Orthopedagogiek
Hoofdstuk 1: Orthopedagogie en Maatschappij
1. Inleiding
Gevaarlijk, besmettelijk, vreemd, gedood, verbannen, verstoten, slaaf, ziek, arm,
bedelaar, des duivels, idioot, zwakzinnig, krankzinnig, invalide, gek, opgesloten, apart,
gezet, uitgesloten, minderwaardig, gehandicapt, uit de boot, op de boot, afgewezen,
afhankelijk, gemedicaliseerd, … de geschiedenis van de zorg leest niet echt als een
zorgend verhaal. Maar is dat vandaag wel dan?
2. Maatschappij, mensbeelden en zorg
2.1. De vreemde ander
“De beschaving van een samenleving laat zich meten aan de zorg die ze aan de zwaksten
besteedt.”
➔ Vrij naar Ghandi, 1869-1948
De ‘vreemde’ ander vandaag
We zijn allemaal wereldburgers geworden, of we nu we nu willen of niet.
Lid van de maatschappij die een grote diversiteit aan culturen en identiteiten herbergt
→ verrijkend, de uitwisseling van kennis, kunst en kunde mogelijk gemaakt en komen
mensen in aanraking met verschillende manieren van denken en handelen.
De groeiende migratie → een positieve bijdrage aan de samenleving waardoor ons eigen
wereldje verruimd wordt.
Deze groeiende diversificatie → niet altijd als positief beleefd, (kijk maar hoe Europa
worstelt met de vluchtelingenstroom, hoe de verharding en verrechtsing toeneemt.)
Het ontmoeten van de ‘vreemde’ ander → argwanende blikken kan angstreacties
uitlokken.
Het vreemde in de ander maakt soms ook het vreemde in onszelf wakker en dat komt
vaak bedreigend over.
Beschermen hiertegen → grijpt de ontvangende gemeenschap naar mechanismen van
consolidering en eenvormigheid.
Ook immigranten en nieuwkomers voelen deze geslotenheid en vijandigheid en dekken ze
zich in tegen mogelijke negatieve reacties → zij verliezen ook hun openheid en sluiten
hun rangen.
Vreemd/bekend, zwak/ sterk, allochtoon/ autochtoon, invalide/ valide, werkloos/
werkend, holebi/ hetero, zwart/ blank, arm/ rijk, vrouw/ man, oud/ jong, gelovig/
ongelovig …
,We willen verschillen tussen mensen steeds omschrijven in tegenstellingen.
We bouwen tegenstellingen op → wereld te categoriseren, te benoemen, te omschrijven
en begrijpen.
We creëren een begrippenkader waarin we veronderstellen dat tegengestelde,
begrippen zijn. Maar wie bepaald wie allochtoon of arm is? Wie bepaald dat er een
beperking is en waarom iets niet aangepast wordt?
De veronderstelde gelijkwaardigheid bestaat enkel op beschrijvend begripsniveau.
In elke vermelde tegenstelling → wordt de een altijd als minder dan de ander
beschouwd en is het ene eerder een probleem dan het ander.
Tegenstellingen → weerspiegelen eerder een realiteit gebaseerd op hiërarchie,
waardeoordelen, machtsverhoudingen, … ontsnappen lijkt onmogelijk.
Ze creëren een mensbeeld dat statisch en determinerend is, ze bevestigen de
machtsverhoudingen in de samenleving en leiden zo tot stereotypen.
2.2. Maatschappij en beeldvorming
Wie zijn nu die kwetsbare mensen, die zwakkeren? Veel heeft te maken met
maatschappelijke factoren die de beeldvorming over ‘zwakkeren in de samenleving’
bepalen. Wat vandaag als zwak, handicap, afwijkend, lastig,… wordt begrepen → kan niet
los gezien worden van overgeleverde en tijdsgebonden waarden en normen.
Wetenschappelijke, economische, culturele, sociale en politieke evoluties → beïnvloeden
mee het denken en handelen van de burgers en hun kijk op minderheidsgroepen in de
samenleving.
Constructies → bedacht door diegenen die het politiek, economisch of maatschappelijk
voor het zeggen hadden en ontstaan in de evolutie van onze maatschappij.
50 jaar geleden werd er nog niet gesproken over autisme of ADHD en bestaan er
vandaag naast analfabeten ook digibeten.
Hoe verschillende factoren in de samenleving een rol spelen in ons mensbeeld en de
daaruit ontstane zorg, zien we in de onderstaande voorbeelden:
- Politiek: in de Grieks-Romeinse oudheid had de Pater Familias niet alleen het
recht, maar ook het staatsplicht zijn kinderen met een handicap te doden. De
Grieks-Romeinse politiek dicteerde een meedogenloze aanpak van gehandicapte
boorlingen en zorgde ervoor dat zij als ballast gezien en behandeld werden.
