Psychoanalytische therapie Les 10
College 10
Recapitulatie
Vandaag is de laatste les dat er inhoudelijk nieuwe zaken aangebracht worden. Volgend college gaan we hier naar een sessie
luisteren, volledig, en deze bespreken aan de hand van de Graphe. Ik vind het belangrijk om jullie te tonen hoe goed en hoe
concreet je de Graphe kan opmerken en horen in gesproken sessiemateriaal. Maar volgend college gaan we wat we geleerd
hebben tot nu toe toepassen op concreet sessiemateriaal, om te tonen hoe concreet je de Graphe daarin terugvindt. Eigenlijk
had het beter geweest moesten jullie de theorie al gehad hebben voor de practica. Dat was in principe onmogelijk,
organisatorisch. We gaan dat proberen goed te maken om dat volgend college dus te doen. Dat gaat geen sessie zijn van de
twee mensen die jullie tijdens de practica al gehoord hebben, maar we gaan de theorie dus proberen toepassen op klinisch
materiaal.
Maar volgend college wordt er inhoudelijk dus eigenlijk niets nieuw verteld. Het laatste college ook niet, dat gaan we
gebruiken om vragen te beantwoorden van studenten. Misschien ook het een en ander nog eens overzichtelijk uit te leggen,
maar dit is dus de laatste les waarin er nieuwe zaken gepresenteerd worden.
Belangrijk, ik ga dat ook nog per e-mail versturen naar iedereen, het volgende college wordt niet opgenomen op video, omdat
het klinisch materiaal betreft en het is nogal delicaat om dat op het internet te zetten, geanonimiseerd of niet. Dat lijkt mij
toch iets te delicaat. Er zijn over het volgende college ook geen examenvragen. Daar komen geen vragen uit. Maar het is wel,
voor de mensen die geïnteresseerd zijn, een leuke uitdieping of een manier om één en ander wat concreter en wat beter te
begrijpen.
Inleiding
De twee manieren om de taal te gebruiken.
De globale doelstelling van psychoanalytische therapie.
Vorig college: situering aanmeldingsklachten en initiële interventies op de Graphe; maken van afspraken bij
begin therapie.
Dit college: Basisprincipes algemene therapeutische interventies.
Dit college: dus we hebben vorig college iets gezegd over het begin van een analytische therapie. We hebben stilgestaan bij
de manier waarop we de Graphe kunnen gebruiken om klachten en symptomen te situeren binnen de ruimere subjectieve
structuur en theoretisch te kaderen aan de hand van de Graphe. We hebben ook onder andere iets gezegd over de manier
waarop we afspraken kunnen of moeten maken in het begin.
Dat is zeer belangrijk denk ik, naar volgend jaar toe, naar jullie stage toe. Probeer dat goed te studeren, want je zal zien: als
je therapie niet goed start/van wal steekt, dan valt er ook vaak niet zo veel meer aan te corrigeren. Afspraken maken, dat is
net zoals elke andere interventie die je als therapeut zal doen, iets dat je niet altijd op dezelfde manier kan doen. Op de duur
krijg je wat voeling bij welke mensen dat het belangrijk is om de ene afspraak wat meer in de verf te zetten, bij welke mensen
het belangrijk is de afspraken zeer strikt en expliciet te maken, bij welke mensen het net het omgekeerde geldt, dat je best
niet te expliciet de afspraken maakt. Dus eigenlijk, ik kan hier de algemene richtlijnen geven omtrent het maken van
afspraken, maar hoe je ze in de kliniek toepast en hoe je ze als vakexpert zal toepassen, moet iedereen leren doorheen een
aantal jaren ervaring.
Dat geldt zeker ook voor wat dit college zal gezegd worden, misschien nog meer. Wat dit college besproken zal worden is de
algemene houding/stijl van interveniëren, typische interventies tijdens de therapie (dus niet zozeer in de eerste sessies, maar
wel tijdens de therapie). Ook daar geldt: je kan geen handboek presenteren. Je kan de principes beschrijven in een handboek,
1
,Psychoanalytische therapie Les 10
maar je kan geen handboek schrijven dat je bij wijze van spreken als therapeut op de schoot kan leggen en waaruit je telkens
kan zien wat de beste interventie is. Dat is vakmanschap, dat je lang zal moeten ontwikkelen.
We gaan nog heel kort hernemen wat we vorige keer gezegd hebben over de globale doelstelling van een analytische kuur.
