Ontwikkelingspsychologie
H1 Een inleiding in de ontwikkeling van het kind..............................................................................5
Proloog: kunstmatige voortplantingstechnieken................................................................................5
1.1 Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie............................................................................5
Hoe diversiteit de ontwikkeling beïnvloedt........................................................................................7
1.2 Kinderen: verleden, heden en toekomst......................................................................................8
Informatie over de ontwikkeling van kinderen op de juiste waarde geschat...................................12
H2 Theoretische perspectieven en onderzoek.................................................................................13
Proloog: tegen alle verwachtingen in...............................................................................................13
2.1 Perspectieven bij het kijken naar kinderen (20 e eeuw)...............................................................13
2.2 De werkwijze van het wetenschappelijk onderzoek...................................................................23
Diversiteit in ontwikkeling: een evenwichtige selectie van onderzoeksparticipanten......................27
2.3 Onderzoeksstrategieën en -problemen......................................................................................27
Ontwikkelingspsychologie dagelijks leven: Kritisch kijken naar ontwikkelingsonderzoek................29
H3 Het begin van het leven..............................................................................................................30
Proloog: de toekomst is nu..............................................................................................................30
3.1 Erfelijkheid..................................................................................................................................30
Van onderzoek naar praktijk: prenatale screening is geen diagnose................................................37
3.2 De interactie tussen erfelijkheid en omgeving............................................................................38
Diversiteit in ontwikkeling: Is de geloofs- of levensovertuiging van een cultuur (deels) genetisch
bepaald?...........................................................................................................................................42
3.3 Prenatale groei en verandering..................................................................................................43
Ontwikkelingspsychologie in het dagelijks leven: een optimale prenatale omgeving......................49
H4 de geboorte en het pasgeboren kind..........................................................................................49
Proloog: op alles voorbereid.............................................................................................................49
4.1 De geboorte................................................................................................................................49
4.2 Complicaties tijdens de geboorte...............................................................................................53
4.3 Wat een pasgeboren baby allemaal kan.....................................................................................56
Van onderzoek naar praktijk: leren kinderen in de baarmoeder wat ze lekker vinden?...................59
Diversiteit in ontwikkeling: culturele verschillen in zuigelingensterfte en geboorte........................59
H5 De fysieke ontwikkeling in de babytijd.......................................................................................61
Proloog: eerste stapjes.....................................................................................................................61
1
, 5.1 Groei en ontwikkeling.................................................................................................................61
5.2 De motorische ontwikkeling.......................................................................................................66
5.3 De ontwikkeling van de zintuigen...............................................................................................70
Diversiteit in ontwikkeling: de culturele dimensies van motorische ontwikkeling...........................74
Van onderzoek naar praktijk: de wetenschap van moedermelk.......................................................75
Ontwikkelingspsychologie dagelijks leven: lichaams- en zintuigoefeningen met baby’s..................75
H6 De cognitieve ontwikkeling in de babytijd..................................................................................76
Proloog: Aan de knoppen.................................................................................................................76
6.1 Cognitieve ontwikkeling volgens Piaget......................................................................................76
6.2 De informatieverwerkingstheorie van cognitieve ontwikkeling.................................................85
Van onderzoek naar praktijk: is hersengroei verantwoordelijk voor infantiele amnesie?................94
6.3 De wortels van onze taal............................................................................................................95
Diversiteit in ontwikkeling: is babytaal in alle culturen hetzelfde?.................................................104
Ontwikkelingspsycho dagelijks leven: stimulatie van cognitieve ontwikkeling van baby’s.............105
H7 Sociaal-emotionele en persoonlijkheidsontwikkeling babytijd.................................................106
Proloog...........................................................................................................................................106
7.1 De basis van sociaal gedrag......................................................................................................106
Van onderzoek naar praktijk: begrijpen baby’s wat moraal inhoudt?............................................112
7.2 Relaties aangaan.......................................................................................................................113
Ontwikkelingspsychologie dagelijks leven: hoe kies je juiste opvang voor je kind?.......................122
Diversiteit in ontwikkeling: verschilt hechting per cultuur?...........................................................122
7.3 Verschillen tussen baby’s..........................................................................................................123
H8 De fysieke ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd................................................................126
Proloog...........................................................................................................................................126
