Inleiding tot de wereldpolitiek
Academiejaar 2021-2022, Thijs Van de Graaf
Samenvatting cursus 2021-2022, Xavier Pendar
,Les 1: Inleiding
De Soevereine staat: Westfaalse wereldorde
Externe dimentie soevereiniteit: boven de staten is er geen hogere orde (geen mondiaal parket,
wereld regering), hoogste gezag behoort toe tot de nationale staat.
Interne dimensie soevereiniteit: Als staat is het verboden om zich te gaan inmengen in de
binnenlandse aangelegenheden van een andere staat.
‘De Staat’ is eigenlijk een recent abstractie: Vrede van Westfalen (1648) => voor het eerst het
principe van soevereiniteit gevestigd.
Staat als abstractie:
• Mentale constructie
• Historische constructie
Juridische definitie (Montevideo Conventie, 1933): Een staat moet vier kenmerken hebben
1. Grondgebied
2. Bevolking
3. Overheid
4. Internationale betrekkingen
Volgens deze definitie zou men kunnen stellen dat indien Ukraïne niet autonoom kan beslissen voor
hun lidmaatschap aan NAVO, ze niet langer als een ‘staat’ aanschouwd kunnen worden. Ukraïne is
dan veleer een satellietstaat van Moskou, die beslist over hun internationale betrekkingen.
Hoeveel staten zijn er? 193: lidstaten van de Verenigde Naties (multilaterale organisatie opgericht na
WOII in 1945) … 194 (Taiwan)? … 196 (Vaticaan en Palestina)?
Is Palestina een staat?
GRONDGEBIED BEVOLKING
Scheiding Gaza/ Westbank UNRWA opgericht in 1949
Nederzettingen, road blocks 5 miljoen Palestijnse vluchtelingen
Israëlitsiche muur (er wonen meer buiten de
Annexatie Oost-Jeruzalem Palestijnse gebieden, dan er binnen)
Nutsvoorzieningen etc.
OVERHEID
Rivaliteit Fatah en Hamas
Sinds 2007 controleert Hamas de Gazastrook
DIPLOMATIEKE ERKENNING
Meerderheid van de Internationale gemeenschap erkent Palestina als onafhankelijke staat. De zeer
Israël-vriendelijke staten zoals de VS en Canada erkennen echter niet.
,Diplotmatieke erkenning
o Kosovo (2008): 98 VN lidstaten
Voormalige Servische provincie met een voornamelijk Albanese bevolking. Met steun van
NAVO onafhankelijk verklaard en aanvankelijk bestuurd door VN.
➔ Doorn in het oog van Rusland: expansionistische politiek van NAVO waardoor
grondgebied van een bondgenoot afgepakt werd
NAVO vs. Warshau pact: Heeft de NAVO (Westerse defensieve alliantie) nog een
bestaansreden na de val van USSR? Invasies Kosovo en Afghanistan niet langer louter
defensieve interventies, eerder offensief.
o Westelijke Sahara (1976): 84 VN lidstaten
Marokko claimt dat de Westelijke Sahara nog tot hen toebehoort. In het zuidelijke punt van
Marokko is er onafhankelijkheidbeweging genaamd ‘Polisario’ die echter niet dezelfde
mening deelt. Leider van de onafhankelijksbeweging heeft asiel gekregen in Algerije,
waardoor diplomatische relaties tussen beide landen slecht is.
= één van de belangrijkste gaspijpleidingen van Algerije afgesloten door Marokko
= gasbevoorrading Europa komt in gedrang.
Doordat Marokko Israël officieel erkent, heeft de Verenigde Staten hun steun gegeven tegen
de onafhankelijkheid van de Westelijke Sahara.
o Abzachia (1999): 6 VN lidstaten
o Zuid-Ossetië (1991): 5 VN lidstaten
Russischgezinde delen van Georgië die de onafhankelijkheid hebben verklaard nadat Georgië
toenadering zocht bij NAVO. Met steun van Rusland behoren ze de facto niet langer bij de
soevereiniteit van Georgië.