We hebben die beschreven in referentie naar de verschillende manieren waarop mensen de taal kunnen gebruiken, de
verschillende manieren waarop mensen zich kunnen verhouden tot de betekenaar. Namelijk aan de ene kant kan men de taal
inhoudelijk op een communicatieve manier gebruiken, om iets over het verlangen van de Ander te weten te komen, en over
jezelf als mens, je een identiteit aan te meten binnen dat verlangen. We hebben die eerste manier van de taal gebruiken
gesitueerd op de onderkant van de Graphe. Dat is eigenlijk een proberen om via dialoog met de Ander te bepalen wat hij wil,
wat de Ander verlangt, uitgaande van de veronderstelling dat hij weet wat hij verlangt. En daar een stukje onze identiteit op
te baseren, aan de hand daarvan een stukje te proberen om ons een plaats te geven binnen het verlangen van de Ander.
Daarnaast hebben we gezegd dat er duidelijk een tweede manier is waarop de mens de taal hanteert of kan hanteren. Dat is
een meer evocatieve manier, een meer stilistische manier waarbij men eigenlijk via de taal, de stijl van spreken. De stijl van
spreken breed geïnterpreteerd: als heel onze manier waarop we als mens iets zeggen over onszelf aan een Ander, iets
uitdrukken van onszelf, iets overbrengen van onszelf, doorheen onze manier van spreken, maar ook doorheen onze stijl van
kledij, de keuzes die we maken op alle gebieden in ons leven,… Ook op die manier proberen we iets te zeggen aan de Ander,
van “dit zijn wij”. En hopelijk dat de Ander ons accepteert, dat we op die manier ook iets gaan betekenen voor de Ander, dat
de Ander ons op die manier graag ziet. Dat soort spreken ontwikkelt zich ook in de verhouding met een Ander. Maar dat
ontwikkelt zich enkel wanneer we veronderstellen dat de Ander een tekort heeft. Dat is de bovenkant van de Graphe. Dat is
de interactie met een Ander waarvan we veronderstellen dat hij ook niet alles weet en dat hij dus eigenlijk principieel niet
anders kan dan ons een bepaalde ruimte laten waarin we een eigen interpretatie kunnen maken van zijn of haar verlangen.
Dus dat is voor een stuk uitgelegd.
Op die bovenste helft kan het subject werkelijk een eigen identiteit construeren, en kan het werkelijk een eigen leven leiden,
kan het werkelijk een stuk een eigen verlangen leiden. Dat wil allemaal zeggen: iets eigens, iets dat niet strikt gedetermineerd
wordt door (de boodschap van) de Ander.
Nu, een globale doelstelling van de analytische therapie is proberen om een stukje het subject los te krijgen van die
gefixeerdheid op de onderkant van de Graphe, van die rigide aliënatie aan het verlangen van de Ander. En ook dat een stuk
naar de bovenkant van de Graphe te brengen, de ervaring te laten opdoen dat het ook zelf een leven kan leiden. Dat is heel
grosso modo de globale doelstelling van analytische therapie. Dat eigen leven/verlangen ontwikkelen hangt dus samen met
een eigen manier van spreken ontwikkelen, over zichzelf. Dat aspect kan gepraktiseerd worden in de therapie. Je hoort dat
ook als je luistert naar het verloop van sessies, dat subject meer en meer vanuit zichzelf gaan spreken en zich minder en
minder gaan aantrekken van “is het wel juist wat is zeg over mezelf?”, meer vanuit een eigen autoriteit gaan spreken.
Dit college gaan we nader ingaan op de manier waarop een analytische kuur probeert om die overgang van de onderkant
naar de bovenkant van de Graphe te bewerkstelligen. Er zijn daar een aantal interventies/principes voor. We gaan ook
stilstaan bij het beëindigen/afronden van een therapie.
Misschien heel algemeen: we hebben jullie sessies laten horen in de practica, uitdrukkelijk om jullie enige voeling te laten
krijgen met de therapeutische praktijk. Om jullie een idee te geven, voor jullie naar jullie stage gaan, hoe de therapeutische
praktijk er echt aan toe gaat. We hebben het eerder al gezegd: dat is eigenlijk een zeer eenvoudig iets. Dat geldt voor de
meeste vormen van therapie; dat is niet iets hoogtechnologisch. Dat is een zeer eenvoudige ruimte creëren waarin iemand
iets kan zeggen over zichzelf en proberen als mens/als therapeut dat spreken te dragen door geïnteresseerd te zijn. Dat is
geen eenvoudige opgave. Dat klink eenvoudig, maar dat is eigenlijk zeer moeilijk. Je zal dat zelf ondervinden als je je eerste
stappen in de therapeutische praktijk zet; dat is geen eenvoudige opgave.
Nu, je ziet altijd veel verschil in of therapieën werken of niet. Bij de ene therapeut lopen therapieën over het algemeen redelijk
goed, bij een andere lopen ze over het algemeen veel slechter. Dat ligt aan subtiele zaken. Je hebt in je eigen leven
waarschijnlijk al wel ondervonden dat je het om één of andere reden bij bepaalde mensen ziet zitten om iets intiems over
jezelf te vertellen, dat je zin hebt om iets intiems over jezelf te vertellen. Bij andere mensen heb je dat niet. Dat is iets zeer
2
, Psychoanalytische therapie Les 10
subtiels in de Ander dat voor dat verschil zorgt. Het gaat over subtiele zaken die moeilijk strikt in theorie te vatten zijn. Dat is
een inleidende opmerking voor deze les, waarin we iéts gaan proberen te zeggen over wat er gebeurt in een analytische
therapie.
