Lena C.
2023
Samenvatting psychologische
gespreksvoering
Inhoud
1. Inleiding (HOC1) ..........................................................................................................................3
1.1 Gespreksvaardigheden ........................................................................................................3
1.2 Interpreteren van een boodschap ........................................................................................4
1.3 Psycholoog/hulpverlener .....................................................................................................4
1.4 Grondhouding .....................................................................................................................5
1.4.1 Echtheid ..........................................................................................................................5
1.4.2 Empathie .........................................................................................................................7
1.4.3 Respect............................................................................................................................8
1.5 Hoekstenen .........................................................................................................................8
2. Klinische observatie en emoties in therapie (HOC2) ....................................................................9
2.1 Klinische observatie .............................................................................................................9
2.1.1 Definitie...........................................................................................................................9
2.1.2 De complexiteit van observeren.......................................................................................9
2.1.3 Observatievertekeningen............................................................................................... 10
2.1.4 Oordeelsfouten ............................................................................................................. 10
2.1.5 Observeren in begeleiding ............................................................................................. 13
2.1.6 Je eigen perspectief verkennen...................................................................................... 13
2.2 Emoties in therapie ........................................................................................................... 13
2.2.1 Emoties hanteren in de gesprekskamer ......................................................................... 13
2.3 Overdracht en tegenoverdracht......................................................................................... 16
2.3.1 Omgaan met tegenoverdracht ....................................................................................... 16
2.3.2 Onvrede therapie .......................................................................................................... 16
3. Basisvaardigheden (WPO1) ....................................................................................................... 18
Psychologische gespreksvoering.................................................................................................... 18
3.1 Grondhouding ................................................................................................................... 18
3.2 Basisvaardigheden............................................................................................................. 19
3.2.1 Luistervaardigheden ...................................................................................................... 19
3.2.2 Regulerende vaardigheden ............................................................................................ 21
4. Gevorderde gespreksvaardigheden – motivationele gespreksvoering (WPO2)........................... 22
4.1 Inleiding ............................................................................................................................ 22
4.2 Motivationele gespreksvoering .......................................................................................... 22
1
,Lena C.
2023
4.2.1 Zelfdeterminatie theorie ................................................................................................ 22
4.2.2 Soorten motivatie .......................................................................................................... 23
4.2.3 Grondhouding ............................................................................................................... 23
4.3 4 processen van motivationele gespreksvoering ................................................................ 24
5. Gevorderde gesprekstechnieken: verbinding in beeld (WPO3) .................................................. 28
5.1 Focusing ............................................................................................................................ 28
5.2 Genogram ......................................................................................................................... 28
5.3 Duplo poppetjes ................................................................................................................ 29
5.4 Circulaire vragen................................................................................................................ 30
5.5 Tekeningen/beeld.............................................................................................................. 30
5.6 Team Coaching .................................................................................................................. 31
6. Het proces en taal in therapie (HOC 3) ...................................................................................... 31
6.1 Intake ................................................................................................................................ 31
6.1.1 Openen van het gesprek ................................................................................................ 32
6.1.2 Verkennen van de situatie ............................................................................................. 32
6.1.3 Bepalen van de hulpvraag .............................................................................................. 34
6.1.4 Afstemmen van de verwachtingen ................................................................................. 35
6.1.5 Afsluiten van het gesprek............................................................................................... 35
6.2 Verloop van interventies.................................................................................................... 36
6.3 Begeleiding afronden......................................................................................................... 38
6.3.1 Wanneer........................................................................................................................ 38
6.3.2 Werkwijze...................................................................................................................... 38
6.4 Therapiestromingen .......................................................................................................... 39
2
,Lena C.