8.1 Fysieke groei.............................................................................................................................126
8.2 Motorische ontwikkeling..........................................................................................................128
8.3 Bedreigingen van fysieke groei en motorische ontwikkeling....................................................130
Diversiteit in ontwikkeling..............................................................................................................135
Van onderzoek naar praktijk: peuters en kleuters zien wat volwassenen ontgaat.........................136
Ontwikkelingspsychologie in het dagelijks leven: hoe houd je kleuters gezond?...........................136
H9 De cognitieve ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd...........................................................138
Proloog: spelenderwijs leren..........................................................................................................138
9.1 De intellectuele ontwikkeling...................................................................................................138
9.2 De taalontwikkeling..................................................................................................................148
Onderzoek naar praktijk: hoe met de hand schrijven de hersenontwikkeling stimuleert..............151
9.3 De invloed van educatie en opvang..........................................................................................152
2
, 9.4 Voorlezen, televisie en digitale media......................................................................................152
H10 Sociaal-emotionele en persoonlijkheidsontw peuter-kleutertijd............................................153
Proloog...........................................................................................................................................153
10.1 Een antwoord op de vraag ‘Wie ben ik?’................................................................................153
10.2 Vrienden en familie: het sociale leven van peuters en kleuters.............................................159
Van onderzoek naar praktijk: hoe kinderen beter leren jokken / liegen........................................165
10.3 Morele ontwikkeling en zelfbeheersing..................................................................................166
Ontwikkelingspsychologie in het dagelijkse leven: omgaan met geweld in de media....................175
H11 De fysieke ontwikkeling in de schooltijd.................................................................................177
Proloog: voor de jury.....................................................................................................................177
11.1 Het groeiende lichaam............................................................................................................177
11.2 Invloeden op de fysieke ontwikkeling.....................................................................................178
11.3 Kinderen met speciale behoeften...........................................................................................181
Ontwikkelingspsychologie in het dagelijks leven: hoe blijven kinderen fit?...................................183
Van onderzoek naar praktijk: bieden ADHD-medicijnen voordelen op lange termijn?..................184
Diversiteit in ontwikkeling: passend onderwijs en M-decreet, weer samen naar school...............184
H12 De cognitieve ontwikkeling in de schooltijd............................................................................185
Proloog: een tuin inzaaien.............................................................................................................185
12.1 De intellectuele en taalkundige ontwikkeling.........................................................................185
Van onderzoek naar praktijk: kinderen hebben de sleutel tot betere wiskunde-vaardigheden in de
vingers............................................................................................................................................193
12.2 Intelligentie: het bepalen van individuele sterkte punten......................................................193
12.3 Onderwijs: lezen, schrijven en rekenen (en meer).................................................................193
H13 Sociaal-emotionele en persoonlijkheidsontwikkeling schooltijd............................................194
Proloog...........................................................................................................................................194
13.1 De ontwikkeling van het eigen ik............................................................................................194
Van onderzoek naar praktijk: het gevaar van overdreven complimenten......................................197
13.2 Psychische problemen en gedragsproblemen........................................................................198
13.3 Relaties: vriendschappen in de schooltijd...............................................................................198
Ontwikkelingspsychologie in dagelijks leven: hoe kweek je sociaal competente kids?..................204
........................................................................................................................................................204
13.4 Het gezin in de schooltijd........................................................................................................204
3
,Deel 1 – de ontwikkeling van het
kind
4
, H1 Een inleiding in de ontwikkeling van het kind
Proloog: kunstmatige voortplantingstechnieken
Kunstmatige voortplantingstechnieken (bv. ivf = in-vitrofertilisatie)
=> België hoogste aantal wereldwijd (Vlaanderen 1/15 zwangerschappen door ivf-behandeling)
Onwikkelingsdeskundigen geïnteresseerd in groei en veranderingen die kind in zijn jeugd en
adolescentie doormaakt => bevindingen bevorderen welzijn van kinderen
1.1 Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie
Ontwikkelingspsychologie (levenslooppsychologie)
= wetenschappelijke studie naar patronen van groei, verandering en stabiliteit bij mensen, van
conceptie tot ouderdom, maar met een accent op de jaren tot de volwassenheid
Wetenschappelijke benadering:
Formuleren theorieën over ontwikkeling
o Psychodynamische theorie (vroege kindertijd, het onbewuste)
o Cognitieve theorie (intelligentie, aandacht, geheugen)
o Sociaal-culturele theorie (cultuur, levenservaringen, (in)formeel leren)
Wet methoden gebruiken om theoretische aannames op systematische manier te testen
Focus op menselijke ontwikkeling: universele & specifieke principes doorgronden
bv. Invloed culturele verschillen op verloop ontwikkeling of unieke aspecten van individuen
(= kenmerken en eigenschappen die de ene mens vd andere onderscheiden)
Ontwikkelingspsychologen
5
, Onderzoeken manier waarop mensen tijdens hun leven groeien, veranderen en de stabiliteit
in hun leven.
