KLASSIEKE
MYTHOLOGIE
Prof. Nadia Sels
Academiejaar: 2022-2023
1
,INHOUD
1.1 Practicalia van de cursus ................................................................................................................................... 7
1.2. Doel en relevantie van de cursus: waarom mythologie studeren? .................................................................. 7
1.2.1. Hoeksteen in ons cultureel referentiekader ............................................................................................. 7
1.2.2. Mythologie als schatkamer van denkbeelden........................................................................................... 9
1.2.2.1 De Odyssee .......................................................................................................................................... 9
1.2.2.2. Sisyphus .............................................................................................................................................. 9
1.2.3. Het belang (en gevaar) van verhalen ...................................................................................................... 10
1.3. Wat is een mythe? Wat is mythologie? ......................................................................................................... 10
1.3.1. Poging tot definitie .................................................................................................................................. 10
1.3.2. Verwante termen .................................................................................................................................... 11
1.3.3. Het ontstaan van mythe als begrip ......................................................................................................... 11
1.3.3.1. Oudheid ............................................................................................................................................ 11
1.3.3.2. Moderne tijd .................................................................................................................................... 11
1.3.4. Verhouding tussen mythos en logos ....................................................................................................... 12
1.3.5. Mogelijke onderverdelingen ................................................................................................................... 12
1.4. De antieke mythe: bronnen, datering, historische situering ......................................................................... 12
1.4.1. Chronologie ............................................................................................................................................. 12
1.4.2. Bronnen ................................................................................................................................................... 13
1.4.3. Hoe werd de mythe door de Grieken verteld? ....................................................................................... 15
1.4.3.1 Voorbeeld Ilias................................................................................................................................... 15
1.4.3.2 Voorbeeld Odyssee ........................................................................................................................... 16
2.1. De geboorte van de goden ............................................................................................................................. 17
2.1.1 De dichterlijke oorsprong van de goden .................................................................................................. 17
2.1.2 Hesiodos’ theogonie: chaos en de primordiale wezens ........................................................................... 17
2.1.3. De machtsgreep van Kronos, de titanen ................................................................................................. 18
2.1.4. Comparatieve mythologie: 2 wereldwijd verspreide creatiemythes ...................................................... 18
2.1.4.1. het scheiden van hemel en aarde en het stutten van de hemel ...................................................... 18
2.1.4.2 het verscheurde oerwezen, het eerste offer .................................................................................... 18
2.1.5. De geboorte van Aphrodite ..................................................................................................................... 19
2.1.6. Van Kronos en de titanen naar Zeus en de Olympiërs ............................................................................ 19
2.1.7. Chaos versus kosmos, de rol van de muzen ............................................................................................ 20
2.1.8. De schikgodinnen .................................................................................................................................... 20
2.1.9. De Olympische goden ............................................................................................................................. 20
2.1.9.1 Kinderen van Zeus ............................................................................................................................. 20
2.1.9.2 Olympische goden ............................................................................................................................. 21
2
,2.2. Het probleem van schijnbare absurditeit van de mythe ................................................................................ 22
2.2.1. Archaïsche tijd ......................................................................................................................................... 22
2.2.1.1. De muzen: het mythisch waarheidsregister ..................................................................................... 22
2.2.2. Antieke tijd .............................................................................................................................................. 22
2.2.2.1. Antropomorfisme: de eerste mythenkritiek .................................................................................... 22
2.2.2.2. Een reddingspoging .......................................................................................................................... 23
2.2.3. 19de eeuw ................................................................................................................................................ 24
2.2.3.1. Het Tylorisme ................................................................................................................................... 24
2.2.4. Hedendaags ............................................................................................................................................. 25
2.2.4.1. Antropomorfisme: een moderne verklaring .................................................................................... 25
2.2.4.2. Hans Blumenberg ............................................................................................................................. 25
2.2.4.3. Paul Veyne ........................................................................................................................................ 26
3.1 Het structuralisme........................................................................................................................................... 27
3.1.1 Claude-Lévi Strauss .................................................................................................................................. 27
3.1.2 Structuralistische mythanalyse ................................................................................................................ 27
3.2 Wie is Prometheus .......................................................................................................................................... 27
