RELATIE- EN GEZINSTHERAPIE
DEEL I: RELATIE- EN GEZINSTHERAPIE – EEN KENNISMAKING
LES 1: INLEIDING
Het veld van de relatie- en gezinstherapie is ‘volwassenen geworden’: er is een indrukwekkende hoeveelheid
kwaliteitsvol outcome-onderzoek over onderzoek toont globaal aan dat relatie- en gezinstherapie effectief
is voor zowat alle problemen in het veld van de geestelijke gezondheidszorg.
Wat nog steeds essentieel is aan gezinstherapie: meer dan een wetenschappelijk model of theorie over
psychisch lijden, is het een manier van kijken die de nadruk legt op complexiteit, verbindingen en relaties.
De essentie van gezinstherapie? Het gezinsgesprek
- Het is meer dan het uitwisselen van woorden
- Het is het samen in de sessie zijn, het non-verbale …
Therapeut in de kamer, verschillende gezinsleden in de kamer
Meestal is het zo:
o 1 à 2 gezinsleden vinden therapie nodig: meestal zijn dit de mama’s, op initiatief van de vrouw
gezinstherapie of relatietherapie
o Zorgen over iets in het gezin, vaak over 1 van de kinderen
o Je begint automatisch met een verschil: sommige gezinsleden willen therapie, anderen niet of
weten niet wat het is dit verschil is essentieel + maakt het verschil met individuele therapie
Basisidee van alle therapie (individueel of gezin): als therapeut luister je naar de verhalen van uw
cliënten luisteren & zo goed mogelijk proberen te begrijpen
1. Gezinstherapeutische stromingen
De relatie- en gezinstherapie is ergens in de jaren ’50 en ’60 ontstaan er is geen duidelijke vader. Er zijn
ongeveer gelijktijdig op verschillende plaatsen in Europa en in de VS therapeuten beginnen werken met de
gezinnen van hun patiënten.
In de decennia erna zijn tientallen verschillende gezinstherapeutische stromingen of scholen ontstaan: de
contextuele stroming, de structurele stroming, de strategische stroming, de Milaanse school, de narratieve
therapie, de kortdurende oplossingsgerichte therapie, enzovoort
- Deze stromingen leggen in hun therapeutische benadering verschillende accenten
- De laatste jaren zijn er in het landschap van de gezinstherapiescholen heel wat veranderingen geweest
- Er is in het veld van de gezinstherapie ook een tendens om minder belang te hechten aan de
theoretische discussies tussen de stromingen
Gezinstherapeuten wijzen op het belang van de gemeenschappelijke factoren en specifiek op
wetenschappelijke bevindingen die de visie ondersteunen dat de samenwerking tussen de therapeut
en het gezin centraal is in het therapeutisch werk
De relatie- en gezinstherapie heeft een belangrijke setting:
- Verschillende gezinsleden zijn gelijktijdig aanwezig in de sessie
- In het geval van gezinstherapie behoren de gezinsleden nog tot twee of drie verschillende generaties
o Gezinstherapie betreft in principe 2 generaties horizontale relatie (partners) en verticale
relaties (ouder – kind)
o Relatietherapie betreft 1 generatie horizontale relatie
o Gezins- en relatietherapie lopen vaak door mekaar: beginnen met ouders en kinderen erbij
nemen of beginnen met kinderen en erna enkel ouders
Die setting heeft het therapeutisch proces een eigen karakter:
, o De therapeutische alliantie is in de relatie- en gezinstherapie veel complexer dan in individuele
therapie ze heeft niet enkel te maken met de relatie tussen de therapeut en elk van de
gezinsleden, maar ook met de relatie tussen gezinsleden
o Het herdefiniëren van psychisch lijden in relationele termen
o Het betrekken van de sociale context van de patiënt
o Het aangaan van een alliantie met alle betrokkenen van het systeem
2. Belangrijke gezinsfenomenen