2023
1. Inleiding (HOC1)
Verplichte tekst bij dit deel
1.1 Gespreksvaardigheden
Het communicatiemodel van V. Satir
Satir is een familietherapeut die een model heeft gemaakt waarin we een zender en een
ontvanger hebben
De zender
- Gevoelens en gedachten: docent heeft spanning bij de eerste les
- Ideeën: als je je spanning verwoord dan zakt ze soms
- Kennis: ik weet uit ervaring dat het dan zakt
- Geschiedenis: opleiding psycholoog even geleden en daardoor hier staan
Buitenkant: wat we zien
Coderen: binnenkant naar buitenkant
Decoderen: buitenkant naar binnenkant
Vier elementen van een boodschap (tegelijkertijd in 1 boodschap)
- Letterlijke inhoud: de feitelijke betekenis van wat er gezegd wordt
o Bv is zie het niet meer zitten. Als er geen context bij is, is dit moeilijk te lezen
- Expressief deel van de boodschap: weergave van de boodschap
- Informatie over de relatie: de informatie in de boodschap die weergeeft hoe de zender
de relatie tot de ontvanger (op dit moment) ziet
o Info over de relatie = betrekkingsniveau
- Appelerend deel van de boodschap: de zender doet een appel, wil dat de ander iets doet
met de boodschap die hij/zij zendt.
o Bv: ik word niet snel uitgenodigd voor een feestje
Inhouds- en betrekkingsniveau (Watzlawick et al 1967)
- Inhoudsniveau van communicatie: de feitelijke boodschap die wordt overgebracht
- Betrekkingsniveau van communicatie: de informatie in de boodschap die de relatie
tussen zender en ontvanger weergeeft, zoals gezien door de zender. De interpretatie van
het betrekkingsniveau is afhankelijk van toon en non-verbale aspecten van communicatie
Voorbeeld hierbij: “ga jij die schoenen aandoen vanavond?”
- Buitenkant: open vraag omtrent schoenkeuze
- Binnenkant: zegt misschien ook iets over de gevoelens en ideeën van de zender
- Betrekking: ik vind dat jij andere schoenen moet kiezen, als je deze schoenen aandoet zal
ik boos zijn op jou
3
,Lena C.
2023
Betrekkingsniveau voorbeeld: “de bril van de wc stond wéér omhoog” is geen
informatieve boodschap alleen. Er zit iets achter
Dit wordt allemaal herhaalt in een filmpje dia 28
1.2 Interpreteren van een boodschap
Gebruik van vuistregels of heuristieken
Doel: omgeving voorspelbaar maken, snel kunnen reageren, controle te krijgen, om te
kunnen gaan complexiteiten,… bv
Causale actor-observator attributieneiging: neiging om eigen gedag te verklaren uit
instabiele, externe (situationele) factoren en het gedrag van anderen te verklaren uit
stabiele, interne (eigenschappen van de persoon) factoren
- Bv een goed examen is omdat je goed geleerd hebt, een slecht examen is omdat de prof
het te moeilijk heeft gemaakt. Bij andere doe je het andersom
Gedragsconfirmatie: het uitlokken van responsen die de eigen vooronderstelling
ondersteunen
- “Bv: schat dat doe jij graag he” of “jullie eten dat graag he”
Beschikbaarheidsheuristiek: gebruikmaken van wat (gemakkelijk) beschikbaar is in het
geheugen
- bv: we leven in een burn-out maatschappij, heel veel gedrag wordt benoemd/gelabeld als
brun-out
Confirmatorische strategie: de neiging alleen informatie te zoeken die overeenkomt met de
eigen veronderstelling.
- Confirmatie: neiging om in gesprekken vooral te gaan zoeken naar confirmatie , bv je
hebt een vermoeden dat de partner van je beste vriendin vreemd gaat. En je gaat vragen
stellen alla ‘vaak met zijn gsm bezig zeker? Jaja, op zondag gaan fietsen met de vrienden?
Ahja als hij alcohol denkt te drinken gaat hij bij zijn ouders slapen, omdat hij niet dronken
de baan op wil…
- Als je een hypothese hebt ga je alles op die manier interpreteren
Waarden
- Eigen vooronderstelling van wat goed en fout is
- Voorbeeld: gelijkwaardigheid
Normen
- Gedragstherapie die uit waarden worden afgeleid
- Voorbeeld: beide partners helpen mee in het huishouden
Bewust zijn van directe en indirecte manieren van waarden- overdracht (hoeveelheid
aandacht naar bepaald onderwerp, non-verbaal goed- of afkeuren,…)
1.3 Psycholoog/hulpverlener
Basishouding, gespreksvaardigheden en interactionele vaardigheden zijn de belangrijke
methodieken/instrumenten van onze job!