Op welke gebieden en in welke perioden groeien en veranderen mensen? Hoe komt hun
gedrag overeen met eerder gedrag?
1.1.1 De reikwijdte van het vakgebied
Uiteenlopende onderwerpen -> specialiseren in thema of leeftijdscategorie
Thematische gebieden:
Fysieke ontwikkeling = ontwikkeling die betrekking heeft op de fysieke opbouw van het
lichaam, invloed van lichaam op ons gedrag (hersenen, zenuwstelsel, spieren, zintuigen,
behoefte aan eten, drinken en slaap)
bv. effect ondervoeding op groeitempo, seksuele rijpingsproces tijdens adolescentie
Cognitieve ontwikkeling = betrekking op intellectuele vermogens (denken, leren, geheugen
en probleemoplossing) Hoe beïnvloed groei en verandering onze intellectuele vermogens?
bv. Hoe veranderen intellectuele vermogens in loop van kindertijd? Culturele verschillen in
hoe lln slagen/buizen op school? Hoe sterk trauma herinneren uit kindertijd?
Sociaal-emotionele ontwikkeling = betrekking op sociale relaties, interacties met anderen en
het omgaaan met emoties bv. Uitgaansgedrag adolescenten? Effect klasstructuur op
emotionele welbevinden schoolgaande kinderen? Stress bij homoseksuele adolescenten?
Persoonlijkheidsontwikkeling = ontwikkeling van duurzame gedragingen en
(karakter)eigenschappen die ene persoon van de andere onderscheiden, morele
ontwikkeling kan speciaal aandachtsgebied zijn bv. Invloed ouderlijk gedrag op besef
goed/kwaad bij kids?
Leeftijdsgroepen / ontwikkelingsfasen :
Prenatale fase (conceptie – geboorte)
Babytijd (geboorte – 2j)
Peuter- en kleutertijd (2 – 6j)
Schooltijd (6 – 12j)
Adolescentie (12 – 20j)
Opkomende volwassenheid
Volwassenheid
Ouderdom
Leeftijdgroepen zijn sociale constructies (= idee over realiteit dat breed geaccepteerd is, maar
afhangt van maatschappij en cultuur op bepaald moment) dus ook beetje willekeurig, gemiddelden
met onderlinge verschillen die soms opmerkelijk zijn (bv. logopedist wnr kind laat begint te praten)
Sommige sterk begrensd (begin babytijd, einde kleutertijd)
Anderen niet (begin adolescentie*, einde babytijd, dreumes = 1 - 2,5j)
6
,Kan per persoon verschillen, drm pubertijd soms als aparte levensfase bestudeerd (meisjes vanaf 11/12 jaar,
jongens 13/14) Sommige beschouwen puberteit als levensfase voor adolescentie, anderen als onderdeel ervan
Belang omgevingsfactoren voor leeftijd waarop gebeurtenis plaatsvindt (bv India kinderhuwelijken)
Specifiekere ontwikkelingsfasen
Prepuberteit : voor puberteit, fase waarin al (hormonale) veranderingen in het lichaam
optreden, maar deze nog niet van buitenaf zichtbaar zijn
Opkomende volwassenheid : late tienerjaren tot midden twintig, geen adolescent meer, maar
ook ni de verantwoordelijkheden van volwassenheid, uitproberen van verschillende
identiteiten en bezig met zelfverkenning
Tijdstippen kunnen variëren, biologische oorzaak: ene mens is sneller volgroeid dan andere,
rol omgevingsfactoren (bv eerste liefdesrelatie afhankelijk van cultuur)
1.1.2 Invloeden op de ontwikkeling: ontwikkelen in een sociale wereld
Cohort = groep mensen die rond dezelfde tijd op dezelfde plek zijn geboren
-> kunnen beïnvloed worden door sociaal-historische gebeurtenissen (hongersnood, oorlog)
-> maar invloed ook afhankelijk van andere factoren en gebeurtenissen
Normatieve gebeurtenissen: (universeel)
= hebben dezelfde invloed op meeste individuen binnen een groep
Historisch bepaalde invloed = cohorteffecten (bv corona, vuurwerkramp)
Leeftijdsgebonden invloed (bv puberteit, leerplicht)
Sociaal-cultureel invloed (bv afkomst, sociale klasse, religie, ramadam)
Niet-normatieve gebeurtenissen: (uniek)
= specifieke gebeurtenissen in leven individu, meeste anderen krijgen er niet mee te maken
Soms kan je er niets aan doen, soms wel bijdrage
Bv. eerste ivf kind, weeskindje, kanker, wedstrijd winnen
Hoe diversiteit de ontwikkeling beïnvloedt
Rekening houden met…
Culturele context: elke (sub)cultuur heeft eigen opvattingen over opvoeden en
ontwikkelingsdoelen vr kinderen
o Bv. collectivistisch (Azië) of individualistisch (Westen)?
