
- Onvoldoende sensitief
o Slechts 37% terecht positieven té veel fout-negatieven
Pagina 6 van 58
, o Betere instrumenten beschikbaar
Vb: MOCA is 97% sensitief, maar té veel vals positieven: lage specificiteit
o MMSE is vaak noodzakelijk voor medicatie, terugbetalingen, plaatsen, … dus deze
wegdenken uit de praktijk lukt (nog) niet
o Maak gebruik van normen!
LEVEL 2: NEUROPSYCHOLOGISCH ONDERZOEK
- Enkel af te nemen door (neuro-)psycholoog
- Minstens twee verschillende gestandaardiseerde testen per cognitief domein
- Worden vergeleken met een representatieve normgroep (geslacht, leeftijd, opleiding)
INFORMATIEVERWERKING EN AANDACHT
SUBJECTIEVE KLACHTEN BEVRAGEN
- Anamnese heel belangrijk, patiënten klagen zelfden over een ‘aandachtsprobleem’
- Vraag naar concrete voorbeelden om mogelijke aandachtsproblemen in het dagelijkse leven
op te sporen
- Na NAH hebben veel mensen last van vertraagde informatieverwerking en
aandachtsproblemen
- Alles wat we doen vereist aandacht
o Vb: nieuwe informatie leren, communiceren, voor het gezin zorgen, een maaltijd
plannen, …
- Aandacht is een cognitief proces, helpt te beslissen waar we ons op moeten concentreren
o Vb: naar iemand luisteren in een drukke omgeving, kijken naar een spannende film op
de televisie
- Verminderde aandacht kan een ernstig effect hebben op ADL en IADL
WAT IS INFORMATIEVERWERKING?
= is wat de hersenen moeten doen om efficiënt te kunnen functioneren
- Continue stroom aan miljoenen inputs/prikkels (extern en intern)
o Sorteren en prioriteren
Wat nu doen? Wat bewaren voor later? Wat te vergeten?
- Continue miljoenen outputs (acties of reacties) organiseren
- alle informatie op het juiste moment op de juiste plaats
- Zaken die belangrijk zijn, worden bewust waargenomen, minder belangrijke zaken worden niet
waargenomen of verdwijnen naar de achtergrond
- deze worden automatisch verwerkt
o Vb: gesprek met radio op achtergrond, tikken van een klok, …
- Een prikkel = alle bewuste en onbewuste informatie die binnenkomt
o Externe prikkels komen binnen via de zintuigen: ogen, oren, neus, smaak en tast
o Interne prikkels zijn gevoelens, gedachten en emoties
- Onze informatieverwerkingscapaciteit stelt de mens in staat om binnenkomende zintuigelijke
informatie te decoderen, te begrijpen en vervolgens een reactie te formuleren
- Fundamentele bespreking: mens kan binnen een gegeven tijdspanne slechts beperkte
hoeveelheid informatie verwerken
o Selectie: slechts gedeelte wordt bewust verwerkt = aandacht
o Aandacht: gaat fungeren als een soort filter
Pagina 7 van 58
,INFORMATIEVERWERKINGSMODELLEN
- Bottleneck-model
o Alle prikkels komen parallel binnen en worden oppervlakkig verwerkt. Een deel wordt
geselecteerd, een ander deel wordt genegeerd.
enkel de geselecteerde informatie wordt verder serieel verwerkt
- Filtermodel van Broadbent
o = een mechanisme in de hersenen dat in een vroeg stadium relevante informatie
scheidt van niet relevantie informatie
o Alle prikkels uit de omgeving worden parallel in een soort sensorische buffer verwerkt
o Slechts een deel van de prikkels wordt toegelaten
o Beperkte verwerkingscapaciteit en werkt serieel
Alleen de geselecteerde informatie dringt tot het bewustzijn door
o Alleen prikkels die langs de filter gepasseerd zijn, kunnen opgeslagen worden in het
langetermijngeheugen
o Werking
Stimulus wordt opgenomen door de zintuigen, deze wordt gecodeerd en komt
terecht in het korte termijn geheugen, hier wordt die even vastgehouden.