- Sociaal: de opkomst van de steden tijdens de Middelleeuwen leidde tot een vorm
van sociale uitsluiting. Terwijl mensen met verstandelijke beperkingen of
psychische ziekten meedraaien in de eenvoudige agrarische gemeenschappen,
werd hun gedrag in de complexe organisatie van de stad als storend ervaren. Ze
, werden opgesloten in kerkers of verbannen vanuit de stadsmuren. Door het
ontstaan van nieuwe sociale structuren wordt het klimaat voor mentaal
zwakkeren steeds grimmiger.
- Cultuur: religie speelde een belangrijke rol in de kijk en zorg voor de zwakkeren.
Liefdadigheid en caritas, schuld en boete, voor velen was het een kwestie van
overleven of sterven… in de Katholieke Middeleeuwen kon je je hemel verdienen
door te geven aan de armen en gebrekkigen. Aalmoezen geven is nog altijd een
van de pijlers van verscheidene religies. Is dat zorg of houdt het armoede in
stand?
- Economie: in de nasleep van de industriële Revolutie eind negentiende, begin
twintigste eeuw namen armoede en epidemieën toe. De arme arbeidersklasse
werd door de rijke burgerij zelf verantwoordelijk gesteld voor haar misserie;
tyfus en tbc waren een zaak van de arme mensen.
- Wetenschap: in het begin van de twintigste eeuw overheerste het idee dat
‘gehandicapten’ en ‘psychisch zieken’ een gevaar waren voor de degeneratie van
het ras. Dat was niet alleen propaganda van de nazi’s, maar werd ook onderbouwd
door een wetenschappelijke rassenleer en biologische evolutietheorieën.
Onze mensbeeldvorming → bepaald door hoe onze samenleving is, en die samenleving
georganiseerd op basis van onze beeldvorming.
Veranderingen → ontstaan door bruuske verschuivingen , nieuwe inzichten of
crisismomenten.
Wat er leeft of gebeurt in onze samenleving, welke macht en krachten een samenleving
domineren, nieuwe inzichten en kennis… dit alles bepaald mee de plaats en status van
bepaalde mensen of groepen in die samenleving.
Het is bijvoorbeeld een medewerkend fenomeen dat in periodes van economische
laagconjunctuur mensen minder verdraagzaam zijn tegenover armen en werkloze in die
samenleving → ze worden bestempeld als ‘profiteurs’ en worden zo ook behandeld (bv;
minder uitkering, meer controle, …)
Beeldvorming bepaalt het handelen.
Naargelang de samenleving verandert → evolueert ook de kijk op bepaalde zwakkeren in
de samenleving.
Dat zien we bijvoorbeeld weerspiegeld in ons taalgebruik van idioten en mindervaliden
over gehandicapten naar personen met een beperking.
Maar ondanks een meer mensgerichte focus in de benaming, blijven sommige ideeën en
mensvisies en mensvisies m.b.t minderheidsgroepen behoorlijk hardnekkig of vastroest.
Ook dat zien we vandaag in ons denken over en handelen met de ‘zwakkeren’ in onze
samenleving.
2.3. Mensbeelden en zorg
, wat is een mensbeeld? = een bepaalde algemeen aanvaarde manier van kijken naar
mensen.
Wordt beïnvloed door maatschappelijke factoren.
Bepaalt de invulling en organisatie van de zorg.
Bepaalt ons handelen bv. t.a.v. bepaalde groepen in de samenleving.
De 4 mensbeelden: kernwoorden
- Onvolwaardig: kwetsbaren in de samenleving zijn onvolwaardige, bezeten, die niet
alleen niet thuis horen in onze dagelijkse samenleving, maar ze zelfs kunnen
besmetten of bedreigen.
- Ongelukkig: kwetsbaren in de samenleving zijn sukkelaars, met wie we medelijden
moeten hebben en die ons aanzetten tot liefdadigheid en bevoogding.
- Defect: kwetsbaren in de samenleving zijn de patiënten met duidelijke defecten,
die vooral medische zorgen, revalidatie en technische hulp nodig hebben.
- Gelijkwaardig: kwetsbaren in de samenleving zijn mensen die gelijkwaardig met
hun medeburgers, op een rechtmatige manier kunnen deelnemen aan het
dagelijkse maatschappijlelijke leven, met behoud van hun identiteit. De nadruk
ligt op emancipatie en sociale inclusie.
Noodzakelijk als hulpverlener!
- Een reflectieve houding tegenover eigen kijk op zwakkeren in de samenleving.
- Een kritische kijk op maatschappelijke factoren die de positie van deze
zwakkeren mee bepalen.
- Kennis over de historiek die de hulpverlening en onze kijk op zwakkeren in de
samenleving mee gekleurd heeft.
Prehistorie en oudheid
Verleden = heden
Pagina 9, 3.1
(over)leven in de prehistorie:
- Nomadische bestaan: hongersnood, koude, wilde dieren.
- Natuurlijke selectie: “Survival of the fittest” (Charles Darwin)
- Zwakkeren en ziekten warden achtergelaten of gedood.
- Overleven enkel bij gratie van de sterksten.
Ontstaan nerderzettingen
- Zelf voedsel produceren