3.2.1 Hesiodos als bron ..................................................................................................................................... 28
3.2.2 Theogonie................................................................................................................................................. 28
3.2.3 Werken en dagen ..................................................................................................................................... 29
3.3 De paradoxen van Prometheus en Pandora: analyse van Jean-Pierre Vernant .............................................. 29
3.3.1 Stap 1 ....................................................................................................................................................... 29
3.3.2 Stap 2 ....................................................................................................................................................... 30
3.3.2.1 Pandora // offerporties ..................................................................................................................... 30
3.3.2.2 Pandora // gestolen vuur .................................................................................................................. 30
3.3.2.3 Pandora // graan ............................................................................................................................... 30
3.3.3 stap 3 ........................................................................................................................................................ 30
3.3.3.1 Landbouw .......................................................................................................................................... 30
3.3.3.2 Huwelijk............................................................................................................................................. 30
3.3.3.3 Offer .................................................................................................................................................. 31
3.3.3.4 Hoop .................................................................................................................................................. 31
3.4 Nawerking: Prometheus als symbool.............................................................................................................. 31
3.4.1 Mary Shelly, Frankenstein ........................................................................................................................ 31
3.4.2 Blade runner ............................................................................................................................................. 32
3.4.3 Johann Wolgang von Goethe, Prometheus .............................................................................................. 32
3.4.4 Ted Hughes, Prometheus on his crag ....................................................................................................... 32
4.1 Structuur en wat eraan ontsnapt: ‘purity and danger’ van Mary Douglas ..................................................... 33
4.2 De trickster: een grensganger ......................................................................................................................... 33
3
, 4.2.1 Trickster als Universeel personage........................................................................................................... 33
4.2.1.1 Voorbeelden ...................................................................................................................................... 33
4.2.1.2 Structuralistische verklaring .............................................................................................................. 34
4.3 Hermes als trickster ........................................................................................................................................ 34
4.3.1 Belangrijkste info...................................................................................................................................... 34
4.3.2 Voorkomen in mythes .............................................................................................................................. 35
4.3.3 Afstamming .............................................................................................................................................. 35
4.3.4 God van grens en kruispunt ..................................................................................................................... 36
4.3.4.1 Ter vergelijking .................................................................................................................................. 36
4.4 Homerische hymne voor Hermes: analyse en comparatieve mythologie ...................................................... 36
4.4.1 Verhaal van Hermes ................................................................................................................................. 36
4.4.1.1 Van schildpad naar citer .................................................................................................................... 36
4.4.1.2 God van dubbelzinnige teken ............................................................................................................ 37
4.4.1.3 Van vleesfestijn naar offer ................................................................................................................ 37
4.4.1.4 Hermes als orakelgod: onzeker bijenorakel ...................................................................................... 38
4.4.1.5 Change the rap .................................................................................................................................. 38
DEEL 1: Vruchtbaarheidsmythen en -riten ............................................................................................................ 39
5.1 Demeter en Persephone ................................................................................................................................. 39
5.1.1 De mythe .................................................................................................................................................. 39
5.1.1.1 De Homerische hymne voor Demeter............................................................................................... 39
5.1.1.2 De roof van Persephone .................................................................................................................... 40
5.1.1.3 Huwelijk Hades en Persephone......................................................................................................... 40
5.1.1.4 Verdriet van Demeter ....................................................................................................................... 40
5.1.1.5 De granaatappel ................................................................................................................................ 41
5.1.2 De riten..................................................................................................................................................... 41
5.1.2.1 De Eleusinische mysterieën............................................................................................................... 41
5.1.2.2 Thesmoforia ...................................................................................................................................... 42
5.1.3 Betekenis Mythe en rite ........................................................................................................................... 42
5.2 Adonis en Aphrodite ....................................................................................................................................... 43