Deze prikkels worden gefilterd, er is een verdere werking van de
geselecteerde prikkels omdat we maar met een beperkte capaciteit zitten. Op
de geselecteerde prikkels komt dan een respons. De rest van de prikkels
worden, door herhaling, opgeslagen in het lange termijn geheugen.
Pagina 8 van 58
, - Filter-verzwakkings-model: aanvulling op Broadbent
o Vaststelling: soms kan informatie waarop de aandacht niet was gericht, toch tot het
bewustzijn doodringen
Vb: op een drukke receptie, plots je naar ergens horen vallen =
“cocktailpartyfenomeen” (trekt onze aandacht)
o De aandachtsfilter gaat prikkels verzwakken maar ze niet volledig buitensluiten
- Shiffrin & Schneider
o 3 niveaus van informatieverwerking
Eerste niveau: onbewuste verwerking
Vb: motorgeluid
Tweede niveau: automatische verwerking
= aangeleerde routinematige handelingen
Niet beperkt qua capaciteit, niet afhankelijk van aandacht
Vb: autorijden, lezen
Derde niveau: gecontroleerde verwerking/aandacht
Beperkte capaciteit
Afhankelijk van de aandacht (= bewuste informatieverwerking)
Onder controle van executieve functies
Kan flexibel inspelen op nieuwe situaties
Vb: leren autorijden, lezen
het zou kunnen dat je terug moet van niveau 2 naar niveau 3, zoals
iemand met een NAH, dat die terug moet leren autorijden
WAT IS AANDACHT?
GEEN UNIVERSELE DEFINITIE/GEEN UNITAIRE FUNCTIE
- Omringende wereld bevat vaak zoveel informatie dat wij niet in staat zijn die allemaal tegelijk
te verwerken
- Aandacht kan gezien worden als een ‘proces van selectie’
Pagina 9 van 58
, - Vooral met perceptuele functies geassocieerd
o Visueel, auditief
- Selectie is het proces waardoor bepaalde gebeurtenissen of prikkels uit de omgeving met
voorrang door de hersenen worden behandeld
GERICHTE AANDACHT
= aandacht kan voor korte of langere tijd op een specifiek detail of aspect van de omgeving zijn
gericht, zoals een kleur, bepaald geluid, specifiek persoon, stemgeluid, etc.
Vb: het voeren van een gesprek met een persoon in een drukke omgeving
VERDEELDE AANDACHT
= aandacht kan gericht zijn op meerdere aspecten tegelijk
Vb: een piloot die tijdens een vlucht moet letten op verschillende zaken zoals de radio, de visuele
omgeving, het bedienen van apparatuur
ALTERNERENDE AANDACHT
= de aandacht snel moeten omschakelen van de ene bron naar een andere
Vb: multitasking
VOLGEHOUDEN AANDACHT
= de aandacht wordt voor lange tot zeer lange tijd gericht op een of meerdere gebeurtenissen. Door
slaperigheid of verveling kan de aandacht verslappen en kunnen details worden gemist.
Vb: paneelbewakers bij spoorwegen of luchthavens die een beeldscherm voor lange tijd moeten
bewaken. Men moet alert blijven voor gebeurtenissen die zo nu en dan en vaak met lange
tussenpozen plaatsvinden
MODEL VAN POSNER & PETERSEN: 3 FUNCTIES
- Alertheid
o = een toestand van het centraal zenuwstelsel
o ‘klaar zijn om te reageren’
Vb: wachten op jou afstapplaats op de bus, wachten op jouw beurt in een
wachtzaal
o Varieert doorheen de dag, naargelang de situatie
o Aandacht kan verslappen in een toestand van slaperigheid of als men door iets
anders wordt afgeleid
o Gevolg: fluctuerend prestatieniveau
- Oriëntatie
o Selectieve aandacht = je aandacht in de juiste richting oriënteren
Vb: in winkelrij display en kassa’s in het oog houden
- Executieve aandacht
o = controlemechanisme die bepalen waar de aandacht naar gericht wordt in functie
van het beoogde doel
o Twee componenten
Taak opzetten in functie van beoogde doel
Vb: vrije kassa zoeken als ik aan het begin van de winkelrij kom
Focus op die taak behouden
Vb: ook als ik ondertussen met iemand aan de telefoon ben
o Verdeelde en alternerende aandacht
Pagina 10 van 58