Etnische groep en etniciteit (culturele achtergrond, nationaliteit, religie, taal)
Sociaal-economische verschillen
Sekseverschillen
Invloed diversiteit op ontwikkeling begrijpen => probleem: juiste vocabulaire (‘ras’ verschil definities)
Nu: ontwikkelingspsychologie vooral gericht op Europese / Noord-Amerikaanse kinderen
=> toekomst: ontwikkeling kinderen van over hele wereld, verschillende achtergronden
7
,1.2 Kinderen: verleden, heden en toekomst
1.2.1 Vroege denkbeelden over kinderen (historiek)
Vroege denkers:
Plato : bijzondere talenten vroeg opsporen zodat opvoeding en scholing op ontwikkeling ervan
gericht kunnen worden (4e eeuw v.C.)
Aristoteles: tabula rasa, mens geboren als onbeschreven blad
John Locke (17e – 18e eeuw)
Empirisme, gevormd door ervaring
Werkt tabula rasa idee verder uit
Ontwikkeling gebeurt onder invloed van omgeving die vormgeeft aan gedrag van een kind
“Iedereen kan alles worden”
Jean-Jacques Rousseau (18e eeuw)
Nativisme (nature), dingen zijn aangeboren en vast
Kids geboren met inherent potentieel en talenten, die zich ontvouwen naarmate ze
opgroeien, zoals een bloem, nog ni wetenschappelijk
Opvoeding kleine rol
o Begeleiding geven aangepast aan maturiteitsniveau
o Gelegenheid tot exploratie bieden
o Aanmoedigen om natuurlijke interesses te volgen
(Philippe Ariès) : Pas vanaf 1600 kinderen eigen status, daarvoor gezien als miniatuurvolwassenen,
kindertijd bestond zogezegd niet, zelfde kleding en behandeling (bv middeleeuwse schilderijen)
=> Pas later kindertijd bestuderen
Babybiografie = eerste manier waarop kinderen methodisch bestudeerd werden (eind 1700) ,
waarnemers / ouders volgden groei kind en legden fysieke en taalkundige mijlpalen vast
Ook andere historische trends zorgden vr versnelling ontwikkeling nieuwe discipline, gericht op kids
Wetenschap ontdekten mechanismen achter verwekking kids
Genetici onderzochten erfelijkheid
Discussie wetenschappers over nature (erfelijkheid) nurture (omgevingsinvloed)
Eind 18e / begin 19e eeuw:
Industrialisatie, arbeidsproces hervormd => kids geen goedkope arbeidskrachten meer,
wetten die ze tegen uitbuiting beschermden
Onderwijs algemeen toegankelijker => kids overdag gescheiden van volwassenen, betere
manieren om kids iets bij te brengen
Nieuwe psychologische inzichten => bewust van invloed kindertijd op volwassen leven
8
, => Hierdoor werd ontwikkelingspsychologie apart vakgebied
1.2.2 De 20e eeuw: ontwikkelingspsychologie als discipline
Start wetenschappelijke ontwikkelingspsychologie
Charles Darwin (19e eeuw)
Evolutietheorie (1859)
Ontwikkeling individuen begrijpen helpt om te achterhalen hoe soort zelf ontwikkelt, parallel
Schreef babybiografie eerste levensjaar zoon => 1 e keer systematische observatie kinderen
Start wetenschappelijke studie ontwikkeling
Stanley Hall (19e – 20e eeuw)
Geïnspireerd door Darwin: ontogenese (ontwikkeling individu) als herhaling van fylogenese
(ontwikkeling soort bv mens)
Ontwikkeling als rijpingsproces (reeks genetisch bepaalde gebeurtenissen die zich
automatisch ontvouwen, zoals een bloem)
‘Typische wildheid kids best gwn toelaten tot 12 jaar’
Stichter Child Study Movement, vooral focus kindertijd
Schreef eerste boek met adolescentie als aparte ontwikkelingsperiode = ‘storm en stress’
1e keer gedrag en denken kids onderzoeken adhv vragenlijsten, normatieve benadering
Arnold Gesell (19e – 20e eeuw)
Leerling Hall
Bijnaam ’father of child development’
Bestudeerde 10 000 kids via observatie en ouderinterviews
Bestudeerde grote groepen, wou veralgemenen
Als we effectieve hulpmiddelen gebruiken, onthult kind zichzelf aan iedereen die luistert nr
wat het zegt en kijkt nr wat het doet
Gesell Development Schedules (‘gereedschapsdoos’)
Informeerde ouders wat ze op welke leeftijd konden verwachten
Alfred Binet (19e – 20e eeuw)
Franse psycholoog
Eerste intelligentietest (Binet en Simon) op vraag van ministerie van onderwijs, door
invoering leerplicht, kids die ervoor thuisbleven (mentale beperking) nu ook nr school dus
onderscheid nodig tussen ‘normale’ en ‘abnormale’ kids = individuele verschillen
Stimuleerde interesse in individuele verschillen in ontwikkeling!
