Samenvatting Klinische Neuropsychologie 2023
Voor het vak Klinische Neuropsychologie aan de Universiteit Utrecht
Gebaseerd op de hoorcolleges 2023 en het boek van Roy Kessels etc.
Fleur Detrie 2023
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: Wat is Klinische Neuropsychologie? ................................................................................... 4
1.1 Inleiding ......................................................................................................................................... 4
1.2 Historisch Perspectief .................................................................................................................... 4
1.3 Moderne klinische neuropsychologie ............................................................................................ 6
1.4 Neuropsychologie in Nederland .................................................................................................... 8
1.5 Opleiding KNP ................................................................................................................................ 8
1.6 Tot besluit ...................................................................................................................................... 8
HC1: Introductie in de Klinische neuropsychologie (6/2/2023) ............................................................. 9
Hoofdstuk 2: De wetenschappelijke methoden ..................................................................................... 16
2.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 16
2.2 Onderzoeksopzet ......................................................................................................................... 16
2.3 Valorisatie en implementatie ....................................................................................................... 21
2.4 Tot besluit .................................................................................................................................... 21
HC2: Wetenschappelijke methoden, beeldvorming, plasticiteit (7/2/2023) ........................................ 22
Hoofdstuk 3: Neuropsychologie in de praktijk ...................................................................................... 30
3.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 30
3.2 Werkveld ..................................................................................................................................... 30
3.3 Diagnostiek .................................................................................................................................. 31
3.4 Behandeling ................................................................................................................................. 34
3.5 Multidisciplinaire samenwerking ................................................................................................ 34
3.6 Positie en professionele ontwikkeling ......................................................................................... 34
3.7 Tot besluit .................................................................................................................................... 34
Hoofdstuk 4: Beeldvorming van de hersenen ....................................................................................... 35
4.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 35
4.2 Radiologische beeldvorming ....................................................................................................... 35
4.3 Nucleaire beeldvorming .............................................................................................................. 39
4.4 Neurofysiologisch onderzoek ...................................................................................................... 40
4.5 Recente en toekomstige ontwikkelingen .................................................................................... 41
4.6 Tot besluit .................................................................................................................................... 41
,Hoofdstuk 5: Plasticiteit, herstel en neuropsychologische revalidatie ................................................. 42
5.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 42
5.2 Herstel en plasticiteit .................................................................................................................. 42
5.3 Neuropsychologische behandeling ............................................................................................. 44
5.4 Tot besluit .................................................................................................................................... 46
Hoofdstuk 6: Waarneming .................................................................................................................... 47
6.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 47
6.2 Visuele perceptie ......................................................................................................................... 47
6.3 Auditieve perceptie ..................................................................................................................... 50
6.4 Lichamelijke perceptie................................................................................................................. 50
6.5 Smaak en reukperceptie .............................................................................................................. 51
6.6 Tot besluit .................................................................................................................................... 52
HC4: Waarneming (14/2/2023) ............................................................................................................. 53
Hoofdstuk 7: Geheugen......................................................................................................................... 59
7.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 59
7.2 Geheugensystemen ..................................................................................................................... 59
7.3 Geheugen en vooruitblik op toekomst........................................................................................ 61
7.4 Van neuron naar netwerk ........................................................................................................... 62
7.5 Geheugenklachten en stoornissen .............................................................................................. 62
7.6 Tot besluit .................................................................................................................................... 63
HC3: Geheugen (13/2/2023) ................................................................................................................. 64
Hoofdstuk 8: Taal en spraak .................................................................................................................. 68
8.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 68
8.2 Taal, spraak en verbale communicatie ........................................................................................ 68
8.3 Psychologie van taal .................................................................................................................... 68
8.4 Stoornissen en dissociaties.......................................................................................................... 70
8.5 Functionele neuroanatomie van taal .......................................................................................... 71
8.6 Tot besluit .................................................................................................................................... 71
HC7: Taal 27/2/2023 ............................................................................................................................. 72
Hoofdstuk 9: Aandacht en executief functioneren ............................................................................... 81
HC8: Aandacht, executieve functies, emotie & sociale cognitie (28/2/2023) ...................................... 94
Hoofdstuk 10: Emotie en sociale cognitie ............................................................................................. 88
Hoofdstuk 11: Motoriek en actie ........................................................................................................ 102
HC5: Lichaamsrepresentatie (20/2/2023) ........................................................................................... 107
Hoofdstuk 12: Intelligentie .................................................................................................................. 111
HC6: Intelligentie (21/2/2023) ............................................................................................................ 115
,
,Hoofdstuk 1: Wat is Klinische Neuropsychologie?
