Samenvattende schema’s per les
Architectuurtheorie
Inleiding
Het doel van dit vak is om inzicht te verwerven, ruimtelijke praktijken (voorbeelden
van architectuur) te begrijpen in een vorm van kennis, kritisch kunnen zijn, en
begrippenkader uitdiepen van onszelf (meer weten). Bij het studeren van dit vak
moeten we bijzondere aandacht hebben voor de complexiteit en het sociale aspect
van architectuur, en de actua: de hedendaagse architectuurpraktijken en theorie.
We bespreken architectuur na 1966 (in dit jaar zijn twee belangrijke boeken
geschreven door Aalto en Venturi). Bij het leren en begrijpen van de teksten dienen
we het volgende te doen:
- Toepassen van conceptuele analyse (waar komt de tekst vandaan? Welk thema
heerst er? Welke intenties zijn er?)
- Discoursanalyse en situering van paradigma’s (Hoe wordt er gesproken over
iets? In welke zin? Welk doel heeft de tekst? Welke leerrijke dingen kun je eruit
halen?)
- Verdedigen en ontkrachten van stellingen (eigen argumentatie en mening
vormen door alle verworven kennis.)
Het inoefenen van deze analyse bij het lezen van de teksten bereiden ons voor op het
examen (gelijkaardige inhoudelijke vragen).
Keuze van teksten en thema’s (wat is het belang hiervan?)
De teksten geven een kijk door de bril van belangrijke figuren. Ze zijn erg divers op
vlak van onderwerpen, invalshoeken, landen en tijdsperioden. Door deze
verscheidenheid op te nemen kunnen we een brede kennis opbouwen.
De drie lesthema’s vallen samen met één algemeen besluit: Het is moeilijk om
een zuivere één op één relatie te vormen tussen de architectuur en de theorie die er
mee samen hangt (of lijkt). Architectuur is nooit een zuivere illustratie van zijn theorie
erachter. Daarvoor heeft architectuur nog te veel zijn eigen logica en hangt te veel af
van allerlei factoren.
Casestudy Parochiekerken: inleidende les
Thema 1 Geschiedenis: geschiedenis was een aanwezig vertrekpunt of thema
vanuit de architectuur. De eerste kritieken m.b.t. het modernisme had vaak met
de geschiedenis te maken.
Thema 2 Autonomie en Pragmatisme: modernisme werd gezien als dat het
gefaald had op zijn ‘vorm volgt functie’ want het was totaal niet functioneel.
Dus nieuw streefdoel ontstond waarbij ontwerpers zich richtte op een
functieloze, autonome architectuur (die eigen invulling kon krijgen). Door deze
visie, ontwikkelde er een meer open, minder kritische visie die door de
samenleving zelf kon bepaald worden. Met sleutelfiguur Rem Koolhaas.
Thema 3 Engagement: de kritieken op het modernisme vanuit de
neorationalisten en postmodernisten, waren dat het maatschappelijk
engagement zoek was in de architectuur. Toch is het nooit helemaal weg
1
, geweest (spatial-agency en DOGMA). De kritische geest keert terug in de
hedendaagse literatuur waarin het thema wonen wordt aangekaart.
Als we kort herhalen van het modernisme was dan ging dit over thema’s zoals:
functionaliteit, utopie, vooruitgang, breken met de geschiedenis, universeel,
abstractie, eenvoud, etc. De eerste reacties tegen het modernisme kwamen op na
WOII, met kritiek op het functionalisme, vorm en betekenis van de architectuur (het
was niet politiek gerelateerd). We kunnen spreken van een inhoudelijke crisis na WOII
in de architectuur. Na 1966 wordt architectuurtheorie volwassen en een discipline op
zich, er zijn architectuurtheoretici die bouwen (Rossi en Venturi), maar ook veel die
niet bouwen (Tafuri, Rowe, Hays). Als we naar 1970 toeleunen zijn er enkele brede
stromingen aanwezig:
- Neorationalisme of Tendenza: (met Rossi, Grassi) Opnieuw rationalistisch
omgaan met architectuur, om ‘problemen’ te verhelpen. Kenmerkend is veel
gebruik van geometrische vormen en het toepassen van industriële
bouwmethodes zoals bouwen met prefab-elementen.
- Postmodernisme: (met Venturi, Moore, Stern, Graves) reactie op te formele,
onmenselijke modernisme. Eerder vrije en fantasierijke vormen, verwijzingen
naar de geschiedenis.
Opvallend was dat er toch een terugkerend thema heerste in de architectuur van de
postmodernisten en neorationalisten, de autonomie (architectuur dat op zichzelf
staat), vooral in de VS (het politieke wordt achterwegen gelaten). Terwijl in Europa er
toch een blijvende glimp naar politiek verwerkt wordt.
Parochiekerken
Dit thema is relevant omdat publieke ruimtes schaarser worden, het is een actuele
discussie. Het probleem bij parochiekerken is dat er een maatschappelijk vraagstuk
heerst wat we moeten aanvangen met deze architectuur, omdat de interesse erin
(gelovige bezoekers en priesters) sterk daalt, we zoeken dus mogelijke oplossingen
die op lang termijn effectief zullen blijven. Herbestemming of het thema ‘what’s
next?’ is dus gepast voor de cursus, omdat het een issue is, welke houding moeten we
aannemen t.o.v. die gebouwen?
