KLINISCH BIOLOGISCHE PSYCHOLOGIE
INHOUD
Hoofdstuk 1: Autismespectrumstoornissen
Hoofdstuk 2: De ziekte van Parkinson en gerelateerde stoornissen
Hoofdstuk 3: Verslaving
Hoofdstuk 4: Schizofrenie
Hoofdstuk 5: Demo en toepassingen neuromodulatie: non-invasieve hersenstimulatie
Hoofdstuk 6: Depressieve stoornis
--------------------------------------------------------------------------------------
HOOFDSTUK 1: NEUROBIOLOGISCHE PERSPECTIEVEN OP AUTISME
Inhoud
1. Wat is autisme?
2. Cognitieve theorieën van autisme
3. Neuro-ontwikkeling
4. Belangrijke hersennetwerken
5. Neurobiologische theorieën
6. Integratief kader
7. Klinische toepassingen?
1. Wat is autisme?
• DSM-V criteria:
a) Blijvende tekorten in de sociale communicatie en interactie (veel mensen met autisme
hebben moeilijkheiden met navigeren in sociale situaties)
b) Beperkte zich herhalende gedragspatronen, beperkte interesses en activiteiten (repetitieve
gedragingen: bepaalde routines waarin ze in blijven vasthangen, specifieke interesses)
c) Aanwezig vanaf de vroegste kindertijd (diagnose wordt pas vastgesteld vanaf 3-5j)
d) Veroorzaken klinisch significante lijdensdruk of beperkingen (werk, relaties, vriendschappen:
maar dit hoeft niet in elk domein zo te zijn!)
• MAAR OOK: Nood aan voorspelbaarheid, niet vaak nadruk op sterktes en talenten, continue
vermoeidheid, detailgerichtheid, 70% van de mensen met autisme hebben een vorm van hyper/hypo
sensitiviteit/reactiviteit…
2. Cognitieve theorieën van autisme
• Theory of Mind:
- De vaardigheid om het perspectief van iemand anders in te kunnen nemen.
- Mentale toestanden van anderen en jezelf lezen en begrijpen
- Mentaliseren = + daar adequaat op reageren → mentaliseren gaat verder dan enkel de
theorie van ‘Theory of Mind’, daarom gebruikt men hier liever de term mentaliseren
- Gedachten, gevoelens, wensen, ideeën, overtuigingen…
- Mensen met autisme hebben wel empathie, maar het wordt moeilijk wanneer het snel gaat,
onvoorspelbaar is, veel mensen aanwezig zijn, stress aanwezig is…
• Executief Dysfunctioneren (Pennington & Ozonoff, 1996):
- Executieve functies stellen ons in staat om adaptief op te stellen ten aanzien van de
omgeving; als er iets veranderd in de omgeving of er doelen bereikt moeten worden zijn
executieve functies zeer belangrijk om flexibel aan te passen aan de situatie.
- Voorbeelden van executieve functies zijn: plannen en organiseren, flexibel denken,
impulscontrole, emotieregulatie…
1
, - Sommige execitieve functies kunnen minder aanwezig zijn bij
mensen met autisme (individuele verschillen!)
- Helpen ons denken en handelen te sturen, te coördineren
- Belangrijk voor adaptief gedrag
- Metacognitie: Denken over ons denken
- Kunnen ook talenten zijn!