1.1 Inleiding
Neuropsychologie: het wetenschapsgebied van de relatie tussen gedrag en hersenwerking.
- Gedrag: waarneembare acties + reacties (overt gedrag) + innerlijke mentale processen zoals
denken (cognitie) en voelen (emotie).
o Denkprocessen/cognitieve functies: maken het mogelijk de wereld te verwerken,
begrijpen en erop reageren.
▪ Geheugen, taal, waarneming, aandacht, plannen, overzicht houden, sociale
cognitie.
- Theoretische modellen over de cognitieve functies, aan de hand van hersenziekten of -
stoornissen, spelen een belangrijke rol bij de neuropsychologie en worden veel ontwikkeld
en getoetst.
- Neuropsychologie is onderdeel van de neurowetenschappen (naast neurologie etc.) en heeft
ook overlap met de cognitieve neurowetenschappen (meer nadruk op cognitieve functies in
gezonde hersenen en dierproeven).
- Houdt zich niet bezig met neurobiologische processen zelf, meer met de relatie tussen
neurale structuren/processen en cognitieve functies, emoties en waarneembaar gedrag. De
neuropsycholoog is dus vooral gedragswetenschapper.
Klinische neuropsychologie: gaat over de relatie tussen hersenstoornissen en gedrag.
- Uitbreiding van de theorie over cognitieve functies en emoties door toepassing in de
klinische praktijk (indicatiestelling, behandeling, zorg voor mensen met hersendisfuncties).
- Sinds jaren ’70 zelfstandige discipline.
- Diagnostiek, begeleiding en behandeling en bestuderen van cognitieve functies d.m.v.
onderzoek bij mensen met hersenziekten/stoornissen.
- De veronderstelling dat een lesie (beschadiging) in de hersenen leidt tot een stoornis in
bepaalde cognitieve functie.
o Bij hersenziekten/schade vaak directe relatie, duidelijk te herleiden (bijvoorbeeld
taalstoornissen na een herseninfarct in de taaldominante linker hemisfeer).
o Soms cognitieve functiestoornissen waarbij de relatie met de verstoorde
hersenfuncties onduidelijk is (zoals bij autisme), hier is de beschadiging vaak niet te
zien op hersenscans dus worden het hersendisfuncties die kunnen leiden tot
cognitieve functiestoornissen genoemd.
o Cognitieve klachten kunnen ook komen door lichamelijke ziekten buiten de
hersenen, zoals bij diabetes, hiv, infectieziekten of hartinfarct.
- Begrijpen van klachten en vaststellen cognitieve functiestoornissen middels het
neuropsychologisch onderzoek (NPO):
o Gestandaardiseerde cognitieve tests
o Vragenlijsten
o Observaties
1.2 Historisch Perspectief
KNP is relatief nieuw en snelgroeiend vakgebied. Het denken over mentale/cognitieve functies en
emoties gebeurt echter al eeuwen. Het komt voort uit de filosofie en empirisch onderzoek naar de
geest en relatie met de hersenen. Waar zit de geest/ziel? In de oudheid was de leidende gedachte:
bovennatuurlijke krachten/goden/demonen zijn verantwoordelijk voor (afwijkend) gedrag.
,4e eeuw v.C. Hippocrates: hersenen verantwoordelijk voor intellect, Revolutionair idee.
zintuigen, kennis, emoties. Herophilus: onderzoek brein na
Celtheorie (tot in 18e eeuw
overlijden, ventrikels/cellen (gevulde holtes) verantwoordelijk een gangbare theorie).
voor waarnemen, begrijpen, geheugen. Hersenen zijn één systeem
van infoverwerking.