5.2.1 De mythe .................................................................................................................................................. 43
5.2.1.1 andere culturen ................................................................................................................................. 43
5.2.1.2 Adonis en Aphrodite ......................................................................................................................... 43
5.2.2 De rite, met analyse van Marcel Detienne ............................................................................................... 44
5.2.2.1 Mythische plantkunde ...................................................................................................................... 44
5.2.2.2 Adonia vs Thesmoforia ...................................................................................................................... 45
5.2.2.3 Analyse Marcel Detienne .................................................................................................................. 46
DEEL 2: Theorie en interpretatie ........................................................................................................................... 46
4
,5.3 Myth and ritual................................................................................................................................................ 46
5.3.1 James Frazer, The Golden Bough ............................................................................................................. 46
5.3.1.1 Een enigmatische passage in de Aeneïs ............................................................................................ 46
5.3.1.2 Frazer en de golden bough................................................................................................................ 47
5.3.2 Frazers invloed: de Myth & Ritual school................................................................................................. 49
5.3.2.1 Jane Ellen Harrison ............................................................................................................................ 49
5.3.2.2 Walter Burkert .................................................................................................................................. 50
5.4 Nawerking: het mythische thema van de onvruchtbaarheid in de moderniteit ............................................. 51
5.4.1 The golden bough: 1800-1915 ................................................................................................................. 51
5.4.2 The waste land, T.S. Eliot, 1922 ............................................................................................................... 51
5.4.3 Heart of darkness: 1899 ........................................................................................................................... 53
5.4.4 Apocalypse now, Francis Ford Coppola.................................................................................................... 53
6.1 Voorafgaand aan Sophocles ............................................................................................................................ 55
6.2 5e-eeuwse tragedie: Oedipus Tyrannus van Sophocles .................................................................................. 55
6.3 Mythische achtergrond ................................................................................................................................... 56
6.3.1 Verhalen rond het Thebaanse koningshuis .............................................................................................. 56
6.3.2 Blindheid in de mythe .............................................................................................................................. 57
6.4 Historische achtergrond .................................................................................................................................. 57
6.4.1 Menselijke en goddelijke kennis in de 5de eeuw ...................................................................................... 57
6.4.1.1 Algemene achtergrond van tragedie................................................................................................. 57
6.4.1.2 Oedipus Tyrannus ............................................................................................................................. 57
6.4.2 Oedipus als prototype van de westerse denker ....................................................................................... 58
7.1 Helena: De macht van beelden ....................................................................................................................... 59
7.1.1 Afkomst .................................................................................................................................................... 60
7.1.2 Verhaal van Helena .................................................................................................................................. 60
7.1.2.1 Tyndareïsche eed .............................................................................................................................. 60
7.1.2.2 Het parisoordeel................................................................................................................................ 60
7.1.2.3 Ontvoering door Paris: vrijwillig of niet ............................................................................................ 60
7.1.2.4 In Troje: Helena in de Ilias ................................................................................................................. 61
7.1.2.5 Na de val van troje ............................................................................................................................ 61
7.1.3 Helena als eidolon (= vals beeld) .............................................................................................................. 61
7.1.3.1 Verwerking van Helena als ongrijpbaar fantoom.............................................................................. 62
7.1.3.2 Helena als gender-vraagstuk: wat is een vrouw? .............................................................................. 62
7.2 Penelope: Metafoor van het weven................................................................................................................ 63
7.2.1 Het verhaal van Odyssee .......................................................................................................................... 63
7.2.1.1 Penelope Tegendeel van Helena en Clytaemnestra.......................................................................... 63
7.2.2 Metaforiek van het weven ....................................................................................................................... 63
5
,7.2.2.1 Spinnende godinnen ......................................................................................................................... 63
7.2.2.2 Penelope’s weefsel: symboliek ......................................................................................................... 64
7.2.2.3 Het weven van een eigen verhaal ..................................................................................................... 64
6
,LES 1: INLEIDING
Mythologie = poging van de menselijke geest om de complexiteit van de
werkelijkheid een zingeheel te puren.
Mythe = enerzijds iets gigantisch, iets subliem maar anderzijds ook ‘het is maar
een mythe’
Schilderij van de sirene
- Een naakte vrouw zit op een klif en gebaart naar schepen → verwant
aan verhaal van Odysseus
o Odysseus ontsnapt aan de sirene en heeft haar ook nog horen zingen. Hij kan het verhaal
navertellen.
o Veel raamvertellingen in mythes en nadruk op de kracht van verhalen, ook bij Odysseus
→wij gaan op zoek naar verhalen die onszelf weerspiegelen
(zie extra tekst op ufora)
