Les 0: inleiding
Cultuur, geschiedenis & cultuurgeschiedenis
Examentips:
- Leer de kenmerken van verschillende stromingen aan de hand van schilderijen
- Leer de data van de verschillende stromingen
- Linken leggen tussen de schilderijen en de stroming die erbij hoort
- Schilderijen kunnen herkennen en bijpassende periode/stroming geven, datum geven, context
geven (kenmerken)
- Om het examen te kunnen is het zeer belangrijk om de inhoud van het curus grondig te leren en
te begrijpen
WAT IS CULTUURGESCHIEDENIS?
Cultuurgeschiedenis is een specifiek gebied binnen de geschiedschrijving. Cultuurgeschiedenis tracht
een samenhangend beeld te bieden van een historische periode of van een evolutie waarin gegevens
uit zeer diverse gebieden van de cultuur (de kunst, de literatuur, het politieke denken, economie…en
de architectuur) worden samengebracht in een gemeenschappelijk verband.
In tegenstelling met andere specialisme, probeert cultuurgeschiedenis een samenhang met beeld te
bieden van een historische periode of gebeurtenissen in samenhang met de diverse delen van de
cultuur. Het biedt een samenhangend beeld van de heel diverse aspecten van de cultuur. In deze
cursus ligt vooral de nadruk op het verband tussen architectuur, ruimte en cultuur.
Architectuur en ruimte kunnen ons immers heel veel leren over de tijd en de cultuur waarin ze tot
stand zijn gekomen of waarin ze een specifieke invulling krijgen, het gaat hier niet alleen over de
materiele bebouwde omgeving. Maar het gaat ook over de ruimte zoals die wordt voorgesteld in de
kunst en literatuur. Zowel de bebouwde ruimte als de voorstelling ervan kunnen ons info geven over
een individu en maatschappij in een welbepaalde historische context. In eerste plaats gaan we deze
bestudering doen en de link leggen met het individu in zijn maatschappelijke context.
Voorbeeld:
Bestuderen van een burgerlijk interieur in de 19e eeuw, niet alleen de bebouwde woning bestuderen
maar ook hoe deze wordt voorgesteld in de kunst en literatuur. Maar ook in de fotografie, als we dit
doen zien we telkens dezelfde soort burger naar voren komen, een burger als een bewoner van het
interieur dat tegelijk intimistisch en ook voyeuristisch is & dat duidelijk is onderscheiden van de
buitenwereld.
CULTUURGESCHIEDENIS, ARCHITECTUUR, RUIMTE EN BEELD
Architectuur en ruimte weerspiegelen individu en maatschappij in de geschiedenis en zijn in dat
opzicht een belangrijke historische bron. Architectuur en ruimte hebben niet alleen betrekking op de
bebouwde ruimte, maar kunnen ook zelf voorgesteld worden, bijvoorbeeld in de kunst of in literatuur.
Zowel de bebouwde ruimte als de voorgestelde ruimte kunnen ons veel leren over het individu en de
maatschappij in een welbepaalde historische context. Beide komen aan bod in deze cursus.
CULTUURGESCHIEDENIS, ARCHITECTUUR, RUIMTE, BEELD EN HET SUBJECT Beschrijving
Het subject in de context van het architecturale beeld en de bebouwde ruimte heeft in de eerste plaats
betrekking op het individu in de cultuur dat weerspiegeld wordt in de architectuur en omgekeerd.
Bijvoorbeeld: de manier waarop het burgerlijke interieur van de negentiende eeuw is opgevat en ook
wordt weergegeven, weerspiegelt de burger als bewoner van een intimistisch/voyeuristisch interieur
en van een daarvan duidelijk onderscheiden publieke ruimte. Die weerspiegeling bestaat in een spel
van wederzijdse projecties tussen interieur en bewoner die vervolgens kunnen worden geanalyseerd,
een analyse die ons het ‘burgerlijke subject’ als bewoner, van een huiselijke omgeving, van de stad,
van de openbare ruimte etc. beter kan doen begrijpen.
1
,Zowel de bebouwde ruimte als de imaginaire ruimte geven ons evenwaardige gegevens aan die ons
iets vertellen over het individu in de maatschappelijke groep & de maatschappij in een tijd en plaats.
Voorbeeld I: De bebouwde ruimte : Otto Wagner, psychiatrische instelling Am Steinhof (1901-1909)
Een van de belangrijkste voorbeelden van de modernistische architectuur toegepast op de
psychiatrische instelling. Een invloedrijk, iconisch gebouw dat een specifiek karakter heeft.
Ruimtelijke compositie bevat een heel duidelijke logica.