“Een professionele hulpverlener moet in staat zijn om te kunnen spelen met zijn
gedragsdisposities; hij moet kunnen kiezen uit een repertoire van vaardigheden, heeft een
respectvolle, empathische, transparante grondhouding en moet kritisch naar eigen handelen
kunnen kijken (zelfreflectie).”
Daarom is het nodig om deze vaardigheden eerst bewust aan te leren, en na dien heel veel te
oefenen. Later gaat het dan ‘vanzelf’
4
,Lena C.
2023
1.4 Grondhouding
3 belangrijke onderdelen
- Echtheid
o Basishouding van elke psycholoog, je bent zo, je bent echt en je speelt niks
- Empathie
- Onvoorwaardelijk respect
o In het zijn van iemand, niet in zijn gedrag
Deze 3 zijn een noodzakelijke voedingsbodem om een veranderingsproces bij een cliënt op
gang te brengen, maar ook het cruciale medium waardoor verandering mogelijk is
Je moet een klimaat en context creëren waarin iemand zich veilig voelt met zijn schaamte,
schuld en rariteiten zonder veroordeeld te worden
Therapeutisch proces is ingebed in een interpersoonlijke context. Deze interpersoonlijke
relatie tss professional en cliënt is een middel om scheefgegroeide verhoudingen te
herstellen en om een cliënt een interpersoonlijke ruimte aan te beiden waarin zijn
veranderingsproces kan plaatsvinden.
De therapeut dient empathisch te zijn. Empathie, oftewel inleving, houdt in, dat de therapeut
zich zo goed mogelijk in kan leven in de denk- en gevoelswereld van de cliënt. En dat hij de
cliënt ook laat merken dat hij diens gedachten en gevoelens meebeleeft.
- De therapeut moet congruent zijn. Dit noemt men ‘echtheid’ of ‘authenticiteit’. Dat
betekent, dat de therapeut in de therapiesessies zichzelf moet zijn, oprecht en eerlijk
- De therapeut moet de cliënt onvoorwaardelijk accepteren. Dat betekent niet, dat je alles
wat de cliënt doet maar hebt te accepteren en fantastisch moet vinden. De
onvoorwaardelijke acceptatie betreft de persoon in kwestie. En dus niet zozeer het
gedrag
1.4.1 Echtheid
Authenticiteit/echtheid: elke psycholoog moet congruent zijn, d.w.z. dat de psycholoog in
de therapiesessies zichzelf moet zijn, oprecht een eerlijk
Elke psycholoog heeft zijn eigen uitstraling, zijn persoonlijke kenmerken die de
interpersoonlijke relatie kleuren. Hij is een reëel aanwezig persoon (geen façade)
Gaat over iemand kunnen vertrouwen, een echte persoon en daar zitten in wie je echt bent
Dubbele gelaagdheid:
- 1 Elke psycholoog heeft zijn eigen uitstraling, zijn persoonlijke kenmerken die de
interpersoonlijke relatie kleuren. Hij is een reëel aanwezig persoon (geen façade) = de
onderstroom
o Wie je bent als therapeut
- 2 Wat wekt deze cliënt bij mij op? Aandacht voor hier en nu gedachten en gevoelens = de
bovenstroom
o Wat je in de interactie met iemand doet
D.m.v. zelfreflectie, supervisie, intervisie, … exploreert de psycholoog wat er in zijn
binnenwereld afspeelt en hoe dat de kleur en vorm van zijn interactie met de cliënt kleurt en
kan hij tot congruentie komen. Zie Tabel 2.1. Dubbele gelaagdheid (HB pg. 36)
Transparantie van de therapeut kunnen soms gewoon functioneel zijn om de situatie te
verduidelijken, zoals bijvoorbeeld: “Sorry dat ik vandaag te laat ben, ik had moeite om deze
ochtend een babysit te vinden voor mijn dochter die onverwacht ziek is geworden. Maar het
is in orde, ik ben nu helemaal hier met mijn aandacht”. Sobere zelfonthulling kan voor de
5
, Lena C.
