Psychodiagnostiek
1. Inleiding tot de psychodiagnostiek
1.1. Omschrijving & belang van psychodiagnostiek
Alledaags impliciet diagnosticeren
Diagnosticeren = toekennen van oorzaken aan verschijnselen of gedragingen
(attributietheorie)
Impliciet = onbewust, zonder erover na te denken
Iedereen doet het... elke dag ... vooral als er een afwijking is van een verwacht patroon
experiment dakloze
Vaak gebruikt als entertainment online of in tijdschriften, daarnaast in de media, televisie en
documentaires
Probleem van impliciet diagnosticeren
Impliciet diagnosticeren
Oordeelsfouten o.w.v. tekorten en vertekeningen in denken = foutenbronnen
Bepaalt ons gedrag
a) Omgaan met kansen en waarschijnlijkheden
Vb: welk type woorden zijn het meest frequent in het Nederlands?
Woorden die beginnen met een ‘r’
b) Oorzaken foutenbronnen
Vb: bart acountant of in een hardrockband speelt
De kans dat bart in een hardrockband speelt en accountant is, is kleiner dan dat bart
in
een hardrockband speelt (= wiskundige redenering)
Uitkomst: 85% vindt ... het meest waarschijnlijk en ... het minst waarschijnlijk
Oorzaak foutenbronnen: mensen redeneren niet statistisch, maar gebruiken
heuristieken/vuistregels
Heuristieken = (vuist)regels om sneller tot de oplossing van een probleem te komen
o Informele, intuïtieve en speculatieve oplossingsstrategieën
o Ontwikkeld om snel beslissingen te nemen (~overleven)
o Specifieke strategieën die we leren gebruiken in specifieke situaties en die niet altijd een
oplossing garanderen (<> algoritmen, die altijd en overal werken)
Lien Van Doren 1
,o Hoe meer ervaring met een taak, hoe beter heuristieken ontwikkeld zijn Heuristieken vaak
oorzaak van foutenbron
Andere soorten fouten:
- Vele denken dat vliegen gevaarlijker is dan autorijden
- Lijst van 19 “beroemde” mannen en 20 “gewone” vrouwen: meeste mensen denken dat
er meer mannen dan vrouwen op lijst
Hoe gemakkelijker voorbeelden van een fenomeen te binnen schieten, des te frequenter is
dat fenomeen
Er zijn 2 soorten heuristieken:
Beschikbaarheidsheuristiek Representativiteitsheuristiek
= als iets makkelijk uit het geheugen op te = hoe meer iemand overeenkomstige
halen is, schatten mensen dat dit vaker kenmerken vertoont die typisch zijn voor
gebeurt (gebeurtenissen) leden van een bepaalde groep, hoe groter de
kans is dat de persoon ook tot die groep
Vb: de letter r behoort (groepen)
Vb: film brandweer, chirurg en
gevechtspiloot
OEFENING
“mijn ouders slagen mij regelmatig, dit is geen probleem want dit gebeurt toch in elk gezin
= Beschikbaarheidsheuristiek
Een man en zijn zoon hebben een zwaar verkeersongeval. De man overlijdt en de zoon wordt
met zware verwondingen naar het ziekenhuis gebracht. De chirurg van dienst stelt echter: “Ik
kan niet opereren, want dit is mijn zoon”. Hoe kan dit?