3e eeuw v.C. Aristoteles: de ziel zit in het hart, hersenen onbelangrijk.
16e/17e eeuw n.C. Descartes: ratio (geest) immaterieel, gescheiden van lichaam. Dualisme
Wel bevindt de geest zich in de epifyse (pijnappelklier).
18e/19e eeuw Gall: mentale functies onafhankelijk terug te voeren tot Materialistisch en absurd
zelfstandig functionerende delen van de cortex, a.d.h.v. idee (waar is de ziel?).
uitstulpingen op de schedel af te lezen hoe goed ontwikkeld Grote stap richting
Differentiatie en
het is (talenknobbel).
lokalisatie.
1848 Harlow beschreef Phineas Gage: schade aan linker Veel gevalsbeschrijvingen
frontaalkwab, veranderd gedrag, minder inhibitie.
1861 Broca: patiënt kan alleen nog maar ‘tan’ zeggen, goed Lokalisatie
taalbegrip, verstoorde taalproductie. Schade in gebied van
Broca (linker frontaalkwab).
19e eeuw Wernicke: patiënt met schade in de linker frontaalkwab kan Gebieden zijn via
nog wel vloeiend spreken maar begrijpt de taal niet meer→ verbindingsbanen met
gebied van Wernicke. Ontdekte conductieafasie en elkaar verbonden.
ontwikkelde hypothese toetsende modellen. Theoretische modellen.
Lissauer: er kunnen verschillen zijn in het zien, natekenen en Afasie, agnosie, apraxie,
het begrip van een object, door verschillende fases in het amnesie.
herkennen (apperceptie en associatie).
19e eeuw Hughlings-Jackson: schade kan tot functiestoornis leiden, Kritiek op lokalisatie-
maar betekent niet dat die functie zich ook op de plek van de gedachte, is te simplistisch
schade bevindt. en helpt niet bij
behandelen.
Goldstein: gedrag wordt door van alles gestuurd, dus niet
Meer Holistische kijk.
iedereen zelfde effect na zelfde schade. Locatie en ernst van
schade is gedeeltelijk verantwoordelijk (WOI patiënten).
19e eeuw Wundt: eerste psychologische laboratorium en experimenten, Grondlegger experimentele
gezonde proefpersonen en gestandaardiseerde stimuli, psychologie.
subjectieve waarneming, aandacht en cognitieve controle.
Donders: kwantitatieve metingen, chronometrische analyse Subtractiemethode (nu nog
van mentale processen. Reactietijdtaken (keuze, gebruikt bij fMRI en stroop
discrimineren, go/no go. test)
Eind 19e eeuw Galton: meten van individuele verschillen, aangeboren? Psychometrie
Correlatie, regressie en normaalverdeling. Individuen
psychofysisch meten en vergelijken met de norm. Eerst voor
voorspellen schoolsucces en arbeid.
Binet: eerste intelligentietest om ontwikkeling van kinderen Stanford-Binet-schaal en
vast te stellen. Ball and Field subtest.
,1.3 Moderne klinische neuropsychologie
Neuropsychologie werd steeds populairder in EU en VS na WOII en kreeg een vaste plaats in de
gezondheidszorg. Mede doordat na de oorlog veel veteranen met hersenschade onderzocht werden.
Eerst alleen neurologen en psychiaters, later specialiseerden steeds meer psychologen zich hierin.
Functionele theorie van Luria: holistische en lokalisatietheorieën geïntegreerd. Gedrag kan worden
gemoduleerd door talige processen (meestal linker hemisfeer) of door niet-talige processen (meestal
rechterhemisfeer). Daarnaast zijn er 3 basisfuncties/units, die interacteren, de subcorticale gebieden
(zoals hersenstam), posterieure hersengebieden en de anterieure hersengebieden. Allemaal leveren
ze een bijdrage aan gezamenlijke activiteit en hebben hiërarchische zones zoals bij 2e unit uitgelegd:
- 1e unit: Subcorticaal, regulatie van arousal en aandacht (activatie)
- 2e unit: Posterior, verwerken van zintuiglijke informatie (input)
o Primaire zone: bijv. visuele cortex, waar info van ogen binnenkomt
o Secundaire zone: waar info wordt verwerkt en geanalyseerd
o Tertiaire zone: waar het wordt geïntegreerd met andere info
- 3e unit: Anterior, planning en organisatie van handelen (output)
Inmiddels strikte scheiding achterhaald, maar het gaf wel een belangrijke bijdrage aan KNP. Het
vormde de basis voor het meten van cognitieve functies met een systematische testbatterij. Ook is
de balans tussen holisme en gelokaliseerde deelfuncties nog steeds gemeengoed.