2023
cliënt faciliterend zijn om niet toegelaten gevoelens bij zichzelf minder te veroordelen, of om
de geïdealiseerde therapeut niet langer op een voetstuk te plaatsen. Bijvoorbeeld als
cliënten vernemen dat hun therapeut het niet eenvoudig vindt om gezin en beroep te
combineren en dat zij het slechts haalbaar acht door voor een aantal huishoudelijke taken de
lat erg laag te leggen, kunnen cliënten hun perfectionisme loslaten en zien ze zichzelf niet
langer als de mislukkeling die schril afsteekt tegen ‘het geslaagde leven’ van de therapeut.
Zelfonthulling van de therapeut kan de cliënt uit zijn isolement halen en het gevoel van
vreemd of uitzonderlijk te zijn opheffen. Onderzoek (Grafanaki, 2001) bevestigt niet alleen
dat zelfonthulling vanwege de therapeut soms helpend is, maar ook dat de hoeveelheid van
transparante reacties van de therapeut veel minder belangrijk is dan de timing in de
therapeutische interactie en dat de adequaatheid alleen kan beoordeeld worden binnen de
aan gang zijnde interactie.
Transparantie?
Indien relevant voor het proces zal de therapeut transparant zijn, maw psychologen hebben
gedisciplineerde spontaniteit
- Functioneel
- Om interferentie in het gesprek te minimaliseren
- Sobere zelfonthulling
Bijvoorbeeld: “dadelijk komt iemand een pakje brengen en dan moet ik even de deur open
doen” ipv “dadelijk gaat er iets geks gebeuren en dan moet ik even weg”
Onderzoek (Grafanaki, 2001) bevestigt niet alleen dat zelfonthulling vanwege de therapeut
soms helpend is, maar ook dat de hoeveelheid van transparante reacties van de therapeut
veel minder belangrijk is dan de timing in de therapeutische interactie en dat de
adequaatheid alleen kan beoordeeld worden binnen de aangang zijnde interactie
Vormen van onechtheid
- Niveau 1: gedrag en uitspraken komen niet overeen met wat je innerlijk denkt en voelt.
Soms kan je oppervlakkigheid bewust aanwenden om bijvoorbeeld vragen naar
zelfonthulling te vermijden
o Bv je hebt een stomme vakantie en iemand vraag hoe het was en je zegt gewoon
goed danku
- Niveau 2: niet transparant zijn uit eigenbelang of angst om de relatie met de cliënt te
schaden
o Bv: iemand die agressief is geen avond afspraken geven maar niet zeggen dat het
daarom is. Of iemand doorverwijzen die te hard in dezelfde situatie als jou zit
- Niveau 3: verbergen van bewuste hier-en-nu gevoelens die belangrijk zijn en waar de
cliënt baat bij zou kunnen hebben
o Zeggen dat je voelt dat je iemand niet meer goed kan volgen en moeite hebt om
mee te zijn met zijn verhaal (ipv amai gij springt van de hak op de tak)
Kijk met een open bril naar je eigen incongruenties met een zekere mildheid. Supervisie,
intervisie, feedback van anderen kunnen je helpen om je black box te onderzoeken.
Congruentie in gedrag en voelen: zonder façade, authentiek je gevoel laten zien, vanuit echte
oprechte belangstelling contact maken maakt het ondraagbare draaglijker
Voor beginnelingen is dit vaak een groeiproces: vaak grote façade om onzekerheid te
maskeren. Durf te zeggen dat je het ook niet weet
- Filmpje dia 38
Transparantie: laat je zien in je mensheid en niet als alwetende expert/supermens, durf niet
te weten
- Filmpje dia 39
6