Achtergrond en context schetsen
Er zijn meer dan 1800 parochiekerken in Vlaanderen waarvan 40% volledig
beschermd is (alle kerken voor 1800 zijn beschermd als monument). ¾ van de kerken
zijn neogotisch gebouwd of verbouwd. Er zijn ook al meer dan 100 parochiekerken
onttrokken aan hun erediensten. Er heerst in Vlaanderen een groot priestertekort, er
zijn ruim nog maar 400 priesters de dag van vandaag.
Vlaanderen is een landschap van kerken, ze zijn van lokale besturen of kerkfabrieken
die verantwoordelijk zijn voor de werkingen van die kerken (bij een tekort van
kerkfabriek wordt de kerk dus overgenomen door het lokale bestuur). De onderhoud
van een kerk kost per gemeente per jaar gemiddeld 40.000 euro. Ze worden
grotendeels nog onderhouden door het lokale volk, wat we zien als een geluk. Minder
dan 5% van de bevolking gaat minstens één keer per maand naar de kerk.
2
, Ook religieuze rituelen dalen (dopen, huwelijken, uitvaarten), maar als ze gebeuren
hechten mensen er wel een grote waarde aan. Dus dit betekent dat de kerk heel
occasioneel belangrijk is voor mensen, bijna voor privaat gebruik als dienst.
In het heden kunnen we spreken van secularisatie (= scheiding tussen invloedsfeer
van de kerk en het geloof met het dagelijks leven, vroeger had je dat geloof heel fel
samenviel met dagelijkse activiteiten, nu niet meer). Dat betekent niet dat het belang
van het geloof daalt, mensen zijn wel gelovig, of gehecht aan de rituelen of visie,
maar het zit niet meer in het alledaagse van de mens. Ook hechten niet-gelovigen
zich meer aan de kerkgebouwen, dit komt omdat zij bij bezoek meer naar de
materialisatie kijken, en bezoeken ze om het uiterlijk van een kerk te bezichtigen.
Gelovigen gaan niet meer naar een kerk om gelovig te zijn, dat wordt in private sfeer
gedaan.
The Secular Use of Churche Buildings door Davies
Boek waarin er wordt gesproken over het seculier gebruik (= dus niet religieus
gerelateerd gebruik) van kerkgebouwen doorheen de geschiedenis. Het is maar om te
duiden dat er altijd al een ander gebruik is geweest van kerkgebouwen (asiel,
verblijfplaats, ziekenhuis, onderwijs, feesten, schuilplaats, handel…). Kerk is het enige
grote en stevige gebouw in een dorp, en kan als een grote veilige plek voor het volk
fungeren.
Het schip was daarbij (in de ME) voor de Reformatie: ook wel de Hervorming genoemd, was een
gemeenschap, volk, als veilige vleugel beweging in de 16e eeuw die de Rooms-katholieke
kerk wilde verbeteren. Het leidde echter uiteindelijk
beschouwd. Het koor was daarbij exclusief niet tot de gewenste hervormingen in de Katholieke
voor de priester, en had een geestelijke kerk, maar tot een kerksplitsing.
heilige functie. Contrareformatie: De zelfvernieuwing en hervorming in
de rooms-katholieke Kerk, na de protestantse
De kerk maakt ook evoluties door, ze zijn reformatie in het begin van 16de eeuw, waarmee
gepoogd werd de invloed van het protestantisme te
niet altijd ‘statisch’. Ze zijn sacraal maar bestrijden. Ook bekend als de katholieke reformatie.
toch is het huis van God ook een huis van de De grondslagen hiervan werden geformuleerd en
gemeenschap, publiek maar vaak gesloten aangenomen op het Concilie van Trente (1545-1563).
(veel tegenstellingen in de kerk). Dit biedt
veel betekenisvolle mogelijkheden voor her- en nevenbestemmingen. Maar wat is nu
exact het probleem bij die herbestemming? We bekijken het als volgt:
Er is een bepaalde spanning met monumentenzorg i.v.m. herbestemming van kerken
(zeker de laatste 10 jaar). Er heerst een groot priestertekort, er zijn minder mensen
die hun geloof ook ‘uitvoeren’, er zijn stijgende kosten voor het onderhoud (het wordt
onbetaalbaar), maar is niet genoeg ‘verval’ van kerken om de knoop door te hakken
dat er nu echt een lang termijn oplossing moet gezocht worden voor de invulling van
deze kerken. Het probleem is dus dat er telkens een korttermijnoplossing wordt
gezocht als er dringende zaken moeten gebeuren (bv herstel), maar daarmee zijn we
niet aan het nadenken wat er de rest van de jaren mee gaat gebeuren. We zitten dus
ergens in het midden. Stilletjes aan gaan ze het verplicht maken per besturen om een
toekomst lange termijn visie te ontwikkelen (vanaf 2025 verplicht).
Status quaestionis (de stand van het onderzoek)
Minister Geert Bourgeois, verantwoordelijk voor invoering van verplichte visie over de
toekomst van parochiekerk, schrijft ‘een toekomst voor de Vlaamse Parochiekerk’. Hij
3
