Inleiding
Cultuurgeschiedenis, architectuur, ruimte en beeld
Twee voorbeelden:
1. de bebouwde ruimte: Otto Wagner, psychiatrische instelling Am Steinhof (1901-1909)
- een van de belangrijkste voorbeelden van de modernistische architectuur toegepast op de
psychiatrische instelling
belangrijke elementen:
Het gebouw vormt een architecturale compositie die een panoptische (= alomvattende) blik en
optische transparantie verbergt
—> de kijker controleert in feite : zien = controle
—> het gebouw is geconstrueerd vanuit de fictie van een kijker die een zo volledig mogelijk overzicht
heeft
Deze architecturale compositie kan ons heel veel leren over:
-opvattingen over psychiatrie: psychiatrie gaat over hygiëne, controle, decriminalisering, ordening (cfr.
foto van de slaapzaal: orde, lucht, transparantie)
- opvattingen over de patiënt: geen ‘gevangene’ of misdadiger
- opvattingen over wat een ‘gezonde’ maatschappij is: een maatschappij die niet verborgen is:
hygiënisch en gecontroleerd = die gezien wordt.
2. de imaginaire ruimte: Antoine Watteau, Les plaisirs du bal (ca. 1715-1717)
- zeer representatief voorbeeld van de rococo schilderkunst, aansluiting bij het thema van de
zogenaamde ‘pastorale literatuur’ (=literatuur waarin herders en het geïdealiseerde
boerenbestaan een centrale rol spelen) die heel populair was in adelijke kringen.
Belangrijke elementen:
—> voorstelling van architectuur als belichaming van kunst, verbeelding en fantasie. Watteau geeft
het verbeelde pastorale landschap weer zoals dat bestond in de literatuur. Die verbeelde wereld
verschijnt doorheen het fictieve gewelf.
,—> De manier waarop de architectuur hier wordt voorgesteld getuigt van een wereld die de projectie
is van verbeelding: de grenzen van het doek zijn de grenzen van de pastorale verbeelding/ het gewelf
geeft uit op is eigenlijk een weergave van de
verbeelding 'kijkt uit op’.
adelijke op de voorgrond en dan het “ ideale
landschap” hierachter.
Weergave van een verbeeld landschap dat
eigenlijk een literair landschap, fictieve
wereldis : hoe een bepaalde sociale klasse naar
de wereld keek. Wereld van verbeelding.
Doorkijk naar de verbeelding van de adelijke
wereld ( gewelf) Wereld buiten de adel is
namelijk anders dan deze fictieve wereld.
Omliggende wereld: projectie van eigen verhaal
, 1. De cultuur van de barok- 17e eeuw
Ons verhaal begint rond het begin van de zeventiende eeuw met de opkomst van de cultuur van de
barok.
De zestiende en de zeventiende eeuw waren heel turbulente eeuwen, met de de opkomst van het
protestantisme en de godsdienstoorlogen tussen katholieken en protestanten en allerlei religieuze
fracties, de gevolgen van de ontdekkingsreizen, revolutionaire ontwikkelingen in wiskunde,
wetenschap, architectuur, filosofie en de kunsten.
Op politiek vlak zien we de ontwikkeling van het vorstelijk absolutisme (= de vorst heeft zo goed als
alle politieke macht in handen), zoals in Frankrijk en Spanje, maar ook de ontwikkeling van een
burgerlijke cultuur, zoals in de Noordelijke Nederlanden (het huidige Nederland).
Hoe de kunst, en vooral de schilderkunst, de cultuur van de barok belichaamt.
De kunst van de barok speelt met de illusie: kunnen we de werkelijkheid wel kennen of worden we
onvermijdelijk bedrogen door onze zintuigen? Deze vraag, die ook centraal staat in de filosofie en in de
wetenschap, uit zich in de kunst in het fenomeen van de 'trompe-l'oeil’, in het streven naar een zeer
radicale natuurgetrouwheid, een 'net echt' in de artistieke voorstelling. Zo’n voorstellingen konden
mensen niet alleen raken en doen twijfelen, maar ook overtuigen. Daarom konden deze beelden ook
ingezet worden in de strijd voor de religieuze zaak of als moreel voorbeeld.
Op die manier wordt de wereld niet alleen een wereld die we al dan niet kunnen kennen of waarover
we al dan niet zekerheid kunnen hebben. De wereld wordt ook een wereld van verbeelding en van
subjectieve (= persoonlijke, psychologische) ervaring. De wereld zoals we die ervaren is de wereld
zoals we die ons verbeelden. Meer en meer wordt de ruimte een ervaringsruimte, een verbeelde
ruimte en een psychologische ruimte , zoals zal blijken uit deze en volgende lessen.
Literatuur en theater tijdens de barok.
Niets is wat het lijkt.