Gedragsneurologie van Geschwind: neuroloog in de 20ste eeuw die hersenfuncties onderzocht bij
mensen met hersenletsel. Volgens hem waren er met elkaar verbonden functionele centra in het
brein. Bij schade in de verbindingen (disconnectie) ontstaan specifieke uitvalsverschijnselen. Zelfde
principe als van Wernicke en van de (dubbele) dissociatie (oorspr. Door Lukas-Teuber).
- Dissociatie: Lesie op plaats X veroorzaakt stoornis op taak A, maar niet op taak B.
- Dubbele dissociatie: Lesie op plaats Y veroorzaakt stoornis op taak B, maar niet op taak A.
Dubbele dissociatie is krachtig methodologisch argument voor differentiatie van functies. Ook richtte
Geschwind samen met Kaplan en Goodglass een wereldwijd bekende afasie-unit in Boston op en zo
werden deze ideeën verspreid.
Neuropsychologische tests
Gevalsbeschrijvingen uit de 19e eeuw waren moeilijk te generaliseren naar algemene cognitieve
kennis. Door de experimentele psychologische onderzoeksmethoden in de 20ste eeuw werd de kennis
steeds objectiever. Zo werden er steeds meer tests ontwikkeld (zoals Luria’s meander en sequentiële
handgreeptaak), deze waren gedrags-neurologisch van aard en psychometrisch nog niet heel
betrouwbaar en valide. Wel erg populair en nu nog steeds gebruikt.
,VS en Canada:
- Benton ontwikkelde gestandaardiseerde methoden om verschillende stoornissen te meten
en locatie van hersenschade vast te stellen, met precieze test- en scoringsinstructies. Zo
konden patiënten beter vergeleken worden met gezonde mensen met zelfde leeftijd etc.
Onder een bepaalde score noemde hij een stoornis. Leidde tot toename van specificiteit,
sensitiviteit en betrouwbaarheid.
- Milner onderzocht geheugenfuncties (temporaalkwab) en ontwikkelde later veelgebruikte
neuropsychologische tests (Corsi-blokkentest).
- Kaplan en Goodglass bedachten taalstoornissen tests (Boston Naming Test) en executieve
functies tests (D-KEFS batterij), nog steeds veelgebruikt. Dit waren kwantitatieve tests, maar
de kwalitatieve observatie (procesanalyse) tijdens de test werd even belangrijk geacht (= de
Boston Process Approach).
- Stuss onderzocht executieve functies en (pre)frontale cortex: door schade aan prefrontale
cortex hebben patiënten moeite met plannen en doelen stellen in dagelijks leven, maar ze
kunnen wel goed presteren op tests.
- International Neuropsychological Society (INS) opgericht in 1967 en eerste conferenties
onder leiding van Benton.
- Boek Neuropsychological Assessment (Lezak) in 1976 gepubliceerd, internationaal nog
steeds belangrijkste standaardwerk, nu 5e editie.
Theorievorming door gevalsstudie in Verenigd Koninkrijk: Tijdens WOII werd Brain Injuries Unit
opgericht en hersenschade onderzocht. Er werden veel toetsen en theorieën gevormd aan de hand
van gevalsstudies. Gedetailleerd onderzoek bij individu → cognitieve modellen.
- Zangwill: onderzoek en advies aan patiënten, hij gaf de diagnostiek en zorg voor patiënten
met hersenletsel een plaats in het zorgsysteem.
