SOCIOLOGIE
Inhoud
Inleiding.....................................................................................................................................................................6
1. Over de vissen in het water..............................................................................................................................6
2. Is sociologie “nuttig”?.......................................................................................................................................6
3. Wetenschap en professionaliteit......................................................................................................................6
4. Verbeeldende wetenschap...............................................................................................................................7
5. Onderwijs en het vrewerven van leer-kracht...................................................................................................7
Deel 1. Het vizier: de sociologische kijk....................................................................................................................8
Hoofdstuk 1: Wat bestudeert de sociologie?.......................................................................................................8
1.1 Sociaal als morele kwaliteit.........................................................................................................................8
1.2 Het sociale als studieobject.........................................................................................................................8
1.3 Sociale constructie: het actorperspectief.................................................................................................11
1.3.1 Typologie van sociaal handelen bij Weber.........................................................................................12
1.3.2 Actoranalyse van het sociale..............................................................................................................12
1.3.3 Het zelfbeeld als sociale construct.....................................................................................................13
1.3.4 Sociale gevolgen, perverse effecten..................................................................................................14
1.4 Sociale bepaaldheid: sociaal systeemperspectief.....................................................................................14
1.4.1 Sociale structuur bepaalt het handelen.............................................................................................14
1.4.2 Cultuur bepaalt sociaal handelen.......................................................................................................15
1.4.3 Structuur én cultuur bepalen het sociaal handelen...........................................................................15
1.5 Niveaus van analyse: micro, meso, macro................................................................................................16
1.5.1 Wat wordt bedoeld met micro, meso en macro?..............................................................................16
1.5.2 Verklaring van armoede volgens de analyseniveaus.........................................................................17
1.5.3 Sociaal kapitaal: invulling Bourdieu en Putnam.................................................................................17
1.5.4 Gezondheid: analyse- en interventieniveaus.....................................................................................18
1.5.5 Ecologische en atomistische fouten...................................................................................................18
Hoofdstuk 2: Sociologie is een wetenschap.......................................................................................................19
2.1 Soorten kennis...........................................................................................................................................19
2.1.1 Kennis op basis van geloof of opvatting.............................................................................................19
2.1.2 Ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid......................................................................................19
2.1.3 Wetenschappelijke kennis.................................................................................................................19
2.2 Wat is wetenschappelijke kennis?............................................................................................................20
2.2.1 De empirische cyclus..........................................................................................................................21
2.2.2 Criteria van wetenschappelijk onderzoek..........................................................................................21
, Samenvatting “Sociologische verbeelding als kracht”
2.2.2.1 Representativiteit........................................................................................................................21
2.2.2.2 Validiteit......................................................................................................................................22
2.2.2.3 Betrouwbaarheid........................................................................................................................22
2.2.2.4 Objectiviteit.................................................................................................................................22
2.2.3 Menswetenschappen, natuurwetenschappen..................................................................................22
2.2.3.1 Probabiliteitsverbanden..............................................................................................................23
2.2.3.2 De interpretatieve benadering....................................................................................................23
2.2.3.3 Kwantitatieve methoden.............................................................................................................23
2.2.2.4 Kwalitatief onderzoek.................................................................................................................24
2.4 Sociologische vragen en sociale problemen.............................................................................................24
2.4.1 Definities.............................................................................................................................................24
2.4.2 Defintiemacht.....................................................................................................................................24
2.4.3 Actieonderzoek..................................................................................................................................25
Deel 2. De lenzen: basisconcepten uit de sociologie..............................................................................................25
Hoofdstuk 1: Sociale structuur...........................................................................................................................25
1.1 Sociale actoren en sociale posities............................................................................................................25
