H1: BELANGRIJKE THEMA’S EN BEGRIPPEN BIJ VEROUDERING
Definitie van psychogerontologie:
Het is de psychologie van het ouder worden en het sociaal-emotioneel functioneren van ouderen.
Video:
• Door betere medische hulpmiddelen worden mensen ouder. De levensverwachting zal alsmaar
toenemen, maar het gaat echter niet om gezonde levensjaren. Vanaf 70 à 80 jaar is er sprake van
een groot functieverlies en een toenemende kans op het optreden van bepaalde pathologie. Bv.
vroeger waren we niet oud genoeg om dementie te ontwikkelen (m.a.w. de kans op neurodegeneratieve
aandoeningen wordt groter).
• Vroeger stierven mensen aan meer acute ziekten, terwijl ze nu vaker meer comorbide chronische
aandoeningen hebben. Bv. hypertensie, diabetes, …
• Ons huidig zorgsysteem is niet goed afgestemd op oudere personen. Er is vaak sprake van
gefragmenteerde zorg, maar bij ouderen is er vaak sprake van comorbide aandoeningen.
• Sandwichgeneratie = mensen die 60 à 65 jaar zijn en die zowel zorg dragen voor hun eigen (klein)
kinderen als voor hun bejaarde ouders. Deze mensen kunnen onder druk komen te staan, wat kan
leiden tot een daling van de QoL.
1.1. VERGRIJZING
1.1.1. OUDEREN: WIE?
Ouderen:
• Er bestaan verschillende termen, zoals senioren, bejaarden, … Maar de doelgroep geeft de
voorkeur aan de term ‘ouderen’.
• Vanaf welke leeftijd behoort men tot de doelgroep van de ouderen?
o Chronologische leeftijd (= kalenderleeftijd, geteld vanaf de geboorte):
- 65-74 jaar: ‘jonge’ ouderen
- 75-84 jaar: ‘oude’ ouderen
Er bestaat een grote heterogeniteit binnen de
- > 85 jaar: ‘oudste’ ouderen
groep van de ouderen.
- > 100 jaar: ‘centenarian’
- > 110 jaar: ‘super centenarian’
o Functionele leeftijd: drie soorten: het gaat de diversiteit onder ouderen meer benadrukken.
1. Biologische leeftijd = gebaseerd op de kwaliteit van de werking van de organen
en lichaamssystemen (m.a.w. hoe goed/slecht het lichaam nog functioneert). Aan de
hand van de biologische leeftijdstest kan men nagaan wat de levensverwachting
is en hoe gezond men ouder gaat worden. Bv. progeria: oudere biologische leeftijd
2. Psychologische leeftijd = gebaseerd op het functioneren op psychologische of
cognitieve tests (geheugen, intelligentie, leercapaciteit, …). Bv. jongdementie
3. Sociale leeftijd = gebaseerd op welke sociale rollen een persoon inneemt (familie,
werk, gemeenschap). Bv. een grootouder heeft een hogere sociale leeftijd dan een
ouder. Een gepensioneerde is ‘ouder’ dan een werkende persoon. Bv. topsporters
,Functionele vs. chronologische leeftijd:
De functionele leeftijd verandert continu, dus moet voortdurend geïnventariseerd worden. Vandaar dat
de chronologische leeftijd (= leeftijd volgens de jaren) het meest wordt gehanteerd, ook in bevolkings-
piramides en bevolkingsvooruitzichten.
1.1.2. ENKELE CIJFERS
Vergrijzing:
2000 2020 2040 2060
60-69 jaar 1 047 155 1 347 139 1 371 781 1 417 146
70-79 jaar 837 179 924 291 1 288 518 1 256 391
80-89 jaar 299 317 539 390 834 932 958 215
90-99 jaar 56 264 115 603 201 900 357 518
100 jaar en meer 917 1794 5377 14 001
TOTAAL België 10 239 085 11 492 641 12 267 176 12 644 096
Er is sprake van een vergrijzing van de bevolking, maar ook van een dubbele vergrijzing. Dus niet alleen
het aantal ouderen neemt toe, maar ook het aantal oudste ouderen (> 85j).
Cijfers:
In het midden bevindt zich de babyboom-generatie. Het aandeel 60+’ers is niet overal even groot. Er
Deze generatie behoort nu tot de oudere generatie. zijn vooral veel ouderen aan de zee. Na hun
Pensioen verhuizen ze vaak naar daar. Het
probleem is echter dat wanneer 1 van de 2
sterft, de andere vaak vereenzaamt (omdat ze
de binding met hun vorige leven zijn verloren).
,Levensverwachting:
• De levensverwachting is gemiddeld 81 jaar, en is hoger voor vrouwen dan voor mannen.