Centrale thema’s:
- de overtuiging bestaat dat de mens wordt geregeerd door (blinde) passies waaruit een
obsessie tot zelfkennis en zelfcontrole volgt. Kan ik mezelf echt wel "zien", heb ik wel een
eigen "identiteit"? “Wie ben ik?" "Een man zonder naam”, zegt Don Juan in ‘De verleider
van Sevilla’ (El burlador de Sevilla), een toneelstuk van Tirso de Molina.
- op de barokke scène is niets wat het lijkt. Alles is een grote trompe-l’oeil. Alles en iedereen
is ambigu, vermomd of monsterlijk. Wat natuurlijk lijkt is tegelijk artificieel/artistiek. Als alles
slechts schijn is, dan is de wereld een droom en het leven is niet meer reëel dan een droom.
, ‘Het Leven is een droom’
In 1635 wordt voor het eerst het theaterstuk ‘het leven is een droom’ (La vida es sueño) van de Spaanse
dramaturg Pedro Calderón de la Barca opgevoerd (1600-1681). Dit toneelstuk geldt als een van de
meest vooraanstaande voorbeelden van de litteraire barok, geschreven tijdens wat men de ‘Spaanse
Gouden eeuw’ noemt: de zeventiende eeuw die een bloeiperiode was op vlak van kunst en literatuur,
in het bijzonder ook op het vlak van het toneel, met dramaturgen als Lope de Vega, Tirso de Molina
en ook Calderón de la Barca.
→ Calderón de la Barca
Wat is 'echt' en wat is slechts een illusie?
In het drama van Calderón de la Barca staat de relatie centraal tussen illusie en realiteit. De
geldigheid van kennis van de wereld, van de mogelijkheid om iets anders te ontdekken dan de
eigen puur subjectieve ervaring wordt in vraag gesteld, alsook het bestaan zelf van een ‘externe’
en ‘echte’ realiteit. Kunnen we droom en realiteit onderscheiden, is er überhaupt iets buiten de
droom? Vindt het individu zich niet slechts weerspiegeld in schijnbeelden, illusies, in trompe-l'oeil
effecten?
‘Het leven is een droom’ gaat over een Poolse prins, Segismundo, die opgesloten zit in een kerker.
Zijn vader, koning Basilio, houdt hem daar gevangen. Deze had namelijk als astroloog in de sterren
gelezen dat zijn zoon een tiran zou worden. Op een gegeven moment mag hij voor een dag koning
zijn, en wordt, na te zijn ingeslapen door middel van een slaapdrank, naar het kasteel van zijn vader
overgebracht. Wanneer hij daar wakker wordt begint hij zich echter wreed te gedragen, zoals zijn
vader in de sterren had gelezen, en wordt hij weer opgesloten, na opnieuw te zijn gedrogeerd. In zijn
kerker vertelt zijn bewaker en opvoeder Clotaldo hem dat alles wat gebeurd is in het kasteel van
zijn vader slechts een droom was…
In de tweede act van het toneelstuk declameert Segismundo de volgende woorden, die heel mooi
deze problematiek van werkelijkheid en droom evoceren.
‘Wat is het leven? Een hartstocht. Wat is het leven? Een illusie,
een schaduw, een fictie,
en het hoogste goed is slechts klein, want heel het leven is slechts een droom, en dromen zijn niets
dan dromen.
Barok: Chronologisch kader en voorbeelden
De kunst en cultuur van de barok hadden veel te maken met de expressieve kracht die het beeld
moest hebben: het overweldigende karakter van de illusie van de realiteit, van de combinatie van
sensualiteit en spiritualiteit die in katholieke landen het publiek moest kunnen binden aan het
geloof en de katholieke doctrine. Bij de verworvenheden van de latere Renaissance voegen zich
nadruk op dramatische kracht (ingehouden) beweging en chiaroscuro (licht-schaduwcontrast). Sterke
beelden konden overtuigend een boodschap brengen.
In katholieke landen paste dit streven in het kader van de zogenaamde ‘katholieke hervorming’ en
het conflict met het protestantisme. De katholieke kerk wilde zowel intern hernieuwen als extern de
strijd aanbinden met het oprukkende protestantisme (de zogenaamde ‘contrareformatie’ gericht
tegen de ‘reformatie’ of protestantisme).
In protestantse landen is de barok meer een zaak van de burgerij, daarom veel minder
monumentaal, en, binnen het kader van het protestantisme, veel soberder en minder abundant. In
de noordelijke Nederlanden zijn bijvoorbeeld Rembrandt (1606-1669) en Hals (1580-1666) grote
meesters. Ook het genre van het stilleven (een populair genre zowel in katholieke en protestantse
landen) met zijn spectaculaire extreme realisme komt hier tot een hoogtepunt.