• Centrale Coherentie (Frith, 1989)
- Meer zien dan enkel de delen, samenhang zien
- Prikkels integreren en associëren is moeilijk
- Samenhang tussen deel en geheel, oorzaak en gevolg, hoofdzaak en bijzaak…
- Generaliseren van geleerde informatie (het kan bijvoorbeeld dat mensen met autisme in
bepaalde vaardigheden goed zijn, maar in een andere context niet → het is dus belangrijk om
dit in verschillende contexten aan te leren)
- Bij autisme: voorkeur voor fragmentarische informatieverwerking (mensen met autisme
kunnen dus wel naar het geheel kijken als dit gevraagd wordt, maar ze hebben een voorkeur
voor bepaalde delen)
3. Neuro-ontwikkeling
Verschillende theorieën die een verklaring proberen te geven:
• Early Brain Overgrowth Theory (Courchesne et al., 2007)
- Vroege groei van de hersenen (exponentiële groei) → Stagnatie (groei
stopt, maar gaat niet meer naar beneden) → Potentiële degeneratie
(groei gaat naar beneden/achteruit)
- Nefast voor de ontwikkeling van connectiviteit: Excessieve lokale
connecties (gebieden die dicht bij elkaar liggen communiceren goed
met elkaar) vs gereduceerde langeafstands-connecties (gebieden die
ver van elkaar liggen communiceren minder goed met elkaar)
- Lokale overconnectiviteit: Eilandjes van excellentie, talenten
- Langeafstands onderconnectiviteit: Moeilijkheden in vaardigheden die
sensorische en cognitieve integratie vergen
• Over-pruning hypothesis (Thomas et al., 2016)
- Pruning = Snoeien
- Vroege ontwikkeling: zeer veel connecties tussen hersencellen. Doorheen de ontwikkeling:
snoeien in die connecties (enkel de belangrijke blijven) → dit geldt niet enkel voor mensen
met autisme, maar voor iedereen (bij mensen met autisme kan er te veel gesnoeit worden)
- Te veel snoeien: Impact op lange-afstandsconnectiviteit
- Te veel snoeien: Excitatie-inhibitie imbalans (zie verder)
- → Excitatie: bepaalde hersengebieden worden gestimuleerd, meer actief
- → Inhibitie: er wordt germed in de communicatie en deze stopt dan even
o => balans tussen beiden is belangrijk voor efficiënte communicatie
- Zeer vroege ontwikkeling: Bijna geen verschil tussen kinderen met en zonder autisme
- Eerste signalen ≠ sociaal-emotioneel
- Vroegste signalen = meestal te zien op sensorisch en
motorisch vlak: moeilijkheden in bijvoorbeeld het omgaan
met prikkels of de fijne motoriek
2
,• Excitatie-inhibitie Imbalans (Rubenstein & Merzenich, 2003)
- Excitatie = Aanzetten tot neurale communicatie
- Inhibitie = Vertragen of stopzetten van neurale communicatie
- Balans = Efficiënte communicatie (balans tussen neurotransmitters)
- GABA (Gamma-aminoboterzuur) = staat in voor inhibitie
- Glutamaat = staat in voor excitatie
- Bij autisme: Veelal te veel glutamaat, of te weinig GABA → Hyperexcitatie in de hersenen
• Primitive Brain Dysfunction Hypothesis (Jure, 2022)
- Superieure Colliculus: staat in voor ontwikkeling van een
aandachtsvoorkeur voor lokale stimuluskarakteristieken
- Al heel vroeg in het leven (bij de geboorte), in de normale ontwikkeling,
zien we dat die Superieure Colliculus ons aandachtssysteem begeleidt
naar gezichten (vooral bekende gezichten) → MAAR bij autisme zorgt de
Superieure Colliculus voor een iets andere voorkeur en gaat de aandacht meer
oriënteren naar de sensorische omgeving (auditieve of visuele prikkels en details), ipv de
sociale omgeving
- Helpt in het richten van de aandacht
- Tijdens ontwikkeling: Helpt vormen van belangrijke hersengebieden in het saillantienetwerk
(staat in voor oppikken/sturen van aandacht naar zaken die relevant zijn) en het
voorspellende brein (om op de wereld rondom ons te anticiperen) (zie verder)
4. Belangrijke hersennetwerken
Gebieden die gecorreleerd zijn met elkaar vormen samen een netwerk. Er zijn drie netwerken
relevant voor autisme:
• Saillantienetwerk
- Saillantie -> Relevantiedetectie, aandacht voor stimuli die relevant zijn voor de persoonlijke
doelen en motivaties
- Afbeelding: aandacht naar de rode appel, omdat deze eruit springt
- 2 functies:
o Filteren van irrelevante stimuli (relevante stimuli verdienen aandacht
van ons brein en irrelevante stimuli moet genegeerd worden)
o Detecteren van relevante stimuli
- Anterieure Cingulate Cortex en Insula!! → Bottom-up filters (prikkels die vanuit de omgeving
binnenkomen en moeten doorgestuurd worden voor verdere verwerking)
- Amygdala → Emoties en relevantiedetectie
- Rol in Centrale Coherentie?