1.2 Sociale relaties...........................................................................................................................................26
1.2.1 Sociale relatie: interactie en communicatie.......................................................................................26
1.2.1.1 Het communicatiemodel van Shannon en Weaver....................................................................26
1.2.1.2 Communicatie axioma’s van Watzlawick....................................................................................27
1.2.2 Sociale interactie als de som van betrekking en verhouding.............................................................27
1.2.2.1 De sociale betrekking..................................................................................................................28
1.2.2.2 De sociale verhouding.................................................................................................................28
1.3 Sociale netwerken en systemen................................................................................................................29
1.3.1 Groepen..............................................................................................................................................29
1.3.1.1 Formele en informele groepen...................................................................................................30
1.3.1.2 Primaire en secundaire groepen.................................................................................................30
1.3.1.3 Referentiegroepen......................................................................................................................30
1.3.1.4 Taakgerichte en emotioneel gerichte groepen...........................................................................31
1.3.2 Collectiviteiten...................................................................................................................................31
1.3.3 Sociale categorieën............................................................................................................................32
1.4 Macht........................................................................................................................................................32
1.4.1 Begrip en bronnen van macht............................................................................................................32
1.4.2 Macht in organisaties.........................................................................................................................33
1.4.3 Gezag..................................................................................................................................................34
1.5 Sociale stratificatie en sociale mobiliteit...................................................................................................34
1.5.1 Wat is sociale stratificatie?.................................................................................................................34
2
, Samenvatting “Sociologische verbeelding als kracht”
1.5.2 Wat is sociale mobiliteit?...................................................................................................................35
1.5.3 Sociale stratificatie: van ongelijke rechten naar ongelijke kansen....................................................35
1.5.3.1 Het kastenstelsel.........................................................................................................................35
1.5.3.2 Het standensysteem....................................................................................................................36
1.5.3.3 Wettelijk verankerde grenzen.....................................................................................................36
1.5.3.4 Het klassensysteem.....................................................................................................................36
1.5.3.5 Hedendaagse klassensysteem.....................................................................................................37
1.5.4 Open en gesloten samenlevingen......................................................................................................38
1.6 Besluit........................................................................................................................................................38
Hoofdstuk 2: Cultuur...........................................................................................................................................38
2.1 Alledaagse opvattingen over cultuur........................................................................................................38
2.2 Culturalisering...........................................................................................................................................39
2.3 Cultuur als sociologisch concept...............................................................................................................39
2.3.1 Nature / nurture.................................................................................................................................39
2.3.2 Een veelheid aan definities................................................................................................................39
2.4 De componenten van het culturele systeem............................................................................................41
2.4.1 Materiële component........................................................................................................................41
2.4.2 Cognitieve component.......................................................................................................................41
2.4.3 Normatieve component.....................................................................................................................42
2.4.3.1 Waarden......................................................................................................................................42
2.4.3.2 Normen.......................................................................................................................................43
2.4.3.3 Doeleinden..................................................................................................................................44
2.4.3.4 Verwachtingen............................................................................................................................44
2.4.3.5 Gedeelde waarden en normen: sociale controle........................................................................44
2.5 Sociale rol..................................................................................................................................................45
2.5.1 De sociale rol en rolvoorschriften......................................................................................................45
2.5.2 Rolbepaling.........................................................................................................................................45
2.5.3 Rolconflict...........................................................................................................................................46
2.5.4 Sociale status......................................................................................................................................46
2.5.5 Statuscongruentie..............................................................................................................................47
2.6 Socialisatie.................................................................................................................................................47
2.6.1 Wat is socialisatie?.............................................................................................................................47
2.6.2 Differentiële socialisatie.....................................................................................................................48
2.6.2.1 Genderspecifieke socialisatie......................................................................................................48
2.6.2.2 Klassespecifieke socialisatie........................................................................................................49
2.7 Diversiteit..................................................................................................................................................49
2.7.1 Interculturele diversiteit....................................................................................................................49
3
, Samenvatting “Sociologische verbeelding als kracht”
2.7.2 Intraculturele diversiteit.....................................................................................................................50
2.7.2.1 Subculturen.................................................................................................................................50
2.7.2.2 Stad versus platteland.................................................................................................................50
2.7.2.3 Cultural lag..................................................................................................................................50
2.7.3 Een breder diversiteitsbegrip.............................................................................................................51
Hoofdstuk 3: Institutionalisering en instituties..................................................................................................51
3.1 Inleiding.....................................................................................................................................................51
3.1.1 Institutionalisering en sociale instituties............................................................................................51
3.1.2 Institutionele discriminatie................................................................................................................52
3.1.3 De-institutionalisering........................................................................................................................52
3.2 Voorbeelden van instituties......................................................................................................................52
3.2.1 Het Gezin............................................................................................................................................52
3.2.1.1 Regeling van het seksuele verkeer..............................................................................................53
3.2.1.2 Sociale controle op voortplanting en nageslacht........................................................................53
3.2.1.3 Socialisatiefunctie........................................................................................................................53
3.2.1.4 Veiligheid en bescherming..........................................................................................................53
3.2.1.5 Zorgfunctie..................................................................................................................................54
3.2.1.6 Economische functie...................................................................................................................54
3.2.3 Religie.................................................................................................................................................55
3.2.3.1 Enkele cijfergegevens..................................................................................................................55
3.2.3.2 Religie: een omschrijving............................................................................................................55
3.2.3.5 De functies van religie als institutie............................................................................................56
3.2.3.6 Besluit: centrale institutie of niet….............................................................................................57
Deel 3. Het spectrum: perspectieven in de sociologie............................................................................................57
Hoofdstuk 1: Paradigmatisch pluralisme: een oriëntatie...................................................................................57
1.1 Een veelheid aan scholen, stromingen en paradigma’s............................................................................57
1.2 Een oriëntatiemodel voor sociologische stromingen...............................................................................59
Hoofdstuk 2: Het symbolisch interactionisme....................................................................................................60
2.3 Goffman.....................................................................................................................................................60
2.3.1 Het toneelspel van het dagelijks leven..............................................................................................61
2.3.2 Stigma.................................................................................................................................................61
2.4 Mogelijkheden en moeilijkheden van het interactionistische paradigma................................................61
2.4.1 De bijdragen aan het bestuderen van afwijkend gedrag...................................................................61
2.4.2 Enkele bedenkingen...........................................................................................................................62
Hoofdstuk 3: Sociale ruiltheorie.........................................................................................................................62
3.1 De sociale ruiltheorie................................................................................................................................62
3.1.1 Homans’ individualistische benadering van sociale ruil....................................................................62
4
, Samenvatting “Sociologische verbeelding als kracht”
3.1.2 Blau.....................................................................................................................................................63
3.3 De speltheorie...........................................................................................................................................63
3.3.1 Dilemma van de gevangene...............................................................................................................64
3.4 Besluit: rationele ruil als mogelijkheid om sociaal handelen te begrijpen...............................................64
Hoofdstuk 4: Conflictsociologie..........................................................................................................................64
4.1 INleiding.....................................................................................................................................................65
4.2 Karl Marx...................................................................................................................................................65
4.2.1 Arbeid als sleutelbegrip......................................................................................................................65
4.2.2 Bouwstenen van maatschappij-analyse.............................................................................................65
4.2.3 Structureel conflict.............................................................................................................................66
4.2.4 Menselijke prijs: vervreemding of alliënatie......................................................................................67
4.2.5 Kritisch besluit....................................................................................................................................68
4.3 Conflictsociologie na Marx........................................................................................................................68
4.3.1 Dahrendorf.........................................................................................................................................68
4.3.2 Mills....................................................................................................................................................69
4.4 Besluit........................................................................................................................................................70
Hoofdstuk 5: Structureel functionalisme............................................................................................................70
5.1 Oorsprong van het functionalisme............................................................................................................70
5.2 Durkheim en de verdere uitbouw van het functionalistisch denken........................................................70
5.2.1 Arbeidsdeling......................................................................................................................................71
5.2.2 zELFDODING.......................................................................................................................................71
5.3 Het functionalisme van Merton................................................................................................................72
5.3.1 Functies en disfuncties.......................................................................................................................72
5.3.2 Manifeste en latente functies............................................................................................................73
5.5 De verdiensten en tekortkomingen van het (structureel) functionalisme...............................................73
5
, Samenvatting “Sociologische verbeelding als kracht”
INLEIDING
“there can be no sociology unless societies exist, and that societies cannot exist if there are only individuals”
– Durkheim (1897)
Sociologie = specifiek menswetenschappelijk referentiekader dat tot een eigen manier van denken leidt
waardoor er op een andere manier naar de werkelijkheid gekeken kan worden
Metafoor: mochten we vissen zijn, dan zou sociologie ons in staat stellen te zien dat we in water zwemmen
(water voor de vis = het sociale voor de mens)
1. OVER DE VISSEN IN HET WATER
Vraagt verbeeldingskracht om het sociale te onderzoeken
Studiegebied sociologie = het sociale als feit
Sociaal handelen = socius
Sociale systemen = societas of gemeenschap
Context en het resultaat van sociaal handelen
Sociologie: sociale wordt wetenschappelijk bestudeerd levert corpus scientia op (= body of knowledge)
Sociologische bril: voorbij het individuele niveau kijken + interpersoonlijke als de structurele component van
het sociale te zien
“Détermination du fait moral” – Durkheim (1906): Durkheim legt studiegebied van de discipline duidelijk vast
Analyse van moraal als sociaal feit (empirische studie van wat in bepaalde sociale context als moraal geldt)
Sociale structuren, sociale relatie, sociale cultuur en moraal is voor sociologische studie een sociaal feit
2. IS SOCIOLOGIE “NUTTIG”?
Sociologie als wetenschap ≠ toverkunst, antwoord bieden op vraag naar zin van het leven / hoe we moeten
leven
“De groei van kennis vermeerdert de mogelijkheden van de mens. Ze biedt geen respijt voor wie hij is” – J. Gray
“Het is wetenschappelijk bewezen” nooit een autoriteitsargument voor de vraag naar wat het “goede” leven
is, wat “goed” sociale werk is, …
De waarde van wetenschap én sociologie: helpen verhelderen, aanbrengen van nuance, zien van complexiteit,
concrete situaties (en niet het aanbieden van “beheersingstechnieken”)
3. WETENSCHAP EN PROFESSIONALITEIT
Wetenschap voor professionals = bouwsteen van hun deskundigheid
Mensen die van sociale hun beroep maken, moeten autonoom denken en op basis daarvan beslissingen nemen
Gedegen menswetenschappelijke basis = krachtige, versterkende factor
Autonoom denken kritisch zijn (≠ het hebben van kritiek / mening)
6
, Samenvatting “Sociologische verbeelding als kracht”
Grondslag kritisch denken komt van het Griekse krino: vermogen onderscheid te maken
Overstijgen van alledaags discours, afstand nemen mogelijk door abstractie te maken, conceptueel te
denken wetenschap biedt bouwstenen
Voor sociale beroepen is inzicht in “sociale als feit” essentieel element van hun professionaliteit
Sociale beroepen moeten meer zijn dan “sociale pathologen” sociale problemen > persoonlijke
moeilijkheden (!! sociale context !!)
“When a city of 100.000, only one man is unemployed, that is his personal trouble, and for its relief we proberly
look to the charachter of that man, his skills, and his immediate opportunities. But when in a nation of 50
million employees, 15 million are unemployed, that is an issue, and we may not hope to find its solution within
opportunities open to any one individual.” – C.W. Mills (1959)
Sociale nooit reduceren tot individueel gegeven
Rol van sociologie om bewustzijn op te wekker d.m.v. “sociological imagination” (quality of mind waarbij
verbindingen worden gelegd tussen persoonlijke, individuele gebeurtenissen en de sociale krachten die er
vorm aan geven)
4. VERBEELDENDE WETENSCHAP
Sociologen: leveren grondstof om bijdrage te leveren aan maakbaarheid van de mens én sociale systemen
Sociologische verbeelding = cruciaal element om sociale beroepen te appelleren om mee vorm te geven aan
de samenleving
Samenleving = mensenwerk autonoom denken en het denken buiten en naast dominante kaders !!
Sociologie = wijze van denken die voeding geeft aan verbeelding
“Over het nut en nadeel van sociologie voor het leven” – Willem Schinkel (2014):
Verbeelding is:
Categorie die centraal staat in het leven zelf
Proces dat permanent plaats vindt en krijgt doorgaans vorm via abstracties die het leven kaderen zoals
de begrippen “samenleving”, “natuur”, “markt”, “mens”
Eigen prestatie van een sociaal collectief
Sociologie en politieke filosofie: bieden bestendiging van het bestaande + verbeelden het werkelijke in
abstracties
Vergelijking met tekenende handen Escher
5. ONDERWIJS EN HET VREWERVEN VAN LEER-KRACHT
Sociologie leren = leren van nieuwe taal
Opbouw van het boek:
1e deel: beschrijft wat sociologen bestuderen en hoe ze dat doen
- Wat is sociologie?
- Hoe komen sociologen tot wetenschappelijke kennis?
7
, Samenvatting “Sociologische verbeelding als kracht”
2e deel: basisconcepten uit de sociologie
3e deel: overzicht van een aantal stromingen in de sociologie (= scholen of paradigma’s)
DEEL 1. HET VIZIER: DE SOCIOLOGISCHE KIJK
HOOFDSTUK 1: WAT BESTUDEERT DE SOCIOLOGIE?
Studieobject sociologie = het sociale
Sociale als morele kwaliteit
Sociale als feitelijkheid SOCIOLOGIE
1.1 SOCIAAL ALS MORELE KWALITEIT
Morele kwaliteit: betrokkenheid op medemensen en / of solidariteit met een gemeenschap
Noodzakelijk voor sociale beroepen!
Sociologie kan analyseren hoe een morele kwaliteit vorm krijgt door socialisatieprocessen ( beschrijven of
verklaren van hoe mensen, groepen, opleidingen en werkveld deze morele kwaliteit benoemen, vorm geven en
beoordelen) zowel expliciet en impliciet
“Onze moraal weerspiegelt geen onveranderlijke menselijke aard, maar houdt nauw verband met de manier
waarop we samenleven. Van nomadische herders mag niet worden verwacht dat ze beschikken over dezelfde
moraal als jagers op groot wild, die er op hun beurt niet dezelfde moraal hoeven op na te houden als inwoners
van een geïndustrialiseerd land.” – De Waal (2013)
Verhaeghe (2013): egoïsme of altruïsme kunnen niet worden gezien als onveranderlijke morele kwaliteiten
Het is de interactie, de invloed tussen mensen die bepalend is of het egoïsme of altruïsme als belangrijkste
kenmerk van de mensen wordt gezien én dus basis vorm voor een moraal tussen mensen en een gemeenschap
Verticaal en horizontaal niveau van sociaal als morele kwaliteit (De Waal, 2013):
Horizontaal niveau: sociale relaties, het niveau van de interactie
De Waal: één-op-één moraal
Gebaseerd op het besef dat eigen gedrag anderen beïnvloedt
Morele kwaliteiten: empathie, caritas en humanitas
Verticaal niveau: grotere gemeenschap, het niveau van het sociaal systeem
De Waal: zorg voor de gemeenschap
Wil niet zeggen dat er geen persoonlijke belangen bestaan
Waarden: rechtvaardigheid en solidariteit
Niveaus komen ook terug in het sociale als feit
1.2 HET SOCIALE ALS STUDIEOBJECT
Horizontale pool of het interactieve: wordt door sociaal handelen gemaakt
Verticale pool: de gemeenschap of het systeem
Tussen beide: circulaire causaliteit
Mensen maken hun sociale context én worden er door bepaald
8
, Samenvatting “Sociologische verbeelding als kracht”
Het sociale = proces
Het zien van het sociale oog hebben betekent voor deze drie dimensies: het sociaal handelen, het systeem
én de tussenruimte; de bemiddelende processen tussen beide
“De verhouding tussen de mens en de maatschappij is een centraal probleem in de geschiedenis van de
sociologie. Veel sociologische begrippen zijn ontwikkeld om deze verhouding te benoemen: naast de
basisbegrippen, die op zich reeds algemene abstracties zijn zoals “mens”, “sociale actor” enerzijds en
“maatschappij”, “gemeenschap”, anderzijds gaat het dan over “socialisatie”, “rol”, “habitus” om die
tussenprocessen te benoemen, te analyseren, te bestuderen.” – Schinkel (2014)
Drie dimensies:
Micro
Meso
Macro
Tweeledigheid: agency – structure probleem
Sociale constructie: vanuit sociaal handelen de sociale systemen afleiden
Sociale beïnvloeding: vanuit de gemeenschap / het sociale systeem het sociaal handelen verklaren
Max Weber: nadruk op hoe vanuit het handelen van actoren grotere sociale verbanden ontstaan
Emile Durkheim: verklaart het individueel gedrag vanuit sociale feiten, kenmerken van grotere
samenlevingsverbanden
Sociale werkelijkheid = beide!!
We maken ons sociaal milieu en we worden bepaald door sociale omgeving
We maken onze relatie, maar hoe we die maken wordt bepaald door verwachtingen, normen, die gelden
binnen de gemeenschap waarin we die relatie maken
Zowel de “agency” als de “structure” theorieën bestuderen en verklaren hoe agency naar structure overgaat en
omgekeerd
9
, Samenvatting “Sociologische verbeelding als kracht”
“Sociology may be defined as the study “Sociology is the objective study of
of society – the web of human human behaviour in so far as it is
interactions and relationships” – affected by the fact people live in
Ginsberg, “The Study of Society” (1939) groups” – Sugarman, “Sociology” (1968)
“The purpose of sociology is
“Sociology is the study of individuals in a
the scientific study of human
WAT IS SOCIOLOGIE? social setting. Sociologists study the
society through the
interrelationships between individuals,
investigation of people’s
organisations, cultures and societies” –
social behaviour” – Giner
Ritzer, “Sociology” (1979)
“Sociology” (1972)
“Sociology is the study of human social life, groups
“Sociology is the study of individuals in and societies. It is a dazzling and compelling
groups in a systematic way, which grew enterprise, having as its subject matter our own
out of the search for understanding behaviour as social beings. The scope of sociology is
associated with the industrial and extremely wide, ranging form the analysis of passing
scientific revolutions of the 18th and 19th encounters between individuals in the street up tot
centuries” – Lawson and Garrod, “The he investigation of worldwide sociale processes” –
Complete A-Z Sociology Handbook (1996) Giddens, “Sociology” (1989)
Sociologie is de wetenschap die zich bezig houdt met het analyseren, beschrijven en verklaren van:
Het gedrag van en tussen mensen voor zover dat beïnvloed wordt door het feit dat zij in bepaalde
verhoudingen tot elkaar staan
De daaruit voortgekomen – min of meer vaste – gedragspatronen, structuren en bindende opvattingen
in hun ontstaan, voortbestaan en veranderen
- De Jager en Mok (1978)
Mens als startpunt van sociologische analyse is onjuist:
Mens zelf is product van sociaal leven en dus geen neutraal startpunt van analyse
Het begrip mens is geen stabiele grond van het sociale, maar een creatieve en veranderlijke
verworvenheid van dat sociale
Mens of individu is geen ondeelbaar wezen, maar juist in een tijd waarin systemen zo functioneel
gedifferentieerd zijn, is de mens deel van allerhande maatschappelijke deelsystemen en wordt hij of
zij vaak gereduceerd tot een deel
Mens in economie = consument ; mens in politiek = kiezer of burger ; …
Visie dat mens autonoom en geïndividualiseerd is, los van de sociale context, leidt tot foutieve opvatting dat
structurele problemen in en van de sociale context of het sociale systeem te herleiden zijn tot een individuele
onaangepastheid, tot foutief gedrag van individuen, tot een individueel probleem.
Maatschappij als startpunt van sociologische analyse levert problemen:
Maatschappij is containerbegrip dat niet door empirische data kan worden onderbouwd
Idee dat een samenleving = samen-leven, dat een proces betreft van verandering en zelf een uitkomst is van
een procesmatige verandering wordt door begrip “samenleving” te veel ontkend
Inburgeringsprobleem kan pas ontstaan van een gesloten samenlevingsconcept
10