Te vergelijken met wat er in Ukraïne zou kunnen gebruiken.
o Noord-Cyprus (1983): 1 VN lidstaat
Erkent door Turkije. Onafhankelijkheidsbeweging dateert uit de jaren ’70, toen Turkije
Cyprus probeerde over te nemen. Conflict dat tot op de dag van vandaag nog altijd niet
opgelost is, ondanks vele bemiddelingspogingen van de VN (o.a. blauwhelmen)
o Artsakh (1991): 3 niet-VN lidstaten
Enclave in het land Azerbadjan (bondgenoot Turkije) met vooral Armeniërs (bondgenoot
Rusland) . Gewapend confict tussen Armeniërs en Azerie. Turkije heeft het regime wapens
(zoals drones) verkocht en doet dat nu ook voor Ukraïne.
o Transnistrië (1990): 3 niet-VN lidstaten
Klein stukje van Moldavië aan de Zwarte zee, valt buiten de defacto controle van de regering
van Moldavië. Er zijn Russische troepen aanwezig, als soort handpop van Putin (net zoals
Wit-Rusland en Kazachstan) => voor hun politiek overleven zijn de machthebbers volledig
afhankelijk van Putin en werken zij ook samen met het Russisch leger rond de Ukraïne-crisis.
, o Somaliland (1991): niet erkend
Fragiele staten
= Een land bedoeld waarvan de overheid niet langer functioneert, een staat waarin de centrale
overheid praktisch geen tot weinig controle heeft over het eigen grondgebied.
Voorbeeld: Syrië
Groot deel wordt niet door de centrale regering in Damascus van Assad geregeerd, maar door de
koerden of IS. Delen van de rebellen worden gesteund door Turkije nadat de VS zich wegtrok uit
Syrië, de overheid wordt gesteund door Rusland.
• Kantelende machtsverhoudingen tussen allemaal verschillende staten (IDLIB 2020), kan
gevaarlijk zijn als er een rechtstreeks conflict zou kunnen ontstaan tussen grootmachten.
Natie
• Franse en Amerikaanse revolutie
• Groep mensen met gemeenschappelijke kenmerken
o Geschiedenis
o Taal en gebruiken
o Levensstijl
o ≠ etnische groep, ras
• ‘imagined communities’
= Ingebeelde gemeenschap, groep van mensen die zich als een natie omschrijft.
Natiestaat? NATIE + STAAT
• IJsland?
• Naties verspreid over vele staten
o Koerden, Pathanen, Touaregs etc.
• Multinationale staten
o België, Rusland, India etc.
• Onafhankelijkheidsstreven
o Catalonië, Schotland etc.
,Niet-statelijke actoren
• Internationale organisaties
Voornamelijk gecreërd na WOII, gegroeid zowel in aantal als in mandaat. Tegenwoordig is er
geen beleidsdomein ondenkbaar waar er geen multilaterale organisatie voor bestaat. Het
meest vergaande voorbeeld is de Europese Unie dat op supranationaal niveau veel van de
soevereiniteit van lidstaten heeft overgenomen.
De Europese Commissie handelt namens de lidstaten in de Wereld Handelsorganisatie, het
Monetaire beleid.
Nog voorbeelden: Internationaal Energie Agentschap (reserves van olie)
• Multinationals
Bvb. Facebook: verkoop van gegevens dat politieke gebeurtenissen beïnvloed (Brexit);
Huawei: 5G (volgens VS trojaans paard Chinese defensie); Tesla, Microsoft etc.: grondstoffen
verkregen op ethisch niet-verantwoorde manier …
• NGOs (Niet-gouvernementele organisaties)
Bvb. Artsen zonder grenzen; terroristische en criminele groeperingen; privépersonen en civil
society (Bill Gates: Bill and Melinda Gates Foundation investeert meer in gezondheidszorg
dan WHO, Greta Thunberg: Klimaatacties); religieuze organisaties …
Wat is het studieveld?
• Internationale betrekkingen
o Relaties tussen ‘naties’ (staten)
Globalisering
o Economische, politieke en culturele integratie (1)
o Revoluties in transport en communicatie (2)
o Interdependentie (3)
• Wereldpolitiek
o Ook aandacht voor niet-statelijke actoren en ‘low politics’1
o Geen waterdicht schot tussen binnen- en buitenlandse politiek
Globalisering = De wereld wordt kleiner, er is een toenemende economische, politieke en culturele
verstrengeling (1) tussen landen door technologische evoluties (2).
• Interdependentie (3)
1
Beleidsdomeinen die niet direct te maken hebben met kwesties als vrede en veiligheid.