• Default Mode Network (DMN)
- Typisch geactiveerd tijdens “rust” (wanneer mensen onder de scanner niet doen, worden
deze gebieden opgelicht, maar ook als we sociaal gedrag moeten stellen)
- Belangrijk voor Sociale Cognitie
- Belangrijk voor Autobiografisch geheugen (staat in voor herinneringen van persoonlijke
levensgebeurtenissen) en het ontwikkelen van een coherent levensverhaal (staat in voor
identiteitsontwikkeling) → herinneren van specifieke levengebeurtenissen is moeilijk voor
mensen met autisme
- Bij autisme is het Default Mode Network minder actief
- Posterieure Cingulate Cortex, Precuneus, Medial prefrontale cortex, Temporo-pariëtale
Junctie (switshen van perspectief van jezelf naar dat van een ander) [Cerebellum! → speelt
een belangrijke rol in het Default Mode Network: staat in voor fijne motoriek, is in bijna
alle taken meer actief]
- Cf. Theory of Mind
3
, • Central Executive Network (CEN)
- Vooral actief bij hogere-orde (actieve) cognitieve taken (complexere taken zoals plannen…)
- Informatieverwerking
- Executief functioneren
- Coördinatie, modulatie
- Integratie van input uit andere netwerken
- Voornamelijk frontale hersengebieden
- Cf. Executief dysfunctioneren
• Samenspel! Hersenorkest (metafoor)
- Alle hersengebieden zijn muzikanten die elk een muziekinstrument
bespelen. Tussen deze muzikanten moet er een goede
communicatie zijn, zodat ze samen dezelfde symfonie kunnen
spelen en het allemaal goed klinkt. Soms moeten muzikanten wat
luider spelen, versnellen, vertragen… zodanig dat alles goed
gesynchroniseerd is. Bij autisme verloopt deze communicatie iets
minder goed. Er is in een orkest altijd een dirigent nodig, dit is hier
het cerebellum. Verder speelt het Saillantienetwerk een
belangrijke rol in het switchen van de activiteit in het Defeault Mode Netwerk en het Central
Executive netwerk. Het Defeault Mode Netwerk en het Central Executive netwerk zijn
namelijk nooit samen actief, het is altijd het één of het ander. Het saillantienetwerk beslist
dan welke van de twee op dat moment nodig is om geactiveerd te worden.
• 4e grote speler = Het Voorspellende Brein
- Onze hersenen zijn geen informatieverwerkingsmachine. Onze hersenen voorspellen continu
onze omgeving. Alle hersengebieden zijn hierbij betrokken.
- Leerervaringen = bouwen van voorspellingsmodellen (om te anticiperen op welk gedrag we
best stellen in bepaalde situaties en om voorspellingen te maken over de consequenten)
- Predicties/anticipaties worden geëvalueerd t.a.v. binnenkomende informatie
- Bij een mismatch tussen anticipatie en realiteit: Voorspellingsfout! = wat je ziet in de realiteit
komt niet overeen met wat voorspelt werd in de hersenen → belangrijk voor levenslang
leren! Sommige fouten zijn belangrijker dan anderen, onze hersenen kennen een zeker
gewicht aan deze voorspellingsfouten.
- Voorspellingsfout leidt tot het updaten van voorspellingsmodellen van de wereld.
- MAAR NIET altijd. We kennen een zeker gewicht toe aan de voorspellingsfout.
- Welke hersengebieden? Zo goed als alle hersengebieden spelen een rol en hebben
predictieve eigenschappen.
- MAAR: CEREBELLUM = “Predictive hub” van ons brein (ligt in het achterste gedeelte van ons
brein: oranje deel op afbeelding) → heeft ook te maken met taalvaardigheden,
emotieregulatie…
4