- Architecturale compositie die een pan-optische blik en optische transparantie verbergt
à De kijker controleert, heeft een heel mooi overzicht over het gehele
complex. Ruimtelijke logica, concept van transparantie. Beperkt zich niet
alleen tot architecturale logica in de strikte zin van het woord maar treft ook
transparantie in de bredere cultuur. Het reflecteert opvattingen wat
psychiatrie en patiënt is in die tijd, reflecteert ook hoe eigenlijk een gezonde
maatschappij er uit moet zien.
à Psychiatrie ging steeds meer over hygiëne, controle en decriminaliseren
van de patiënt, de patiënt wordt niet meer beschouwd als een gevangene,
crimineel zoals dat vroeger was als een ziek persoon die genezen kon
worden. Het genezen van iemand staat voor een maatschappij die
hygiënisch, gecontroleerd en transparant is. Een maatschappij die gezien
wordt (logica van de kijker: zoveel mogelijk overzicht van het gebouw).
Geordende ruimtes in het gebouw net als een normale, gezonde &
geordende maatschappij.
à De compositie van het gebouw is ook de compositie van de cultuur. En dat
kan men allemaal afleiden door te kijken naar het gebouw & het gebouw te
interpreteren in zijn ruimere context, wat leefde er in de maatschappij, welk
beeld heeft men van psychiatrie.
à Subject dat verschillende standpunten tegelijk belichaamt
à Subject als radicale aanwezigheid bij de realiteit
- Deze architecturale compositie kan ons heel veel leren over:
à opvattingen over psychiatrie: hygiëne, controle, decriminalisering
opvattingen over de patiënt
à opvattingen over wat een ‘gezonde’ maatschappij is
à ….
Voorbeeld II: De imaginaire ruimte: Antoine Watteau, Les plaisirs du bal (ca. 1715-1717)
Zeer representatief voorbeeld van de rococo schilderkunst, aansluiting bij
het thema van de pastorale literatuur in adellijke kringen. Sluit in veel
opizchten aan de pastorale literatuur, schept de sfeer van deze literatuur
waarin herders en het ideale boerenbestaan een centrale rol spelen.
Belangrijk om te vermelden omdat deze cultuur belangrijk is in de adelijke
cultuur.
2
,Belangrijke elementen:
- Architectuur als belichaming van kunst, verbeelding, fantasie, maakbaarheid. Bij Watteau gaat dit
over de verbeelding van het pastorale landschap. Nemen een soort van ordening waar:
à Men creëert een soort van scheiding tussen de voorgrond en de achtergrond. Op de voorgrond zijn
er allemaal adellijke figuren etc te zien, je ziet een soort van sociaal gebeuren. Het sociaal gebeuren van
het adellijke leven, theatraal en in scene gezet. De achtergrond is een vaag landschap, zie je wel vaker
bij hem, hier krijg je een soort van doorkijk op een ietwat geïdealiseerd landschap, wat typisch is voor
de pastorale literatuur. Je krijgt als het een reflectie, door de doorkijk boog van de architectuur, op een
wereld die heel imaginair is. Een projectie van verbeelding en fantasie
à Men krijgt een soort van weergave van een verbeeld landschap dat in de eerste plaats een literair
landschap, een landschap dat sterk verweven is op de manier waarop de adel de wereld ziet buiten de
muren van het adellijke bestaan voorstelde. Een wereld dat absoluut anders is dan de fictieve
verbeelding van geïdealiseerde werelden maar die heel erg bepalend is voor de manier waarop de hele
sociale klasse naar de wereld keek.
- De wereld als projectie en expansie van verbeelding: de grenzen van het doek zijn de grenzen van
de pastorale verbeelding/ het gewelf geeft uit op = de verbeelding kijkt naar.
à De grenzen eigenlijk van de architecturale afsluiting zijn in feite de grenzen van een wereld van
verbeelding & een doorkijk op een wereld van verbeelding die eigenlijk nooit de groep die op de
voorgrond (adel) staat, verlaat.
à Het gewelf is eigenlijk een weergave van de verbeelding, zegt eigenlijk de verbeelding kijkt uit op
een wereld die helemaal imaginair/fictief/pastoraal/literair is & die dus aangeeft hoe zeer een hele
maatschapelijke groep op een optische manier afsgescheiden is van de wereld daarbuiten maar ook
mentaal afbgescheiden is die heel erg anders is, de wereld buiten de adel, van het echte boerenbestaan
die heel erg anders is dan de fictieve wereld zoals die verschijnt in de literatuur.
- De adellijke subjectiviteit tussen (persoonlijk) sentiment en artificialiteit (theatraliteit en ritueel
aan het hof).