• Na het pensioen zijn er nog veel levensjaren over. Hierbij is het belangrijk dat men een goede
tijdsinvulling vindt. Ouderen worden daarom vaak aangespoord om vrijwilligerswerk te doen.
2010 2015 2020 2030 2040 2050 2060 2070
Gemiddeld aantal kinderen per vrouw 1,84 1,69 1,66 1,88 1,88 1,89 1,89 1,88
Levensverwachting bij de geboorte - Mannen 77,36 78,55 79,75 81,81 83,64 85,25 86,73 88,05
Levensverwachting bij de geboorte - Vrouwen 82,64 83,17 84,19 85,49 86,67 87,75 88,76 89,69
Levensverwachting op 65 jaar - Mannen 17,03 17,68 18,40 19,84 21,16 22,37 23,47 24,47
Levensverwachting op 65 jaar - Vrouwen 20,49 20,83 21,44 22,47 23,44 24,34 25,17 25,96
1.2. BIOPSYCHOSOCIAAL PERSPECTIEF
De ontwikkeling of veroudering is een complex samenspel van biologische, psychologische en sociale
processen: we kunnen het ene niet los zien van het andere.
• Biologische: werking van de lichaamsfuncties en structuren doorheen het verouderingsproces.
• Psychologische: cognities, gevoelens, emoties, persoonlijkheid, …
• Sociale: positie binnen sociale structuren (familie, cultuur, wereld, land, gemeenschap, …)
Voorbeelden:
* Mensen die een partner verliezen en hierdoor eenzaam worden, depressieve gevoelens en cognitieve
problemen ontwikkelen, … (overlap tussen sociale en psychologische processen).
* Biologische veranderingen (zoals grijs haar, rimpels, osteoporose, functieverlies) kunnen er voor zorgen
dat we ons slechter voelen en ons gaan terugtrekken uit het sociale leven.
,1.3. VIER PRINCIPES VAN ‘HET OUDER WORDEN’
Vier principes:
1. Veranderingen in de levensloop verlopen continu:
Het gaat uit van het continuïteitsprincipe: hetgeen dat gebeurt op oudere leeftijd bouwt voort op
gebeurtenissen uit het verleden. M.a.w. hoe we ouder worden heeft ook te maken met hoe we ons
hebben gedragen tijdens ons leven. Het feit dat we op oudere leeftijd bepaalde pathologieën ontwikkelen
heeft te maken met slechte gewoonten tijdens de kindertijd, adolescentie en jongvolwassenheid. Bovendien
veranderen mensen niet zomaar als ze ouder worden. Ze blijven dezelfde persoon.
Bv. longproblemen tgv chronisch tabakgebruik
Bv. de eenzaamheid die we op oudere leeftijd ervaren heeft te maken met hoe we eenzaamheid hebben
ervaren gedurende de levensloop.
2. Enkel de ‘overlevenden’ zijn diegenen die oud worden:
De enige voorwaarde om oud te worden is niet doodgaan. Het is een specifieke groep, waardoor we
de dingen niet zomaar kunnen veralgemenen. Bv. risk taking behavior neemt af naarmate we ouder worden,
maar het kan zijn dat degene die aan risk taking behavior deden al gestorven zijn.
3. Individualiteit doet ertoe:
De mythe dat als mensen ouder worden ze steeds meer en meer op elkaar lijken klopt niet. De
verschillen tussen mensen worden namelijk groter naarmate ze ouder worden, omdat ze veel meer keuze-
mogelijkheden hebben gehad gedurende hun leven. Dus de interindividuele verschillen worden groter (bv.
volume hippocampus neemt af, maar niet bij iedereen even sterk), maar ook de intraindividuele verschillen
(grotere discrepantie tussen het biologische en cognitieve domein, bv. goed hartfunctioneren maar slechte
cognitieve prestaties).
4. Normaal verouderen is verschillend van ziekte: pathologie behoort niet per se tot het ouder worden.
o Primair: normaal verouderen: normale leeftijdsgerelateerde veranderingen
o Secundair: pathologisch verouderen: ziekte-gerelateerde beperkingen
o Tertiair: pathologisch verouderen: sterk functieverlies kort voor het doodgaan
o Succesvol: optimaal verouderen: ze ondervinden minimale gevolgen van het ouder worden.
Het ervaren functieverlies neemt niet de bovenhand.
Way to shorten your life:
• Overgewicht: nagaan via BMI-index
• Drinken en rijden: nagaan via aantal slachtoffers
• Weinig fruit en groenten eten: nagaan via voedselconsumptie
• Weinig lichaamsbeweging: nagaan via lichamelijksbeweging in vrije tijd
• Roken: nagaan via tabakgebruik
,1.4. PERSOONLIJK VERSUS SOCIAAL OUDER WORDEN
Personal aging:
Dit zijn veranderingen binnen het individu (ontogenetische benadering).
Social aging:
Mensen veranderen gelijktijdig met of als resultaat van een veranderende omgeving. Paul Baltes spreekt
van normatieve en niet-normatieve invloeden:
• Normatieve leeftijdsgerelateerde invloeden:
o = culturele normen
o Zich laten leiden door die gebeurtenissen te laten plaatsvinden die een cultuur of een
generatie vasthangen aan bepaalde momenten in de levensloop (cfr. verwachtingen).
o Bv. verwachting om rond 30j kinderen te krijgen. Dit heeft een impact op ons ontwikkelingsproces.
• Normatieve geschiedenisgerelateerde invloeden:
o = gebeurtenissen die iedereen binnen een bepaalde cultuur op een bepaald moment
overkomt (ongeacht de leeftijd).
o Bv. covid-19 of oorlog: heeft een grote impact op alle leeftijden en ons ontwikkelingsproces.
• Niet-normatieve invloeden:
o = toevallige gebeurtenissen die een individu overkomt.
o Bv. de verkeerde persoon op het verkeerde moment, zoals een auto-ongeval.
1.5. MODELLEN VAN ONTWIKKELING
1.5.1. NATURE EN NURTURE
De veroudering stoelt op de principes van de ontwikkelingspsychologie. Vroeger dacht men dat de
ontwikkeling vooral belangrijk was bij kinderen en adolescenten, maar de laatste jaren is men gaan
beseffen dat de ontwikkeling verder loopt doorheen de levensloop. Vandaar dat men nu vaak spreekt
over ‘developmental science’. Naast het psychologische speelt ook het sociale en biologische perspectief
een rol! De focus ligt dus niet enkel op de psychologie.
Nature - nurture debat:
• Nature: Gesell: het maturatieproces ligt volledig vast (ouders kunnen praktisch niks beïnvloeden:
ze moeten alleen de ideale omstandigheden scheppen, zodanig dat het maturatieproces zich op een zo goed
mogelijke manier kan voltrekken).
• Nurture: John B Watson: de ontwikkeling wordt volledig beïnvloed door de omgeving die de
ouders scheppen.
, Nature en nurture in wisselwerking:
1. Organismic model:
o Nature bepaalt de ontwikkeling.
o Genetische predisposities bepalen verandering.
o Verandering gebeurt in fasen of trappen: deze hangen vast aan een bepaalde leeftijdsrange.
Bv. kritische leeftijd om taal te ontwikkelen is 8j (indien ouder: moeilijker om taal te ontwikkelen).
2. Mechanismic model:
o Nurture bepaalt de ontwikkeling.
o Externe ervaringen (leerervaringen) bepalen verandering.
o Blootstelling aan ervaringen gebeurt continu (en dus niet in fasen).
3. Interactionistisch model: komt het meeste overeen met de realiteit
o Nature en nurture: een complex samenspel van genen en omgevingservaringen.
o Niche-picking: kinderen worden geboren met een bepaalde aanleg (bv. flexibele gewrichten
waardoor ze meer aanleg hebben voor ballet) en door de omgeving (nl. balletles) kan men deze
aanleg ten volle tot uiting brengen. Kinderen die geen aanleg hebben, zullen eerder afhaken.
o Reciprociteit: we worden allemaal beïnvloed door de omgeving/ervaring, maar ook wij beïnvloeden
de omgeving. Het gaat om de voetafdruk die we als mens zetten in het ontwikkelingsproces van
anderen. Bv. studenten kunnen ook een invloed hebben op het ontwikkelingsproces van de docent.
Onderscheid tussen de modellen:
Organismic Mechanistic Interactionist
Nature of change Kwalitatief Kwantitatief Multidirectioneel
(gebeurt in fasen) (continue verandering) Multidimensionaal
Contribution of organism Actief Passief Actief
Main force in Biologisch Extern Reciprociteit
development (intrinsiek) (omgevingsgebonden)
1.6. BENADERINGEN VAN DE VERGRIJZING EN HET VEROUDERINGSPROCES
Benaderingen van het verouderingsproces:
1. Biologische theorieën:
o Achtergrond: genen en DNA
o Voorgeprogrammeerde verouderingstheorieën
o Random error theorieën
2. Psychologische theorieën:
o Psychosociale theorie van Erikson
o Cognitieve ontwikkelingstheorie van Piaget
o Identiteitsprocestheorie van Whitbourne
3. Socioculturele theorieën:
o Ecologisch perspectief van Bronfenbrenner
o Levenskoersperspectief
o Ageisme