- Cognitieve neuropsychologie: theorie- en modelvorming van cognitieve processen. Marshall
(taalfuncties) en Warrington waren hierbij belangrijk. Warrington combineerde
patiëntenzorg met wetenschappelijk onderzoek en legde basis voor de klinisch
neuropsycholoog als scientist-practitioner. Ook veel nieuwe kennis, zoals bij dementie het
semantisch en episodisch geheugen + neuropsychologische tests (VPOR testbatterij).
- Wilson vertaalde veel theoretische kennis over hersenschade en cognitieve functies (zoals
werkgeheugentheorie van Baddeley) naar de diagnostiek en behandeling van patiënten
(vooral bij revalidatie). Wilson richtte zich daarnaast op de psychologische gevolgen van de
hersenschade zoals coping en stemming. Ze richtte Oliver Zangwill Centre op waar haar
holistische revalidatieprogramma’s werden aangeboden. Ook stelde ze ecologisch valide
testbatterijen op (Rivermaud Behavioural Memory Test & Behavioural Assessment of
Dysexecutive Syndrome).
Beeldvorming en netwerken
- CT en MRI scans geeft sinds 1980 gedetailleerde info over locatie en grootte van
hersenschade bij levende patiënten. Steeds meer focus op diagnostiek en gevolgen.
Systematische gedragsanalyse om locatie op te sporen was namelijk niet meer nodig.
Theorieën konden beter getoetst worden: locatie en functie bleek lang niet altijd samen te
hangen en er zijn grote individuele verschillen.
- Computers stimuleren ontwerp van netwerkmodellen voor functioneren van de hersenen en
kunnen het nabootsen. Dit kan de werking beschrijven maar nog niet verklaren… De laatste
, jaren zijn beeldvormingstechnieken in opkomst die de structurele verbindingen (witte
stofbanen) in kaart kunnen brengen (DTI) en daarnaast fMRI voor de functionele
verbindingen. Hierdoor gemeengoed geworden dat cognitie en gedrag niet strikt
gelokaliseerd zijn, maar in functionele hersennetwerken gerepresenteerd.
1.4 Neuropsychologie in Nederland
In Nederland eerst niet echt sprake van een wetenschappelijk debat over hersenwerking zoals in de
omliggende landen en geen zelfstandig KNP werkveld. Rond 1963 begonnen enkele zenuwartsen en
Deelman daar verandering in te brengen en daaruit ontstond in 1970 de Nederlandse Vereniging
voor Neuropsychologie (NVN), steeds meer psychologen dan artsen werden lid. KNP in NL altijd
sterk verbonden geweest met cognitieve/experimentele psychologie. Bakker en van der Vlugt gingen
naar VS voor onderzoek en veel kennis werd verspreid. Zomeren en Deelman onderzochten
hersenschade bij individu als een wetenschappelijk experiment (n=1), van hypothese tot conclusie.
Bakker eerste NL hoogleraar Neuropsychologie aan de VU en daarna steeds meer, de helft ook sterk
verbonden met klinische praktijk. Werkveld heeft zich ook verbreed naar ziekenhuizen,
revalidatiecentra, ggz en jongeren-ouderenzorg etc.
1.5 Opleiding KNP
1. Universitaire opleiding psychologie, bachelor en neuro-master (1-jarig, 2-jarig onderzoeks, of
gecombineerd met klinisch).
2. 2 jarige Gezondheidszorgpsycholoog-opleiding → GZ-psycholoog (met BIG)
3. 4 jaar verder specialiseren tot klinisch (neuro)psycholoog
Grote verschillen tussen Europese landen, daarom EuroPsy-certificering door EFPA in 2015.
1.6 Tot besluit
KNP is in de 20ste eeuw ontwikkeld van vakgebied van alleen artsen en neurologen naar een
zelfstandige psychologische discipline gericht op theorievorming, diagnostiek, indicatiestelling en
behandeling van mensen met cognitieve stoornissen als gevolg van hersenziekte, -letsel of neuro
psychiatrische aandoening.
Eerst vooral prestatietesten voor lokalisatie, nu vooral het doel om gevolgen (sterktes en zwaktes)
van (verondersteld) disfunctioneren in kaart te brengen voor betere
behandeling/begeleiding/educatie/zorg voor patiënten en naasten.
