Recht en criminologie
Introductie
Criminologie:
- Fenomeen criminaliteit
- Sociale reactie op criminaliteit
(straf/proces)recht
- Wettelijke omschrijving criminaliteit/straf
- Hoe criminaliteit opsporen, vervolgen & bestraffen = “regels. Van het spel”
Als criminoloog kom je vaak in contact met het recht en in het bijzondere het strafrecht en
zijn actoren (politie, parket, rechters…). Criminologen moeten hier dus ook kennis over
hebben.
Basisaspecten straf(proces)recht
- Strafrecht als publiek recht
- Onderscheid materieel en formeel strafrecht
- Legaliteitsbeginsel
- Strafrecht is (schuldige) burgers “straffen” maar ook (onschuldigen) “beschermen”
- Strafprocesrecht en actoren: wat is hun rol?
- Theoretisch en historisch perspectief op deze basisaspecten
Grondwettelijk/mensenrechtelijk perspectief
- Staatsstructuur
o Scheiding Machten
o Bevoegdheidsverdeling
- Rechten en vrijheden
- Grondwettelijk “kader” en “verankering” van het strafrecht: Strafrecht is
grondwettelijk verankerd! Je kan dat niet zomaar veranderen. Je kan niet zomaar de
doodstraf invoeren, ook niet met een gewone meerderheid. Er zijn een aantal
fundamentele dingen verankerd.
- Grondwettelijk strafrecht (constitutional criminal law)
Gebruik rechtsbronnen
- Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens
- Belgische Grondwet
- Bijzondere Wet tot Hervorming der Instellingen
,Hoofdstuk 1: basisbeginselen van het straf(proces)recht
Strafrecht is een publiek recht, geen privaat recht
Publiek recht: regelt verhouding tussen overheid en burgers. Verticale verhouding waarbij
overheid de machtigste is. Overheid dient het algemeen belang. Overheid mag diep
doordringen in privé-leven burgers op voorwaarden dat het is om algemeen belang te
dienen. Dwingend recht
Privaat recht: regelt verhouding tussen burgers onderling. Horizontale verhouding waarbij
burgers gelijk zijn en recht private belangen gaat regelen. Aanvullend recht, maar wanneer
er effectief conflicten optreden en er 1 partij naar een burgerlijke rechter stapt, dan gaat er
worden nagegaan wat er oorspronkelijk onderling was afgesproken.
Casussen
1: “de kannibaal van Rotenberg”
computerdeskundige die gefascineerd was door kannibalisme. Ontmoette andere
man die depressief was en dood wou gaan en vond het idee dat zijn lichaam werd
opgegeten wel aangenaam. Ze zijn overeengekomen dat kannibaal hem mocht doden
en opeten.
Je kan niet toestemmen met vermoord te worden -> omdat strafrecht onderdeel
is van het publiek recht!
2: “Sanda Dia”
ookal stemde sandia dia mee aan doop, hij kan er niet mee in hebben meegestemd
om gemarteld te worden?
3: Bart De Pauw
vrouwen wouden geen proces en wouden via bemiddeling oplossing -> slachtoffers
beslissen hier niet over, van zodra parket op hoogte is van zo’n feiten (via proces
verbaal politie), is dit probleem van openbaar belang.
2 takken van publiek strafrecht
- Materieel strafrecht = het geheel der rechtstregels waardoor bepaalde gedragingen
strafbaar worden gesteld.
inhoud -> je kan daarin terugvinden welke gedragingen strafbaar worden gesteld en
welke straffen daarop staan. Alles wat te maken heeft met strafrechtelijke
verantwoordelijkheid. Welk gedrag is strafbaar? Wie is strafbaar? En welke straffen
kunnen worden opgelegd?
o Doelgroep: de burger, hele bevolking
o Inhoudelijke “vanzelfsprekendheid”: essentiële waarden
o Sanctie: straf
- Formeel strafrecht = het geheel van de procedurele spelregels volgens welke het
materieel strafrecht wordt toegepast.
procedurele spelregels. Regels die in praktijk moeten worden gebracht. Materiale
strafrecht dat wordt toegepast/geopperationaliseerd. Manier waarop materiaal
strafrecht wordt toegepast zijn bepaalde regels voor.