= Representativiteitsheuristiek
Impliciet diagnosticeren in PSD
- Jolanta: kon geen werk vinden want sprak geen
Nederlands, te werk gesteld in Europees bedrijf
- Rik: heeft misschien adhd MAAR is door scheiding
ouders, begeleiding i.v.m. scheiding ouders
- Dounia: opname o.v.w. drankverslaving
Meer gerbuik van heuristieken indien meer ervaring met een thema
Mogelijke foutenbronnen
• Geen systematische en consistente werkwijze
• Informatie zoeken die idee bevestigt (confirmation bias)
• Te vlug adviezen formuleren
Lien Van Doren 2
,• Gebrekkige betrouwbaarheid en validiteit van de onderzoeksmiddelen en ongeschikte
normen
• Voor de hand liggende diagnosen en interventies over het hoofd zien
• Diagnostisch proces onvoldoende afgestemd op de hulpvragen van de cliënt
• Besluitvorming onvoldoende gebaseerd op beschikbare gegevens; geen objectieve criteria
hanteren (= verhoging van de subjectiviteit)
• Besluitvorming onvoldoende geëxpliciteerd en daardoor onvoldoende duidelijk voor
collega’s en cliënten
‐ Altijd kunnen uitleggen op basis waarvan je tot een bepaalde conclusie komt
• Eigen persoon als foutenbron
‐ Een eigen voorgeschiedenis dat een rol kan spelen
‐ Zoals vroeger gepest geweest en er komt iemand die gepest wordt
• Onvoldoende samenwerking met cliënt en zijn omgeving
• Teveel vakjargon in de communicatie
‐ Belangrijk taal af te stemmen op cliënt
Impliciet diagnosticeren in psychodiagnostiek
Fouten en vertekeningen mogelijk in elke fase van de psychodiagnostische besluitvorming
De invloed van foutenbronnen kan verminderd worden door gebruik van een duidelijk,
systematisch denkkader
= EXPLICIETE DIAGNOSTIEK
Expliciet diagnosticeren als oplossing
= wetenschappelijk verantwoorde vormgeving van het proces o.b.v. valide &
betrouwbareproducten (instrumenten /methodieken)
= prescriptief kader of model
PSYCHODIAGNOSTISCH PROCESMODEL
Lien Van Doren 3
,a) Basis van het PSD procesmodel
Empirische cyclus in statistiek (eventueel terugkijken om te oefenen)
Empirische cyclus: casus MARIE
Hypothese = een burn-out
Hoe toetsen? = in gesprek gaan, wat zijn energiegevers, vreters?
Hypothese = marie is niet meer gemotiveerd voor job
Kan zo blijven evolueren naar nieuwe hypothese
Empirische cyclus: casus YOUNES
Hypothese: younes voelt zich niet goed in zijn huidige studierichting
Toetsen: in gesprek met hem gaan, dossierstudie
Younes heeft vooral interesse in wetenschap en techniek, geen
interesse in taal
Hypothese kan dus bevestigd worden
Nieuwe observatie: younes heeft een nieuwe studierichting
b) Expliciete psychodiagnostiek in de praktijk?
‐ Explicieter werken met (gevalideerde) theorieën
‐ Bewust rekenschap geven van de keuze van bepaalde theorie
‐ Praktijkkennis gebaseerd op gesystematiseerde praktijkervaringen
‐ Duidelijk de denkstappen vastleggen die geleid hebben tot het advies
‐ Onderzoek doen naar de waarde van theorieën en de effecten van interventies
‐ Resultaten (durven) uitwisselen met collega’s (e.g. supervisie-intervisie), dit is idealiter
multi-disciplineair maar kan ook van niet
Lien Van Doren 4
,Belang van (bestuderen van) PSD
Alledaags impliciet diagnosticeren
Expliciete diagnosticeren
door
wetenschappelijk opgeleide psychodiagnostici
die mogelijkheden en kansen gaan schatten, afwegen en herzien o.b.v. psychodiagnostisch
procesmodel (~empirische cyclus)
Adviezen en behandeling op maat van de cliënt
Na het studeren van de leerstof…
• leg je uit wat impliciet diagnosticeren is en kan je dit illustreren aan de hand van een
voorbeeld uit het dagelijkse leven of uit de praktijk van een psychologisch consulent
(PC)
• beschrijf je wat het probleem is bij impliciet diagnosticeren
• leg je uit hoe mensen omgaan met kansen en waarschijnlijkheden en kan je hier een
voorbeeld van geven
• benoem je de oorzaak van foutenbronnen bij impliciet diagnosticeren
teksten ziijn aanvullende leerstof, een bredere uitleg
Lien Van Doren 5
,1.2. Maatschappij en psychodiagnostiek
Van focus op tests…
1. Belang van context
a. Historische voorlopers
Testdiagnostiek als wetenschappelijke discipline is tot bloei gekomen in de 20 ste eeuw.
Voor de 20ste eeuw zijn er ook zaken die als vormen van testdiagnostiek kunnen worden
gezien. Belangrijk is hier om te weten dat sommige dingen vandaag de dag nog toegepast
worden.
RATRACE (2200 v.C. tot nu)
Het idee dat ratten vaak met velen op eenzelfde plaats zijn. Er zijn veel mensen die
éénzelfde plek kiezen. Selectieronde waarin mensen bepaalde proeven moeten doorlopen
en vragen moeten beantwoorden waarna één iemand gekozen wordt.
Vb: Gideonsbende is een oorlogsbende: wie nemen we het beste op om naar het slagveld
te gaan?