à Hier zit mav. Heel veel informatie over hoe een maatschappelijke groep ging fucntioneren, hoe die
heel de omliggende wereld voor een heel groot styuk zag als een sooort van projectie van eigen
verhalen. Van verhalen van de literatuur die werden voorgelezen in adelijllijke kringen en waarin men
in grote mate leefden.
à De ruimte wordt een soort van projectie van verbeelding, dit gaan we ook zien in de volgende les.
De ruimte kan heel sterk een verbeelde & subjectieve ruimte worden, een ruimte van projectie en
fantasie. Dat is wat we hier op het schilderij verbeeld zien.
3
, Les 1: Barok & adellijke architectuur in de 17e eeuw
Barok
INTRODUCTIE
Het verhaal start aan het begin van de 17e eeuw met de opkomst van de Barok. De 15e en 16e eeuw
waren turbulente eeuwen tgv. de opkomst van het protestantisme tgv. de ontdekkingsreizen. Er waren
grote ontwikkelingen op vlak van economie, wetenschap, wiskunde & architectuur, filosofie & kunst.
Op politiek vlak zien we de opkomst van het vorstelijke absolutisme zoals in Spanje & Frankrijk als de
ontwikkeling van een sterke burgerlijke cultuur zoals in de Nederlanden. In deze les ligt de focus op de
barok, voornamelijk in de schilderkunst.
Het centrale gegeven van de Barok is dat men vragen stelt over het statuut van onze kennis, het statuut
van onze ervaring.
- Hebben we echt kennis over de werkelijkheid?
- Is de werkelijkheid die we opdoen door ervaringen ook echt de realiteit of is alles een illusie?
- Hoe kunnen we een onderscheidt maken tussen de werkelijkheid & de voorstelling van de
werkelijkheid, tussen de werkelijkheid & de droom?
- Kunnen we de werkelijkheid wel kennen of worden we constant bedrogen door onze zintuigen?
KUNNEN WE DE WERKELIJKHEID WEL KENNEN OF WORDEN WE BEDROGEN DOOR ONZE ZINTUIGEN?
De laatste vraag staat heel centraal in de filosofie en in de wetenschap maar ook in de kunst naar voren
komt & belangrijke consequenties heeft voor de ruimte en de voorstelling van de ruimte (zoals le
trompe l’œil is een soort van bedrog).
Ook het streven naar een zeer radicale natuurgetrouwheid in de barokke kunst is ook een vorm van
bedrog. Men stelt de werkelijkheid zo realistisch voor dat het moeilijk wordt om onderscheidt te
maken tussen de voorgestelde werkelijkheid en de werkelijkheid. Kunstenaars speelden hiermee om
de kijker hier expliciet mee te foppen. Met andere woorden de problematiek van illusie & realiteit
staat ook heel centraal in de kunst.
Wat betekent dit voor de ruimte?
Wel de ruimte wordt voor een groot stuk een verbeelde & subjectieve ruimte, later na de barok ook
een sterk psychologische en heel erg persoonlijke ruimte. Steeds vaker wordt de ruimte een soort
ervaringsruimte waarbij men moeilijk kan uitbreken uit de eigen subjectiviteit. De grote vraag van de
barok is dan hoe we dan wel zekere kennis kunnen hebben en hoe we een ervaring van de realiteit
kunnen hebben die ook werkelijk correspondeert met de realiteit die buiten onze eigen verbeelde
wereld bestaat.
HET LEVEN IS EEN DROOM – C. dl. BARCA
Om een beetje te construeren hoe de barokke cultuur rond deze problematiek werkte, gaan we een
kleine casestudy doen over een Spaans toneelstuk ‘Het leven is een droom’ van Calderon de La Barca.
Hier gaat hij expliciet in op deze problematiek.
Verhaallijn
Een Poolse prins die opgesloten zit in een kerker, hij is daar opgesloten omdat zijn vader had
gelezen in de sterren dat zijn zoon zou ontpoppen tot een tiran eens hij op de troon zou zitten.
Op een geheven moment mag hij voor één dag koning zijn. En hij wordt nadat hij is ingeslapen
door middel van een slaapdrankje, vanuit zijn kerker naar het kasteel van zijn vader
overgebracht. Wanneer hij daar wakker wordt begint hij zich echter wreed te gedragen en moet
hij weer worden opgesloten na opnieuw te zijn gedrogeerd. Hij wordt terug wakker in zijn kerker
waar zijn bewaker & opvoeder hem vertellen dat alles wat gebeurd is in het kasteel van zijn
vader slechts een droom is.
Moraal van het verhaal
Een beroemde zin uit dat toneelstuk is ‘Wat is het leven een hartstocht, wat is het leven een illusie,
een schaduw, een fictie. En het hoogste schot is slechts klein wat heel het leven is slechts een droom.
. 4