1.1 PRACTICALIA VAN DE CURSUS
Lesmateriaal
- Powerpoints
- Lijst van te kennen mythes
o Ovidius’ Metamorphosen, door Marietje d’Hane-Scheltema
o De Griekse mythen, door Ilja Leonard Pfeijffer
- Extra leerstof
o Document Emilie van Opstall over herinterpretatie van Odyssee
o Fragmenten van vertellingen uit Ilias en Odyssee
1.2. DOEL EN RELEVANTIE VAN DE CURSUS: WAAROM MYTHOLOGIE STUDEREN?
- Herkennen van verhalen als referentiekader binnen onze cultuur (kunst, literatuur, taalgebruik)
- Schatkamer aan denkbeelden en narratieven om mee te werken
- Belang van verhalen en verbeelding: denken in verhalen en beelden. Het bestuderen van de primaire
manieren waarop de mens de wereld zinvol probeert te maken via een netwerk van beelden
- Mythologie als onderzoeksveld: antropologie, godsdienstgeschiedenis, filosofie…
1.2.1. HOEKSTEEN IN ONS CULTUREEL REFERENTIEKADER
The fact remains that literature, music, and higher art all presuppose a certain amount of mythological
knowledge. If a student leaves college without the rudiments of classical mythology, that student leaves unable
to appreciate (or in some cases even to understand) Western art, music, drama, and many other artistic forms
of expression. ~ K. Kitchell
Mythe van Pan en Syrinx:
Pan is geobsedeerd door nimfen en zit Syrnx achterna. Syrinx bidt de goden tot hulp en verandert in riet. Pan
maakt uit radeloosheid van dit riet de panfluit. De verschillende buisjes zijn ongelijk, net zoals hun liefde voor
elkaar.
→ Het verhaal vertrekt vanuit iets gruwelijks (poging tot verkrachting) en eindigt mooi (muziek).
→ Ook in de kunst en literatuur zien we nog vele verwijzingen naar de mythologie.
7
,Gedicht ‘Ithaka’ door K.P. Kavafis
- De dichter verwijst vaak naar de Klassieke Oudheid
- Ithaka = Odysseus zijn thuis
o Noemt Odysseus echter nooit in gedicht, enkel personages en het eiland
o Gebruikt kennis van zijn lezers!
- Odysseus is belangrijke figuur in de oorlog van Troje
- Betekenis van gedicht
o Het doel lijkt mager maar stelt je in staat een hele ervaring te beleven
o Odyssee is een lange tocht, vaak gelezen als metafoor voor het leven
- Kavafis zegt dat je de woedende Poseidon niet zal tegenkomen tenzij je het zelf meedraagt (woede,
agressie)
o Maakt verhaal tot allegorie
Het verhaal van Troje:
Het begint allemaal met het huwelijk van Peleus en Thetis. Op dit huwelijk waren alle goden behalve Eris (godin
van de tweedracht) uitgenodigd. Uit wrok wierp de godin een appel in het publiek met daarop geschreven:
‘voor de mooiste’. Dit zorgde voor een twist tussen Athena, Hera en Aphrodite, die alle 3 vonden dat de appel
aan hen toebehoorde. Uiteindelijk gaf Zeus de taak aan Paris om te kiezen (de zon van Priamus, de koning van
Troje). Alle 3 de godinnen beloofden hem iets, maar hij koos voor de belofte van Aphrodite, de mooie Helena
als bruid. Helena was echter al getrouwd met Menelaos, de koning van Sparta. Paris schaakte Helena echter en
nam haar mee naar Troje. Toen Menelaos dit te horen kreeg, riep hij alle Griekse vorsten op om mee te gaan
vechten (waaronder ook Odysseus).
Odysseus zijn verhaal:
Odysseus wou niet meevechten en deed daarom alsof hij waanzinnig was zodat hij niet mee hoefde te vechten.
Hij deed alsof hij het zoute van het strand aan het oogsten was toen ze hem kwamen oproepen. Op het
moment dat ze zijn zoontje Telemachos voor hem legden, stopt hij ermee en moet hij meevechten in de
oorlog.
De Odyssee vertelt enerzijds het verhaal van Odysseus en anderzijds het verhaal van zijn vrouw Penelope.
Penelope zit tijdens de Trojaanse oorlog en tijdens zijn zwerftochten op Ithaka en iedereen wilt haar overtuigen
om te hertrouwen omdat Odysseus dood zou zijn.