Nu – overheid, politie of bedrijven
GRIEKSE TYPOLOGIEËN (4de eeuw v.C.)
Vb: hippocrates ging mensen indelen in 4 griekse typologieën zodat hij de mensen kon
omschrijven. Vurige type, driftige type, lusteloze type, zwaarmoedigende type
Nu – Big Five
SCHOOLPRESTATIES VIA EXAMENS (13de eeuw tot nu)
Vb: in Bologna zijn er mondelinge examens om na te gaan of de leerstof die wordt
aangeboden beheerst wordt
Nu – LeerlingVolgSysteem (België)/ CITO toetsen (Nederland)
Heeft vandaag de dag nog invloed, om te kijken over de scholen heen in welke mate
studenten bepaalde vaardigheden beheren zoals lezen
METEN UITZONDERLIJKE INTELLIGENTIE (16de eeuw)
Eerste poging om intelligentie te meten adhv prestaties door HUARTE (Spanje)
PERSOONLIJKHEID O.B.V. UITERLIJK (18de eeuw & 19de eeuw)
Persoonlijkheid bestuderen adhv het uiterlijk.
Nu – samenhang tussen lichamelijke, biologische kenmerken en intelligentie.
Lien Van Doren 6
,b. Maatschappelijke context
EUROPA: BEVOLKINGSGROEI/VERSTEDELIJKING (eind 19de eeuw)
Mensen konden zo geselecteerd worden & afwijkend gedraf kon geidentificeerd worden.
OPKOMST WETENSCHAPPEN EN BIOLOGIE
Later ook opkomst van psychologie
Andere wetenschappen hebben een invloed gehad hoe er nu aan psychodiagnostiek
gedaan wordt.
VS: verspreiding tests & testmisbruik (emigratie vanuit Europa)
Vb: immigranten vanuit europa naar amerika door een toename aan bevolkingsgroei
Bepalen wie er werd binnengelaten en wie niet, werd heel wat testmisbruik gedaan.
VS: RECRUITERING LEGER
Testen gebruiken voor de recruitering in het leger, hier werden collectieve testen voor
gedaan, om intelligentie en persoonlijkheid te meten. Dit was meestal niet evidence
based. Inschatten wat men denkt dat nuttig is, niet gebaseerd op theorie of onderzoek.
VS: diversiteit in test en testgebruik
Amerika gaat fel inzetten op het inzetten van testen. Ook met een kritische blik naar
testen kijken zodat ze evidence based zijn.
EU: in schaduw van VS
Meer baseren op observaties en intuïtie, er was weinig wetenschappelijke basis voor de
testen in Europa.
Lien Van Doren 7
,2. Eind 19de eeuw
a. Bijdrage uit aanverwante disciplines
Er zijn een aantal disciplines die een invloed hebben hoe we vandaag aan
psychodiagnostiek doen.
Psychiatrie
Pinel (1745) was directeur van een gevangenis in Frankrijk (Europa). Pleit voor een zachte
psychologische aanpak. Open, vriendelijk naar patiënten, doelgerichte actviteiten organiseren
en correcete fysieke verzorging en voeding voor patiënten.
- Elke patient kreeg een apart dossier
- Diagnostiek o.b.v. observatie en onderzoek
- Kennis bij personeel door training om te leren hoe met patiënten omgaan
Esquirol (1722) student van Pirrel maakte een onderscheid tussen zwakzinnigheid en
krankzinigheid. Maakte schetsen hiervan om verschillende psychiatrische stoornissen in beeld
te brengen. Kon maar 1 ziekte hebben ervan.
- Zwakzwinnigheid = aangeboren, permanent, ongeneeslijk.
Kan niet behandeld worden
- Krankzinnigheid (psychiatrische stoornis) = kan ontstaan op
latere leeftijd, kan verbeteren. Kan wel behandeld worden.
Séguin (1812) student van Esquirol ging verder op idiotie, was het gevolg van degeneratie van
het centrale zenuwstelsel. Zwakzinnigheid was veranderlijk door het zenuwstelsel te
stimuleren, trainen & versterken.
- Trainig van zwakzinnige kinderen
- Focus op motorische en sensorische functies
Kraepelin (1856) in Duitsland. Gaf een beschrijving van symptomen om psychiatrische stoornis
te omschrijven (classificatie). Symptoomcluster met verloop van ziekte, oorzaak en afloop
(o.a. manisch-depressie & dementia- precox, Alzheimer...)