Pionierswerk intelligentie kinderen + onderzoek geheugen en hoofdrekenen
Grootschalige, systematische, langdurige onderzoeken over kids en hun ontwikkeling tijdens rest van
hun leven => enorme invloed in inzicht kinderlijke ontwikkeling
9
, Genetic Studies of Genius, daarna = Terman Study of the Gifted, aan Stanford University
(momenteel nog steeds bezig!)
Fels Research Institute Study en Berkeley Growth and Guidance Studies: grote aantal kids
bestudeerd => nieuwe inzichten over normale (gemiddelde) groei
Gemeenschappelijk doel wetenschappers: aard van groei, verandering en stabiliteit tijdens kindertijd
en adolescentie op wet manier bestuderen (huidige positie vakgebied mogelijk gemaakt)
Eerst genetische psychologie (klemtoon op erfelijke sturing, vast) => nu ontwikkelingspsychologie
Steeds nieuwe onderzoekstechnieken en nieuwe impulsen theorievorming
Pedagogiek: klemtoon rol opvoeding in ontwikkeling
Behaviorisme: invloed ervaringen
Tot halfweg 20e eeuw focus kindertijd, volwassenheid lang onderbestudeerd
=> nu interesse andere levensfasen door…
Sociologie: interesse in adolescentie (kids langer nr school nu => tussenin fase)
Geneeskunde: interesse in veroudering
Eerst deeldisciplines los van elkaar (kinderpsychologie, adolescentiepsychologie en
psychogerontologie) => nu samen ‘levensloopperspectief’, ontwikkelingspsychologie
1.2.3 Vraagstukken bij de thema’s van de ontwikkelingspsychologie (tabel
1.2)
Continue verandering discontinue verandering
Continu = geleidelijke kwantitatieve ontwikkeling waarbij prestaties op een bepaald niveau
voortvloeien uit die op vorige prestaties, heeft te maken met hoeveelheid
-> bv. vaardigheden, lengte, leren lezen, cognitieve processen (beide)
Discontinu = ontwikkeling die in aparte stappen of stadia plaatsvindt en waarbij elk stadium gedrag
oplevert dat kwalitatief anders is dan gedrag in eerdere stadia, andere inhoud / hoedanigheid
-> bv. ni meer in bed plassen, cognitieve ontwikkeling (beide)
Kritieke periode gevoelige periode : invloed omgeving
Kritieke = specifieke tijdsspanne in ontw waarin een bepaalde gebeurtenis de grootste, en zelfs
onomkeerbare gevolgen heeft. Wnr aanwezigheid van bepaalde omgevingsstimuli noodzakelijk is vr
normale ontwikkeling, of wnr blootstelling aan bepaalde stimuli tot abnormale ontw leidt
-> bv. rode hond / rubella tijdens zwangerschap
-> bv. liefdevolle vertrouwenspersoon essentieel in vroege levensjaren kind om zich veilig en
. gehecht te voelen, daarna ni meer compenseerbaar
Stimuli = prikkels, veranderingen in de in- of uitwendige omgeving waarop een organisme reageert
Gevoelige = afgebakende tijdspanne, meestal vroeg in het leven, waarin mensen extra gevoelig zijn
voor bepaalde omgevingsinvloeden en sterk ontvankelijk zijn voor het leren van specifieke
vaardigheden. Optimale periode om bepaalde vermogens te ontwikkelen. Bij verstoring kunnen
latere ervaringen het tekort opheffen en achterstand inhalen, geen blijvende schade
10