Odysseus doet lang over zijn terugkomst en dit komt door de woede van de zeegod Poseidon. Odysseus komt
namelijk tijdens zijn tocht terecht op een eiland met een cycloop genaamd Polyphemus die hem en zijn
mannen opsluit in een grot. Polyphemus was ook de zoon van Poseidon. Odysseus maakt de cycloop wijs dat er
gastgeschenken uitgewisseld moeten worden, dit was namelijk een gewoonte bij de Grieken. (Gastvrijheid was
heilig en Zeus was hier de god van. Ook is dit idee voor de Grieken zelf zeer belangrijk aangezien zij zeevaarders
zijn die kolonies hebben en handel voeren.) Odysseus geeft hem als geschenk wijn. Nadien zegt hij ook dat zijn
naam ‘niemand’ is. De cycloop geeft hem in ruil daarvoor het geschenk om hem als laatste op te eten. De
ingang van de grot is afgesloten door een grote rots die enkel door de kracht van de cycloop weg kan. Daarom
wacht Odysseus tot de cycloop slaapt en steekt dan zijn oog uit met een boomstam. Vervolgens rolt hij de rots
weg want zijn kudde schapen moet naar buiten kunnen. Odysseus en zijn mannen verbergen zich onder de
schapen en kunnen zo ontsnappen. Nadien bazuint de cycloop rond dat ‘niemand’ hem heeft aangevallen.
Odysseus
- Hij vertelt bijna nooit zijn echte naam/identiteit
- Pas in Ithaka vindt hij zijn identiteit terug
- Krijgt een epiheton (= erenaam) → Polutropus = veellistig/weelwendig
o Hij kan zoals een wendbaar schip overal uit ontsnappen
8
, 1.2.2. MYTHOLOGIE ALS SCHATKAMER VAN DE NKBEELDEN
1.2.2.1 DE ODYSSEE
- Mythen als denkmodellen om bestaan vorm te geven → Odysseus als levensreis
- Adam Nicolson, The Mighty Dead. Why Homer Matters, 2014
o Eeuwenlange traditie om mythen allegorisch te lezen op verschillende wijzen, deze lezingen
kunnen hernieuwd worden
o Innerlijke geografie, een mentale reis
- Odysseus kan altijd rekenen op Athena (godin van oorlogsstrategie, weefgetouw, verstand)
o Zij helpt hem, fluistert in zijn oor
o Athena als personificatie van zijn eigen verstand, zijn innerlijk kompas
1.2.2.2. SISYPHUS
De mythe van Sisyphus :
Sisyphus wordt als een voorvader van Odysseus beschouwd. Ze zijn allebei sluw. Sisyphus is een vorst en op het
moment dat hij moet sterven is hij de dood te snel af. Hij zegt tegen zijn vrouw dat zodra hij dood is, ze feest
moeten vieren. Wanneer hij in de onderwereld terecht is gekomen zegt hij tegen Hades: ‘Heb je nu ooit zo een
verdorven vrouw gezien, ze begint al meteen te bedriegen en te feesten zonder rouwrituelen..’ Hij vraagt aan
Hades of hij mag terugkeren om haar te straffen. Hij blijft echter in het levende rijk en tart zo de goden.
Nadien gaat Ares (god van de oorlog) hem terug halen en krijgt Sisyphus een speciale straf in de Tartaros (het
deel van de onderwereld waar de zwaarste misdadigers zitten). Hij moet voor eeuwig een rots de berg
oprollen.
→ Sisyphusarbeid = werk dat opnieuw en opnieuw moet en zinloos is
→ Ideale straf = moet steeds opnieuw het leven beleven, voor de Grieken was het leven dezelfde inspanning
→ Als reflectie = Willen we wel eeuwig leven? Pessimistisch lezen van de mythe
Filosoof Albert Camus, Le mythe de Sisyphe, 1942
- Existentialistische schrijver zoals Sartre = wat moeten we aangaan met het bestaan?
o Goden kunnen geen zingeving geven < Nietzsche
o De mens moet zelf waarden maken
o Sartre: leven zelf vormgeven zorgt voor groot probleem want dit is radicale vrijheid en
niemand kan ons zeggen wat met ons leven te doen
- Is de straf wel een straf?
o Als Sisyphus besloot om gelukkige te zijn met dit arbeid
o Mythe radicaal doortrekken – we hebben allemaal keuze om leven zinvol te maken
o Voldoening in de weg zelf vinden en niet in het doel
Francis Alÿs, Paradox of Praxis I, 1977
- Performance kunst = niet over bereiken van een doel
- Heeft iets weg van Sisyphusarbeid → In Mexico City een groot blok ijs duwen tot het smelt
o gaat om de ervaring zelf of de documentatie van de ervaring
Claude Elwood Shannon, Ultimate machine
- kritiek op technologie, we maken machines om onszelf overbodig te maken, als onze machines zo
goed worden, wat is er dan nog te doen voor mensen? => existentiele crisis
9
