2022-2023 Samenvatting Moraalfilosofie Elise Aerts
Prof. Benjamin De Mesel
1. inleiding..............................................................................................................................................5
terminologie.......................................................................................................................................5
wat is ethiek/moraalfilosofie?........................................................................................................5
moraal en ethiek.............................................................................................................................5
a. Moraal................................................................................................................................................5
b. Ethiek..................................................................................................................................................5
moreel, immoreel, amoreel............................................................................................................5
a. Moreel (ethisch).................................................................................................................................5
b. immoreel (onetisch)...........................................................................................................................5
c. amoreel...............................................................................................................................................5
d. De Moralisering van hedendaagse maatschappij..............................................................................5
waarden en normen......................................................................................................................6
a. Waarden............................................................................................................................................6
Brede vs. smalle moraal..........................................................................................................6
b. Normen..............................................................................................................................................7
morele vs niet morele regels..........................................................................................................7
moreel juist/goed =/= juridisch afdwingbaar..................................................................................8
descriptieve ethiek, normatieve ethiek, meta ethiek.....................................................................8
a. Descriptieve ethiek.............................................................................................................................8
b. Normatieve ethiek..............................................................................................................................9
c. Meta ethiek.........................................................................................................................................9
d. Descriptief vs normatief vs meta ethiek.............................................................................................9
e. Subcategorieën methaethiek............................................................................................................10
Morele semantiek.................................................................................................................10
Morele psychologie..............................................................................................................10
Morele ontologie..................................................................................................................10
Morele epistemologie...........................................................................................................10
algemene en bijzondere ethiek....................................................................................................10
doelstelling en structuur cursus........................................................................................................11
ontstaan van moraal en ethiek.........................................................................................................12
Ontstaan moraal...........................................................................................................................12
Ontstaan ethiek (als reflectie over moraal)...................................................................................12
Griekse cultuur 6e/5e eeuw v.C....................................................................................................13
Sofisten: moraal is conventioneel.................................................................................................13
Socrates (469-399 v.C.).................................................................................................................14
2. gevolgenethiek.................................................................................................................................15
1
,2022-2023 Samenvatting Moraalfilosofie Elise Aerts
Prof. Benjamin De Mesel
Inleiding............................................................................................................................................15
het Utilitarisme.............................................................................................................................15
Niet-utilitaristisch consequentialisme..........................................................................................16
a. Ethisch egoïsme................................................................................................................................16
b. Psychologisch egoïsme.....................................................................................................................16
grondleggers utilitarisme:.............................................................................................................16
Utilitarisme en revisionisme.........................................................................................................17
Utilitarisme en dierenethiek.........................................................................................................17
Bentham en Mill...............................................................................................................................17
Bentham (eind 18e eeuw)............................................................................................................17
a. Verwachte vs. daadwerkelijke gevolgen...........................................................................................18
b. Regelutilitarisme vs. handelingsutilitarisme.....................................................................................19
Problemen regelutilitarisme.................................................................................................19
Bentham en Regelutilitarisme vs. Handelingsutilitarisme.....................................................20
Mill................................................................................................................................................21
a. Schadebeginsel (harm principle).......................................................................................................21
Versies van het utilitarisme..............................................................................................................22
Klassiek hedonistisch utilitarisme.................................................................................................22
a. Hedonistische opvatting van geluk...................................................................................................22
b. Hoe geluk (als saldo van genot en pijn) meten/berekenen?............................................................23
c. Hoger en lager genot........................................................................................................................25
interpretaties van Mill over varkens en Socrates..................................................................25
d. Sidgwick............................................................................................................................................26
Problemen voor totaal en gemiddeld utilitarisme................................................................26
Voorkeursutilitarisme...................................................................................................................26
Objectieve-lijst-theorieën (OLT)...................................................................................................28
Onderscheid verwachte vs. daadwerkelijke gevolgen..................................................................29
Staat utilitarisme te veel toe?...........................................................................................................29
Voorbeeld Philippa Foot...............................................................................................................29
Intuities zijn niet belangrijk...........................................................................................................30
Utilitarisme staat niet zo veel toe.................................................................................................31
Is utilitarisme te veeleisend?............................................................................................................31
Bernard Williams..........................................................................................................................31
Utilitaristische antwoorden op Williams.......................................................................................32
a. Satisficing consequentialisme/utilitarisme.......................................................................................32
3. plichtenethiek...................................................................................................................................33
2
,2022-2023 Samenvatting Moraalfilosofie Elise Aerts
Prof. Benjamin De Mesel
Inleiding............................................................................................................................................33
Voordelen van deontologie:.........................................................................................................34
Deontologie is verzameling van theorieën...................................................................................34
niet-kantiaanse vs kantiaanse deontologie...................................................................................34
De categorische imperatief...............................................................................................................35
Eerste formulering CI (van buiten kennen)...................................................................................37
a. Hoe kan je nagaan of handeling juist of verkeerd is?........................................................................38
b. Nagaan of handeling juist is voorbeeld.............................................................................................38
Tweede formulering CI:................................................................................................................39
Kritieken op Kant..............................................................................................................................40
Rigorisme, regelfetisjisme.............................................................................................................40
Formalisme en onbepaaldheid.....................................................................................................42
Afkeer van verlangens en geluk....................................................................................................42
Hedendaagse kantiaanse deontologie..............................................................................................43
Intrinsieke waarde........................................................................................................................43
a. Consequentialistische vs. deontologische dierenethiek...................................................................43
Doing vs. allowing harm................................................................................................................43
Autonomie, vrijheid, zelfbeschikking............................................................................................44
a. Vrijheid, autonomie en zelfbeschikking in consequentialisme vs. deontologie................................44
Mens als doel-op-zichzelf.............................................................................................................45
a. Onora O’Neill: ethiek van toestemming...........................................................................................45
b. Thomas Hill: nadruk op mens-zijn in eigen persoon.........................................................................46
Toepassing en casus.........................................................................................................................46
4. deugdenethiek..................................................................................................................................46
Inleiding............................................................................................................................................46
Verschil deugdenethiek en consequentialisme............................................................................47
Klassieke deugdenethiek: aristoteles...............................................................................................47
Aristoteles 4e eeuw vc..................................................................................................................47
De mens als maatschappelijk wezen, politiek dier (zoön politikon)..............................................48
a. Filosofie vandaag: Ethiek vs politieke filosofie..................................................................................48
Ethica nicomachera......................................................................................................................48
a. Praxis en poièsis...............................................................................................................................49
eudaimonia...................................................................................................................................49
a. Floreren vs smalle moraal.................................................................................................................50
b. Het geslaagde leven.........................................................................................................................51
c. Deugdenethiek en geluk...................................................................................................................51
3
,2022-2023 Samenvatting Moraalfilosofie Elise Aerts
Prof. Benjamin De Mesel
Rol van geluk hebben............................................................................................................52
Betekenis van het goei leven................................................................................................53
Deugd..........................................................................................................................................53
Mesotès leer................................................................................................................................54
Moderne deugdenethiek..................................................................................................................55
Kritieken op deugdenethiek.............................................................................................................56
Probleem 1...................................................................................................................................56
Probleem 2...................................................................................................................................57
Probleem 3...................................................................................................................................57
Probleem 4...................................................................................................................................58
Toepassing en casus.........................................................................................................................58
5. zorgethiek.........................................................................................................................................59
Inleiding............................................................................................................................................59
Kenmerken zorgethiek..................................................................................................................60
Typevoorbeeld van zorgrelatie: moeder-kind...............................................................................60
Zorgethiek........................................................................................................................................61
praktijk en communicatie.............................................................................................................61
regels............................................................................................................................................61
plicht.............................................................................................................................................61
Relaties tss concrete mensen.......................................................................................................62
a. Drie bezwaren...................................................................................................................................62
b. Reacties op de kritieken...................................................................................................................62
Zorgethiek en andere theorieën.......................................................................................................64
Consequentialisme.......................................................................................................................64
Deontologie..................................................................................................................................65
Deugdenethiek: zorgethiek als vorm van deugdenethiek?...........................................................65
4
,2022-2023 Samenvatting Moraalfilosofie Elise Aerts
Prof. Benjamin De Mesel
MORAALFILOSOFIE
1. INLEIDING
TERMINOLOGIE
WAT IS ETHIEK/MORAALFILOSOFIE?
Moraalfilosofie is opgebouwd uit moraal en filosofie.
moraal: juist handelen
filosofie: kritisch nadenken
Definitie moraalfilosofie: kritisch nadenken over het goede leven en het juiste handelen
Welke centrale vragen situeren zich in de moraalfilosofie?
Hoe moet een mens zijn om een goed/deugdelijk mens te zijn?
Hoe moet een mens handelen om juist/goed te handelen?
Wat is een waardevol leven?
MORAAL EN ETHIEK
a. Moraal
Definitie moraal: geheel van gebruiken, waarden en normen verbonden met het goede leven en het
juiste handelen.
b. Ethiek
Definitie ethiek:
De moraal
Systematisch kritische reflectie over moraal = moraalfilosofie
MOREEL, IMMOREEL, AMOREEL
a. Moreel (ethisch)
Definitie moreel: moreel handelen is zoals men moet handelen om juist/goed te handelen.
b. immoreel (onetisch)
Definitie immoreel: immoreel handelen is zoals men niet mag handelen.
c. amoreel
Definitie amoreel: amoreel komt niet in aanmerking voor morele beoordeling
Voorbeeld: sommigen gaan links zitten anderen rechts in de aula, keuze is amoreel, deze
keuze komt niet in aanmerking voor morele beoordeling.
Of keuze moreel is of amoreel hangt af van de context, maatschappelijk klimaat, cultuur,…
Vraag: Is het moreel belangrijk of je pasta of rijst eet?
Je kan hier bijvoorbeeld kiezen om rijst te eten omdat pasta meer belastend is voor het milieu.
d. De Moralisering van hedendaagse maatschappij
Definitie: keuzes die vroeger niet moreel geladen waren maar dat nu wel zijn.
5
,2022-2023 Samenvatting Moraalfilosofie Elise Aerts
Prof. Benjamin De Mesel
Voorbeelden:
Bij het kopen van kledij kan je je afvragen waar de kledij gemaakt is. Het is een ethische
keuze of je kiest voor handgemaakte kledij of je kiest voor duurzame kledij of kledij
gemaakt door kinderarbeid in ernstige werkomstandigheden.
Kinderen krijgen. Lag eerst wel binnen moreel nu veel minder.
WAARDEN EN NORMEN
a. Waarden
definitie: Waarden verwijzen naar de principes, overtuigingen en idealen die mensen belangrijk
vinden in hun leven en die hun gedrag, houding en beslissingen beïnvloeden. Ze vormen de kern van
iemands persoonlijkheid en helpen bij het bepalen van wat als goed, juist of waardevol wordt
beschouwd.
Voorbeelden:
Integriteit, schoonheid, eerlijkheid, vrijgevigheid, waarheid, vrijheid, rechtvaardigheid, geluk
Misschien vind je het belangrijk om een mooie auto te hebben, auto heeft bijvoorbeeld
economische waarde maar heeft is geen waarde, een waarde is abstract.
Vragen:
Zijn alle waarden morele waarden?
Hoe moet je handelen om juist te handelen?
Welke waarden zijn dan moreel?
Waarden die je moet nastreven om juist te handelen
o Zijn alle waarden zo dat je ze moet nastreven om een goed mens te zijn?
o Geluk is waardevol, maar moet je geluk nastreven om een goed mens te zijn?
Neen, je moet niet gelukkig zijn om een goed mens te zijn.
Zijn morele waarden belangrijker dan niet morele (esthetische, intellectuele) waarden?
o Wat met schoonheid van jezelf, auto, kledij?
Je moet geen schoonheid hebben om goed mens te zijn.
o Zijn schoonheid en geluk dan minder belangrijk dan eerlijkheid?
o Intelligentie is waardevol maar je moet niet intelligent te zijn om goed mens te
zijn
Voorbeeld: Voor iemand die zijn leven wijdt aan sport, zijn kracht en snelheid belangrijke
waarden. Dit zijn geen morele waarden, is deze persoon dan een slecht mens omdat deze
persoon andere (belangrijkere) waarden links laat liggen?
Hier is geen consensus over
Brede vs. smalle moraal
Definitie brede moraal: Heel veel waarden moet nagestreefd worden om een goed mens te zijn.
Bijvoorbeeld: Aristoteles: Je moet eerlijk zijn om goed mens te zijn, schoonheid is morele
waarde, als je lelijk bent, ben je geen goed mens.
Definitie smalle moraal: Er zijn heel veel waarden maar niet alle waarden zijn moreel.
Bijvoorbeeld: Kant
6
,2022-2023 Samenvatting Moraalfilosofie Elise Aerts
Prof. Benjamin De Mesel
Vraag: op basis van wat kan je waarden classificeren als morele waarden?
Morele waarden moet je onder controle hebben, of je mooi bent of niet is genetisch.
b. Normen
Definitie: normen zijn regels, richtlijnen
Normen zijn manieren om heel abstracte waarden concreet te implementeren.
Normen bepalen wat we moeten of (niet) mogen doen.
Voorbeelden: lieg niet
Vaak worden waarden gebruikt als doel, normen worden gebruikt als middel.
Voorbeelden
Veiligheid (waarde): draag je gordel (norm)
Gelijkheid (waarde): je moet/mag stemmen (norm)
Eerlijkheid (waarde): lieg niet (norm)
Één norm kan naar verschillende waarden verwijzen.
Voorbeeld: ‘Steel niet’ (norm) verwijst naar ‘veiligheid’ en ‘solidariteit’ (waarden).
Één waarde kan de basis zijn voor meerdere normen.
Voorbeeld: Solidariteit (waarde) is de basis voor ‘steel niet’ en ‘help anderen in nood’
(normen).
Vraag: zijn alle normen morele normen?
Niet alle normen hebben betrekking op morele aspecten. Bijvoorbeeld, sociale normen kunnen
betrekking hebben op etiquette, gewoonten of gedragscodes die worden gevolgd om sociaal
geaccepteerd te zijn, maar ze zijn niet per se gebaseerd op morele overwegingen.
MORELE VS NIET MORELE REGELS
Definitie Niet-morele regels: het zijn regels die je moet volgen maar die geen morele waarde
hebben.
Er is geen consensus over deze verschillen, er zijn meningsverschillen.
Kenmerken van morele regels:
Ze zijn bindend onafhankelijk van de van toestand.
Voorbeeld:
Tijdens schaken mag je koning maar 1 stap verplaatsen. De regels van schaakspel zijn op u
van toepassing in zoverre je als individu daarin toestemt om je aan de regels van het
schaakspel te onderwerpen. Je bent vrij om al dan niet te kiezen of je wil schaken. Morele
regels zijn anders, je kan niet zeggen dat je ervoor hebt gekozen om je niet te binden aan de
regel dat je niet mag liegen. Je kan niet uit het morele spel, je kan niet zeggen dat je er geen
toestemming voor hebt gegeven.
Er is sociale druk om je aan de morele regels te houden.
7
, 2022-2023 Samenvatting Moraalfilosofie Elise Aerts
Prof. Benjamin De Mesel
Anderen verwachten iets van je. Dit is niet zo bij alle regels. Soms is er sociale druk waarbij je
je juist niet aan de regels moet houden
Voorbeeld: niet eten in de aula maar iedereen eet en drinkt.
Ze zijn nodig om samen te kunnen leven met anderen.
Als iedereen zomaar zou kunnen liegen en moorden zou er geen samenleving kunnen zijn.
Morele regels zijn niet persee de belangrijkste maar ze kunnen wel belangrijk zijn.
Morele regels kunnen niet zo snel veranderen.
Juridische regels kunnen veranderen als het parlement hierover beslist.
MOREEL JUIST/GOED =/= JURIDISCH AFDWINGBAAR
Niet alles wat moreel juist is, is juridisch afdwingbaar
Niet alle handelingen die als ethisch correct of moreel verantwoord worden beschouwd, zijn
noodzakelijkerwijs wettelijk verplicht of kunnen worden afgedwongen. Morele normen en
waarden zijn subjectieve overtuigingen over goed en kwaad, rechtvaardigheid en eerlijkheid,
die kunnen variëren tussen individuen en culturen. Wat voor de ene persoon moreel juist is,
kan voor een andere persoon anders worden geïnterpreteerd.
Voorbeeld: Iemand helpen: Je kan niet naar rechter stappen als persoon je niet wil helpen
met notities geven voor een vak.
Niet alles wat juridisch afdwingbaar is, is moreel goed
Voorbeeld:
Roken op aangewezen plaatsen: In sommige rechtsgebieden is het roken op bepaalde
openbare plaatsen verboden en kan dit juridisch worden afgedwongen met boetes of andere
sancties. Hoewel het juridisch afdwingbaar is, wordt roken door veel mensen als schadelijk
voor de gezondheid beschouwd en daarom niet als moreel goed.
Verbod op bepaalde politieke uitingen: In sommige landen zijn bepaalde vormen van
politieke uitingen verboden, zoals het uiten van kritiek op de regering of het verspreiden van
bepaalde politieke ideeën. Hoewel deze verboden juridisch kunnen worden afgedwongen,
wordt dit vaak beschouwd als een beperking van de vrijheid van meningsuiting en dus niet
als moreel goed.
Niet alles wat moreel fout is, is illegaal
Voorbeeld: Soms is liegen en bedriegen illegaal bijv. bedrijf dat fraudeert.
Niet alles wat illegaal is, is moreel fout
Voorbeeld: De wet is niet noodzakelijk moreel juist, bv homoseksuele relaties verbieden,
maar homo zijn is niet moreel fout.
DESCRIPTIEVE ETHIEK, NORMATIEVE ETHIEK, META ETHIEK
a. Descriptieve ethiek
De descriptieve ethiek beschrijft volgens welke gebruiken, waarden en normen een individu of groep
mensen leeft. Het verklaart waarom er zo gehandeld/gedacht wordt. Descriptieve ethiek beschrijft,
maar evalueert niet.
8