,Les 2: Geschiedenis van de wereldpolitiek
Overzicht
• Pre-Westfaalse wereld
• De vorming van het Westfaalse statensysteem (1648-1815)
• Opeenvolging wereldordes sinds 1815
Napoleontische oorlogen
Weense wereldorde (1815-1854)
Krimoorlog, Frans-Duitse oorlog
Berlijnse wereldorde (1870-1914)
Eerste Wereldoorlog
Wereldorde van Versailles (1918-1939)
Tweede Wereldoorlog
Wereldorde van Jalta (1945-1989)
Val van de Muur, implosie USSR
Nieuwe wereld(wan)orde (1991-…)
Wereldorde = Een bepaalde verdeling van de economische, politieke en militaire macht in de
wereld. De verandering van wereldordes wordt altijd voorafgegaan van een grootschalig conflict.
Pre-Westfaalse wereld
Sinds dat de mens sedentair is geworden, en dus zich is gaan beginnen vestigen in nederzettingen,
zijn er in de loop van onze geschiedenis verschillende manieren van uitvoering van gezag geweest.
Stammen
Tribale vormen van politiek gezag
• Keltische en Germaanse stammen
Stadstaten
Territoriale vormen van politiek gezag (gelijkenissen tussen huidige statensysteem, maar hoe verder
van de stadstaat verwijderd, hoe minder gezag)
• Athene, Sparta, Korinthe (ca. 400 v.C.)
• Maya stadstaten (250-900)
• Venetië, Firenze, Milaan (Renaissance)
,Imperia
Politieke eenheid met een geografisch gebied en verschillende inwoners waarover een leider heerst.
Geen strikte grenzen op de politieke macht, barbaren werden niet erkend.
• Romeinse Rijk (50 v.C.-400)
• Byzantijnse Rijk (450-1453)
• Mongoolse Rijk (1206-1368)
• Chinese dynastieën
• Ottomaanse Rijk (1299-1917)
Netwerken
Handelsverbond tussen steden (voornamelijk aan de Baltische zee en Noordzee) waarbij men elkaars
wetten overnam, handelstarieven afspraken om zo de handel naar zich toe te trekken.
• Delische Bond
• Hanzeverbond (1100-1450)
Fragmentatie
Politiek stelsel let stammenhoofd waarbij er verschillende vormen van politiek gezag aanwezig zijn
(leenheer-leenmannen etc.).
• Bvb. Europa in de vroege middeleeuwen (400-1000)
• Decentralisering: feodaliteit
• Eenheid: Katholieke kerk, keizer
• Late middeleeuwen (1000-1600): pauselijk gezag uitgedaagd
Oostelijk halfrond (ca. 1500)
Verscheidene imperia zoals de Ming-dynastie in China (China is één van de oudste beschavingen met
opeenvolgende dynastieën), Ottomaanse Rijk (opgericht na de val van Constantinopel in 1453:
hoofdstad Oost-Romeinse Rijk) etc.
Westelijk halfrond: Maya’s, Inca’s, Aztecen …
, Uitzondering: West-Europa
Frankrijk (ca. 1477)
Er was wel degelijk een Franse koning in Parijs
(lichtblauwe delen: koninklijke gebieden). Frankrijk
was echter een lappendeken van allerlei
vorstenhuizen, prinsdommen, graafschappen etc.
waarbij de koning niet overal evenveel te zeggen
had.
Heilig Roomse Rijk (ca. 1400)
Geen staat in de moderne betekenis van het woord.
Een mix van keizerlijk en kerkelijk gezag, waardoor
er verwarring ontstond over wie wel degelijk de
macht in handen had.
Onder de Habsburgers streden vorstelijke families
onder elkaar om macht, verbond tussen wereldlijke
en pauselijke gebieden.
o Expansiepolitiek onder Karel V en Filip II
In deze periode had je in Europa vele verschillende politieke stelsels en was er dus zeker
geen sprake van het statensysteem die we vandaag de dag kennen.
Achtergrond: Dertig-jarige oorlog
Het Westfaalse statensysteem
• Dertigjarige Oorlog (1618-1648)
o Vorstelijke families strijden om godsdienst/ macht
Vrede van Westfalen (1648): geboorteakte van de staat
Introduceert de staat als dominant politiek stelsel
Staatssoevereiniteit = het hoogste politieke gezag ligt bij de staat
o Politieke autoriteit ligt bij monarch (absolutisme), niet bij paus/ keizer
o Staten bepalen eigen beleid, diplomatie en religie (bv. Ukraïne)
o Principe van niet-inmenging (territorialiteit)