Wetenschappelijk onderzoek bij patiënten blijft van belang voor theorievorming en beter begrijpen
van problemen en gedragsverandering.
,HC1: Introductie in de Klinische neuropsychologie (6/2/2023)
Nico van Hasselt (NOS), huisarts van 90+, zijn beroep is zijn leven. Hij heeft goede cognitieve
vaardigheden, want kan tot op hele hoge leeftijd nog goed fulltime werken.
Meer van dat soort voorbeelden: oudste mensen van de wereld, 118 jaar etc., hadden tot op het
einde van hun leven goede cognitieve vaardigheden, mensen die dit hebben op 100+ hebben
waarschijnlijk een bepaald gen waardoor dit bij hen lukt.
De klinisch neuropsycholoog ziet een heel ander beeld in de praktijk: juist mensen met
hersenaandoeningen (alzheimer, en daardoor een gekrompen brein, afgestorven cellen) → veel
klachten, zoals hallucinaties. Patiënten kunnen soms simpele tekeningen niet meer natekenen. Ze
verliezen de vaardigheden daarvoor. Ze kunnen alledaagse vaardigheden niet meer uitvoeren, niet
meer op woorden komen etc.
Hoe kan dit zo anders lopen bij verschillende mensen? Hoe kunnen we dat begrijpen?
Vragen die we daarvoor in de klinische neuropsychologie stellen:
Dit vak: 15 hoorcolleges (8 functiedomeinen, 6 ziektebeelden, 1 behandeling) 5 werkgroepen (8
casuspresentaties, ga je per groepje verzorgen a.d.h.v. een case report).
Functiedomeinen:
- Geheugen
- Waarneming (bijv. het plaatje hiernaast, hier kunnen
sommige patiënten geen ‘KZ’ meer in zien)
- Motoriek en lichaamspresentatie
- Intelligentie
- Taal
- Aandacht en executieve functies
- Emoties en sociale cognitie
Ziektebeelden:
, Toetsen: deeltoets 20% (nadat alle cognitieve domeinen zijn behandeld, geen
herkansingsmogelijkheid) presentatie + essay WG 20%, eindtoets 60% (MC en open vragen, gaat over
alle opgegeven stof, minimaal 5,5, wel herkansingsmogelijkheid).
Wat is Klinische Neuropsychologie?
Vanuit de oudheid werd er al veel over de hersenen nagedacht, Hippocrates dacht ook dat deze het
belangrijkste waren voor de ziel. Aristoteles dacht echter dat de ziel in het hart zat. Een ander idee
was de Celtheorie: Ventrikels (holtes met vocht in het brein) zouden de cognitieve functies en de ziel
bezitten. Daarna zei Descartes: de ziel zit in de ‘pijnappelklier’, nu noemen we dat gebied de epifyse.
Sinds Descartes wordt de lokalisatie van eigenschappen in het brein steeds belangrijker.
Gall (1758-1828) beweerde dat eigenschappen in het brein in de buitenzijde/cortex
groeiden en dat dat ook te voelen was aan verdikkingen op de schedel. Zo kon er
volgens hem gediagnosticeerd worden waar iets zat. Hij kwam ook met een soort
kaarten waar alles dan zat op de cortex.
Er was veel kritiek op de theorie van Gall, maar er zat ook een kern van waarheid in het
feit dat de cognitieve eigenschappen vooral in de cortex zitten.
Daarna waren er veel gevalsbeschrijvingen, zoals de bekende Phineas Gage (1848). Zijn gedrag
veranderde aan de hand van schade in zijn brein.
Broca beschreef patiënt Tan, hij had nog wel taalbegrip maar geen
taalproductie (kon alleen maar Tan zeggen), het gebied waar schade zat
werd daarom het gebied van Broca genoemd.
Wernicke daarentegen beschreef het omgekeerde beeld in een ander
gebied, hier had iemand wel taalproductie maar juist geen taalbegrip. Dit
werd het gebied van Wernicke.
Er kwam ook steeds meer een holistische visie: het hele brein is belangrijk voor onze cognitieve
vaardigheden.
Daarna kwam de experimentele psychologie op:
