Rechtssociologie 2023
1.1. Waarover gaat rechtssociologie?
Verschillen met rechtswetenschap
Rechtssociologie Rechtswetenschap
Methode Empirische methode Doctrinaire methode die meerdere
methoden omarmt
Perspectief Extern perspectief Intern perspectief (deelnemer aan
de rechtspraktijk
1.1.1. Methode
Juridische (doctrinaire) methode
• Regel
subsumptie: feiten onder regel brengen
• Feiten
Uitleg:
Feiten onder een bepaalde juridische regel te vatten: een aantal gegeven feiten en welke regel hierop
toepassen: kunnen we dit onder een bepaalde rechtsregel vatten? ( Is aan criteria van bepaalde rechtsregel
voldaan of niet?)
- Vb. Mogelijk aanslag miss België: advocaat aan het woord het gaat hier helemaal niet over een mogelijke
aanslag, niet voldaan aan criteria
Juridische (doctrinaire) methode: technieken
• Feiten verzamelen (voor zover juridisch relevant) → (beperkt) empirisch.
- Binnen het recht (beperkt) feiten verzamelen: advocaat vanuit deze feiten de juridisch relevante feiten
halen (feiten worden door de partijen naar de advocaat en rechter gebracht)
• De regel moet worden ‘gevonden’ → heuristiek.
- Hoe vinden welke regel er toepasselijk is?
• De regel kan open of vage normen bevatten → interpreteren volgens de juridische technieken.
- Voor wetgever = niet mogelijk recht nauw te omschrijven
- Vb. Belang van het kind VN-verdrag artikel 3: wat is het belang van het kind in de ene of andere situatie:
▪ Als er een discussie is tussen de ouders de ene ouder wil het op een andere manier dan de andere,
wat is dan het belang van het kind? Is een voorbeeld van een open norm, ouders willen kind
opvoeden op bepaalde manier en men is het hier niet mee eens wat is dan het belang van het kind
= kijken naar artikel 3 VN verdrag: hoe interpreteren we dit belang
• De geldigheid van een norm controleren → beoordelen volgens de interne systematiek, formeel-juridische
criteria.
- Vb. Bepaald artikel in een wet of decreet en we stellen vraag is dit in overeenstemming met het EVRM of de
Gw. = mechanismen in het recht om dit te controleren zoals het Grondwettelijk Hof
• Meerdere regels zijn mogelijk → afwegen.
- In geval van 2 regels die mogelijk met mekaar in conflict kunnen komen moeten we kijken hoe we die
kunnen afwegen:
1
, ▪ Vb. Vrijheid van meningsuiting en recht op privacy: vb. OP strand liggen en iemand fotografeert u
en de fotograaf (journalist) wil deze publiceren (balancing exercise)
• Regelcreatie of bestaande regel kent gebreken → voorschrijven hoe het ‘zou moeten’ (sollen/ ought to be) /
verbeteren van de regel (normatief).
- Nadenken in het recht ‘hoe zou het moeten zijn’ = normatief nadenken over hoe de situatie zou moeten zijn
(sollen = Duits, ought to be = Engels)
• Deze beslissingen / een standpunt moeten worden gelegitimeerd / verdedigd → argumentatie.
- Als u een bepaalde redenering of conclusie hebt dan moet u deze verdedigen via argumentatie
(argumenteren hoe deze regel in een bepaalde casus moet worden geïnterpreteerd)
• Alles binnen de grenzen van de doctrine, met het oog op het bewaken van de coherentie van de doctrine.
- Belang in doctrinaire benadering uitgaan van coherentie van het recht = regel moet in overeenstemming
zijn met hogere rechtsregels van daar vindt deze regel zijn legitimiteit
- Vb. Activistische rechters: vaak wanneer het gaat over asielzaken dat wat een rechter zegt wordt gezien als
activistisch = rechter is te ver gegaan, hebben hun taak en bepaalde normen te ruim opgevat, deze
interpretatie is niet wat het moet zijn, spanning die optreedt binnen het recht (rechter uw taak is om het
recht te interpreteren geen recht te creëren)
Empirische methode
• Wetenschappelijke gegevensverzameling in de praktijk, in het ‘veld’.
- Economie, antropologie, sociologie
- Rechtssociologie: we hebben bepaalde rechtsregel en hoe wordt deze toegepast in de praktijk
- Voor personen die in het recht bezig zijn kan het nuttig zijn om te kijken wat er in de praktijk zal gebeuren
met deze wetten:
▪ Vb. Wetgever kan wetten maken maar heeft geen nut als deze in praktijk niet worden toegepast
hierdoor naar praktijk kijken
• Recht in de samenleving.
• Verschillende technieken: surveys, veldwerk, observatie, statistische analyses ….
- Surveys = vragenlijst aan groep van mensen stellen vb. Wat doen jullie in praktijk met bepaalde norm
- Observeren = Hoe spreekt een rechter recht, wat gebeurt er in rechtbank, hoe gaat advocaat om met
cliënten, wat is denkproces rechter om op bepaald oordeel te komen
- Statistische analyses = wat zijn correlaties tussen bepaalde situaties
• Voorbeeld van doctrinaire methode: genitale verminking/besnijdenis (genital mutilation/cutting) in Senegal
1. Vaststelling van een probleem
2. Juridisch ‘doctrinair’ onderzoek: “welke juridische instrumenten zijn relevant?”
3. Zoeken en analyseren van juridische bronnen
▪ Verdragen, constitutioneel recht en wetgeving van Senegal.
▪ Rechtspraak (Senegal).
▪ Doctrine (artikels en boeken).
• Toepassing hiervan: Vb. Advocaat wordt geconfronteerd met thema van vrouwenbesnijdenis Senegal (genitale
verminking) hoe gaat men hier in het recht mee om (doctrinaire methode)
1) Opzoeken
2) Juridische bronnen vinden hierover (nationaal en internationaal niveau)
3) Doctrine
2
, a) Analyse van juridische bronnen wijst op bestaan van een sterk mensenrechtelijk kader: probleem opgelost!
b) Maar, zijn deze instrumenten ook effectief?
▪ Waarom wel, waarom niet? Falende implementatie/handhaving? Weinig maatschappelijke
steun/naleving?
▪ Deze vragen kan je niet beantwoorden d.m.v. een uitsluitend juridische analyse, een empirisch
onderzoek is nodig.
Uitleg:
• Merken dat mensenrechtelijk kader zeer uitgewerkt is over vrouwenbesnijdenissen en instellingen hebben
sterke houding/mening hierover (zero tolerance)
• Rechtsempirische benadering: zijn al deze wetten wel effectief, zitten we in de buurt van deze zero tolerance?
Hoe vaak wordt deze praktijk nog uitgevoerd vinden we hier gegevens over? In bepaalde landen zijn we ver van
deze zero tolerance
1) Vaststellen dat deze instrumenten toch niet zo effectief zijn (eerste stap)
2) Waarom vraag: kan politie Senegal hierop toekijken, kan dit? Zijn daar problemen? Zijn er
gemeenschappen die niet akkoord gaan over de mensenrechten over dit thema? Als dit zo is kunnen we
hier iets aandoen? (tweede stap)
• We gaan deze vragen niet oplossen maar gaat erom dat bepaalde thema’s niet opgelost kunnen worden zonder
empirisch onderzoek!!
• Ander voorbeeld dan besnijdenis: zo veel stadionverboden in België hoe komt het dat er nog steeds rellen zijn?
Hoe komen deze mensen met verbod toch in stadion terecht? Kunnen we dit enkel vanuit het recht zelf
oplossen: neen vanuit rechtsempirische bril bekijken
• Doctrinaire trefwoorden, formuleringen en vragen
- Is het strafbaar om met wagen van Limburg naar de Panne te rijden met een wapen, wat zijn de gevolgen?
- Privaatrecht, strafrecht, gerechtelijk recht, personen- en familierecht, …
- De rechtmatigheid van …, de bevoegdheid om …, de strijd van … met …, de aansprakelijkheid van …, de
strafbaarheid van …, de gebondenheid aan …, de rechtsgevolgen van …, de geldigheid van ….,
(uitzonderings)gronden, rechten, plichten, ...botsing, afweging, …
- Inhoud van een verdrag, wet, decreet, voorstel, procedure, …
- Inhoud van een vonnis of een arrest.
- Doctrine, rechtssystematiek, dogmatiek.
• Law in the books = verwijst naar wetgeving en rechtspraak
• Vragen: “Hoe luidt het recht?”, “Wat omvat het recht?”, “Wat is het toepasselijke recht?” en “Hoe zou het recht
moeten luiden?”.
- Juridische vragen zijn wel belangrijk (zeker voor juristen)
• Empirische/rechtssociologische trefwoorden, formuleringen en vragen
- De effectiviteit van …, de doelmatigheid van …, de werking van …, de effecten of risico’s van …, het
functioneren van …
▪ Heeft een regel onbedoelde effecten, waar de wetgever niet aan gedacht heeft maar in de praktijk
wel plaatsvinden
- De oorzaken van…, de totstandkoming van…, de invloed van…
▪ Hoe is de regel tot stand gekomen, wat was de maatschappelijke context die ervoor zorgde dat de
regel werd opgesteld vb. Covid-19 regelgeving via Kb’s en Mb’s: hoe effectief zijn deze regels
geweest, niet alle regels even effectief
- Ervaringen met …, de perceptie van…, de aanvaarding van…, de waardering van…
- Verklaring, gevolgen, oorzaken.
• Law in action = wat er in praktijk zal gebeuren met regel (hierop richt rechtssociologie zich)
- (Tegenstelling law in the books en law in action niet zo scherp want vaak beweegt recht zich in een grijze
zone)
3
, • Vragen: “Hoe is het recht ontstaan?” en “Hoe werkt het recht?”.
1.1.2. Perspectief
Intern perspectief Extern perspectief
Deelnemersperspectief Toeschouwersperspectief
Interne, autonome logica Relatie tot maatschappelijke context
Rechtszekerheid en rechtseenheid Onzekerheid en variatie
Gericht op rechtspraktijk Gericht op beleid/wetenschap
Structureel gericht op bewaken en versterken van de Constructief subversief
coherentie van het recht (+ werken aan
samenhangende rechtsleer) Coherentie rechtssysteem is geen zorg voor
rechtssociologen waardoor opvatting van wat recht is
Samenhang is belangrijk zodat eventuele breder kan zijn dan het geldende positieve recht
inconsistenties altijd tot reactie leiden (Vb. heftige
reacties op uitspraak Urgenda zaak Nederland, rechter
nam activistische en politieke rol op)
Rolmodel van de rechter centraal Ook rollen voor wetgever, handhaver, uitvoerder,
onderzoeker
Vooronderstelling dat recht praktisch een verschil
uitmaakt Toetsing van effectiviteit van het recht
Monodisciplinair; doctrinair Interdisciplinair door aanvullende disciplines: empirisch
of normatief
Vooral ‘casus-methode’ en belang argumentatie, Verschillende methoden
juridisch-normatief
Hoe luidt het recht? Hoe zou het moeten luiden? Hoe werkt het recht? Hoe ontstaat het recht?
“is = ought” “is ≠ ought”
• Intern perspectief:
- Perspectief dat in het recht blijft, denk aan die coherentie (vb. Advocaat, jurist, rechter die in het recht
staan en hiermee aan de slag moeten)
- Is gericht op de rechtspraktijk, hoe recht toepassen op een bepaalde feiten constellatie
- Men wil coherentie in recht bewaken: van zodra er iemand tegen deze coherentie ingaat ontstaat er een
spanning (vb. Het past niet in het juridisch systeem dat rechters te ver gaan)
- Casus-benadering = een aantal feiten die opgelost moeten worden adhv. de regels, theorieën principes die
men gezien heeft (wat is het rceht dat we op deze feiten constellatie moeten worden toegepast)
4