Theorie college 10: Graphe en techniek - therapie
s(A) als centrale knoop Graphe
Herneming s(A) als centrale knoop.
Klinische voorbeelden.
We hebben vorige keer al aangeduid dat het kernknooppunt van de
subjectiviteit/van ons psychisch functioneren op de s(A) te situeren valt,
het punt van de betekenisverlener. We kunnen op alle mogelijk manieren
zien dat die s(A) het punt is waarop de therapie zich echt richt. Die s(A)
staat voor significations de l’autre (de betekenissen van de Ander), ook
voor de boodschap van de Ander; het is het geheel aan boodschappen dat
een subject uit het discours van grote Anderen in zijn leven geëxtraheerd
heeft.
Ik ga daar aan het begin van deze les nog even op terug komen. Ik ga
proberen om dat nog iets concreter te maken a.d.h.v. een klinisch voorbeeld. Je kan daar theoretisch het één en ander over
zeggen, maar eigenlijk komt het op een relatief eenvoudig fenomeen in de praktijk neer: Het betreft de manier waarop een
subject iets geleerd heeft in zijn leven over het verlangen van de Ander in de eerste plaats. Dus het gaat over de
betekenisverlening in zijn totaliteit, maar met als kernpunt het verlangen van de ander. Ik ga een klinisch voorbeeld geven.
Het is geen voorbeeld van een patiënte met spectaculaire symptomen, maar een eenvoudig voorbeeld van hoe je ze zeer
vaak tegenkomt in de klinische praktijk.
Een jonge vrouw (op het moment van de aanmelding 27 jaar) meldt zich aan met een gevoel dat zij benoemt als “ik weet niet
goed meer wie ik ben.” Ze spreekt over wat angst, wat depressie. Ze huilt veel tijdens de eerste sessies en later eigenlijk ook
nog een tijdje; het is iemand die veel huilt. Het is begonnen naar aanleiding van twee zaken. Aan de ene kant heeft ze de relatie
verbroken met haar vriend. Ze woonde in het buitenland met haar vriend, heeft die relatie verbroken en is terug thuis gaan
wonen. Dus dat is de ene aanleiding zegt ze, waardoor ze wat structuur in haar leven is kwijtgeraakt. Aan de andere kant deed
het haar ook vreemd/onwennig voelen om te moeten merken dat haar vader een burn-out kreeg. Dat was ongeveer op
dezelfde moment. Dat was de prille aanmeldingsklacht en de prille situering ervan in een min of meer subjectief verhaal.
Patiënte zelf viel eigenlijk direct op als binnenkwam.
Hetgeen het meest op de voorgrond stond was een zeer beleefde en gedistingeerde houding. Ze hield zich werkelijk zeer strikt
aan de regels van de etiquette. Als ze binnenkwam in de therapieruimte ging ze met haar handen naast haar lichaam naast
het zeteltje staan waar ze in plaats nam voor de sessie. Het was pas als ik zei “zet u maar”, dat ze effectief ging zitten. Ze
volgde altijd de redelijk houterige, strikte regels van de etiquette. Het duurt niet lang of die attitude laat zich situeren in de
verhouding met haar vader. Hij was een bedrijfsleider en zei haar altijd dat ze sociaal gezien niet normaal was. Hij zei “jij bent
niet normaal, je kan niet omgaan met andere mensen.” Hij zei haar altijd “Je moet beleefder zijn, je moet je beter gedragen in
het gezelschap van andere mensen” en zij probeerde zich daar altijd zeer strikt aan te houden. En je ziet dus eigenlijk hier zeer
direct hoe de vader als grote Ander een bepaalde boodschap heeft; je hoort dat daar direct in. Dat is een boodschap die ze van
de grote Ander gekregen had in haar leven. Die boodschap werd nog verstrekt doordat haar vader als voorbeeld naar haar
moeder verwees. Die moeder was ook iemand, als vrouw van een bedrijfsleider, die zich zeer sterk bewust van etiquette en die
zich daar sterk aan hield. Met die connotatie dat haar vader een affaire had gehad met een andere vrouw gedurende een hele
periode in zijn leven. Dus je hoort daar die boodschap: moeder leefde strikt volgens de regels, beantwoordde strikt aan het
ideaalbeeld van haar vader, maar toch nog niet genoeg blijkbaar; hij had het toch nog ergens anders gezocht. Dus je ziet
3