Voorloper van DSM-classificatie (wordt vandaag nog gebruikt, criteria waaraan men
moet voldoen om diagnose te kunnen stellen
- Felle focus op fysiologische oorzaak
- Nood aan test en meting om psychiatrische stoornissen te onderscheiden
De start van testontwikkeling van persoonlijkheidstoornissen (vb: MMPI)
Lien Van Doren 8
, Ruwe schatting in de tijd
kunnen maken!
Bijdrage experimentele psychologie
Meetnauwkeurigheid
Opzoek gaan naar algemene geldende wetmatigheden, wat is er gelijk tussen verschillende
mensen met psychiatrie: ontdekken verschillen tussen mensen
• Wundt: focus op denksnelheid, waarneming
- Stichtte eerste psychologische labo op
- Start systematisch experimenteel onderzoek op grote schaal
• Ebbinghaus: eerste meting geheugenspanne, hoeveel losse elementen kunnen mensen
vasthouden in hun geheugen (gemiddeld:7)
Meetinstrumenten
Tachistoscoop = machine om gedurende korte tijd iets
te tonen, op welk moment worden mensen zich bewust
wat er getoond wordt
Chronograaf = machine die nauwkeurig meet wanneer
mensen reageren (chronometer)
Standaardisatie en hypothese toetsen
Manipulatie van onderzoekscondities
- Storende variabelen uitschakelen
- Nauwkeurige schattingen van fouten
- Belang van standaardisatie voor tests
Interpretatie: als omstandigheden gelijk zijn, zijn gevonden verschillen toe te schrijven aan
personen. Waardoor er meer richting het toetsen van hypothesen wordt gegaan = basis voor
empirische cyclus (&psychodiagnostisch procesmodel)
Beperkingen binnen de experimentele psychologie
- Focus wordt gelegd op algemene wetten en samenhangen, minder focus op afwijkingen
en verschillen.
- Focus op primaire sensorische en motorische functies, minder. Op hogere en complexere
cognitieve en intellectuele processen, wat in hoofd zit kan niet gemeten worden.
Lien Van Doren 9
, Bijdrage van genetica
Sir Francis Galton (1822 – 1911) kennen is alleen mogelijk via zintuigen
= ‘meten is weten’
Focus op erfelijkheid van individuele verschillen (gelijkend aan evolutieleer Darwin)
Maar psychische eigenschappen (vb: genialiteit) zijn erfelijk en volgen dezelfde wetten als
lichamelijke eigenschappen (vb: lengte en gewicht)
Vb: twee mensen die slim zijn krijgen een slim kind.
Visie is achterhaald: erfelijkheid speelt een rol maar opvoeding ook
Ging ervanuit dat sociale ongelijkheid aangeboren is en onveranderlijk
Psychofysische metingen voor mentale vermogen
Belangrijk individueel verschil = mentale vermogen (focus van Galton). Deed dit via
psychofyfsische metingen van elementaire functies
- Vb: gewicht, lengte van lichaam/hoofd, spierkracht, reactiesnelheid,…
- Waarom? Eenvoudig en exact meten, weinig beïnvloed door milieu en opvoeding,
representatief voor mentale functioneren
Voordeel: ontwikkeling objectieve test = tot dezelfde conclusies komen
(=standaardisatie)
Gebruik van wiskundige technieken
- Bestuderen van verbanden (vb: verband tussen kenmerken ouders en kenmerken van
hun kinderen)
- Afwijkingen t.o.v. gemiddelde (voorloper normen) nu: kijken in welke mate score afwijkt
van gemiddelde
James McKeen CATTEL (1860 – 1944) ging als eerste test ontwikkelen voor meting van
individuele verschillen. Mentale en lichamelijke eigenschappen zijn niet te onderscheiden =
overtuiging. Eerste labo in Amerika. Testbatterij opstellen van mental test waar sterk focus
ligt op fysiologische
- Sterke handgrip
- Discrimineren van gewichten
- Oordeel over verstreken tijd
- Druk nodig om pijn te voelen
Testen waardoor hij uitspraak deed over mentale vermogen
Afname jaarlijks bij kinderen om intelligentie te bepalen en schoolresultaten te
voorspellen
Wissler controverse (student CATTELL). Toont aan dat
testbatterij niet goed was, stopt het gebruik van
verschillende testen om intelligentie in kaart te brengen.
Lien Van Doren 10