Rechtsmiddelen burgers: middelen die burgers hebben wanneer ze het niet eens zijn
met een beslissing van de rechterlijke macht (hoger beroep).
o Doelgroep: overheid (politie, parket, rechters)
o “spelregels” om waarheid te vinden met respect voor de
grondrechten/mensenrechten
, o Als (!!) sanctie: nietigheid, onrechtmatig bewijs, onontvankelijke
strafvordering
Strafrecht moet legaal zijn
Belang van legaliteitsbeginsel
= “geen straf, geen misdrijf, zonder wet”
Het beginsel waar strafrecht op rust. Elke straf die op een actie volgt moet in een wet
beschreven zijn, anders kan die niet worden uitgevoerd.
Zorgt ervoor dat burgers vrij kunnen zijn -> zegt alles wat ze niet mogen doen en welke
gevolgen ze krijgen indien ze dit wel doen.
Strafrecht: gedrag wat je niet mag stellen.
Wat is strafbaar gedrag
Menselijk gedrag
Vrij van strafrecht. Wij zijn vrije mensen en mogen doen en laten wat we willen
Afwijkend gedrag
Gedrag dat op die moment en op die plaats daar niet thuis hoort, niet strafbaar
Onwettig gedrag
Gedrag dat volgens de wet niet mag, maar niet onder het strafrecht behoort
Strafbaar gedrag
Alle gedrag dat in het strafrecht staat
Normen en strafrecht:
“straf”rechtsregels
Rechtsregels
Sociale normen
Beperlt deel van gedrag wordt uitdrukkelijk geviseerd door strafrechtsregels. We leven niet
in een maatschappij waarin we rond het strafrecht moeten leven.
Strafrecht is een normhandhavend recht
- strafrecht ≠ expliciete normen
- wel: een duidelijke omschrijving in de wet van
• normoverschrijdend gedrag = delictomschrijving, strafbaarstelling of
incriminatie
• Straf
=> Te handhaven norm = impliciet aanwezig
Er is geen opsomming van normen die worden beschermd. Die zijn er impliciet door de
regels heen, maar niet expliciet -> men wil via het strafrecht het gedrag dat men niet mag
stellen heel expliciet vermelden en niet de achterliggende normen.
, Delictomschrijving = welk gedrag je niet mag stellen
Misdrijf = schuldig (wetens willens hebben willen stellen) gedrag of verzuim (iemand in nood
bewust niet hebben willen helpen) waar de wet een straf op voorziet.
Nullum crimen, nulla poena, sine lege = legaliteisbeginsel
Bescherming burger tegen willekeur overheid!
gedrag, wet & straf
4 belangrijke gevolgen van het legaliteitsbeginsel
1) Niet retro-activiteit van de strafwet
= De niet terugwerkende kracht van de strafwet.
De strafwet heeft nooit een terugwerkende kracht!
Retro-activiteit >< niet retro-activiteit
o Retroactiveit: nieuwe regel toepassen op feiten volledig VOOR
inwerkingtreding nieuwe regel voltrokken (“verworven rechten”)
§ Vb. : Nieuw misdrijf retro-actief invoeren
o Niet retro-activiteit:
§ 1° op alle feiten NA inwerkingtreden
§ 2° op latere gevolgen van een feit van VOOR de nieuwe regeling
Strawet alleen toepasselijk op feiten na inwerkingtreding wet en op latere gevolgen van een
feit voor de nieuwe regeling. Feit voor nieuwe regeling, maar gevolgen na nieuwe regeling
wel strabaar.
2) Wetgevende macht beslist
- De wetgever bepaalt de strafbaarstellingen, de straffen en de procedures
- Link tussen legaliteit en scheiding der machten
Niet UM, noch RM
Verbod voor rechters (RM) op “analoge interpretatie”
Scheiding der machten in het straf(proces)recht
WM bepaalt misdrijf, straf & procedures
Onafhankelijke RM oordeelt over UM spoort op, vervolgt en voert
schuld en straf voor nurgers straf uit
3) “Wet” als “enige” bron van het Belgische straf(proces)recht
1) Belgische Grondwet
• Rechten & vrijheden
• Scheiding der machten… ook in het straf(proces)recht
2) Wet
• Strafwetboek & Wetboek van strafvordering
• Complementaire en bijzondere wetten
• Ook: decreten & ordonnanties zijn wetskrachtige bronnen!!!
3) Internationale & Europese verdragen & regelgeving
• Mensenrechten (Verenigde Naties en Raad van Europa) & recht van de Europese
Unie
UITZONDERING!!! voor strafprocesrecht, naast “wet”, ook :
• Gewoonte (praetoriaanse praktijken -> praetor = Latijns voor procureur)
• Ministeriële richtlijnen (bv. werking politie)