De verschillende gezinstherapeutische scholen delen de visie om problemen en klachten niet enkel vanuit het
perspectief van de aangemelde patiënt te bekijken, maar ook aandacht te hebben voor diens context, in het
bijzonder voor het gezin en de brede familie
- Emotionele spanningen die in een gezin leven (conflict, woede, verdriet, angst …) worden vooral
uitgedrukt in het gedrag van een van de gezinsleden
- In het bijzonder blijken kinderen erg gevoelig te zijn voor onuitgesproken spanningen
o Zij zijn vaak de eersten die signalen geven aan de buitenwereld dat bepaalde dingen in een
gezin moeilijk te dragen zijn
o Dat kan op verschillende manieren gebeuren
o In dit verband is het proces van parentificatie belangrijk
= de functionele en/of emotionele rolomwisseling waarin het kind eigen behoeften aan
aandacht, zorg en begeleiding opoffert om zich in te zetten voor de logistieke of emotionele
behoeften van de ouder(s) het kind gaat overmatig zorgen voor een ander gezinslid
Parentificatie is in gezinnen tot op zekere hoogte onvermijdelijk parentificatie is
normaal en niet problematisch op zich
Parentificatie wordt problematisch wanneer de zorgen en taken die het kind op zich
neemt erg zwaar, rigide of eenzijdig zijn, en wanneer de eigen ontwikkeling van het
kind daardoor in gevaar komt
Gezinstherapeuten hebben zowel aandacht voor de rollen van gezinsleden als voor de gezinsdynamiek.
Ook hechten ze veel belang aan de gezinscyclus = elk gezin maakt overgangen door naar aanleiding van
belangrijke levensgebeurtenissen of gewoon als gevolg van het opgroeien van de kinderen
- Doorheen de jaren zijn verschillende modellen voor de gezinscyclus ontwikkeld
- Het invloedrijkste model: het model van Carter & McGoldrick (1999): ze onderscheiden verschillende
fasen in de ontwikkeling van een gezin
o Elke fase heeft typische moeilijkheden en uitdagingen
o Elke overgang van de ene fase naar de andere fase vraagt een aanpassing van het gezin en kan
met een crisis gepaard gaan
o Zo moet elk gezin zich voortdurend aanpassen aan interne veranderingen (bv. de geboorte van
een kind) en externe veranderingen (bv. verhuizen)
o Moeilijkheden worden in dit model zoveel mogelijk omschreven als normale crisissen rond
typische levensovergangen zo wordt pathologisering vermeden en worden de kansen op
een succesvolle therapie vergroot
Er is in de gezinstherapie al heel lang interesse voor de hechtingstheorie (Bowlby, Ainsworth, Main, …)
- Byng-Hall was een van de eersten die heeft gewezen op het belang van de hechtingstheorie voor de
gezinstherapie
- Het intergenerationeel doorgeven van scripts
zo hebben we ouderschapsscripts: wat we als ouders doen naar onze kinderen is
o Ofwel een herhaling van wat wij hebben meegemaakt = replicatief script
o Ofwel een correctie op wat wij als kind hebben meegemaakt = correctief script
, - Dalos: Attachment-narrative therapy hechtingsdenken integreren binnen een narratief kader
- Diamond: Attachment-based family therapy = een interventieprotocol voor depressieve of suïcidale
jongeren gericht op het verbeteren van de hechtingsrelaties binnen het gezin zodat de jongere terug
bij zijn/haar ouders terecht kan met zijn/haar zorgen
- Johnson: Emotionally focused marital therapy: de ontwikkeling van volwassen partnerrelaties
begrijpen vanuit vroege hechtingsrelaties
3. Partnerrelatietherapie
= marital therapy = couple therapy
Partnerrelatietherapie is altijd verbonden geweest met het domein van de gezinstherapie
- Uit onderzoek blijkt dat gezinstherapeuten in de praktijk meer met partnerrelaties werken dan met
gezinnen van twee of drie generaties
- De partnerrelatietherapie was tot in de jaren ’80 nauwelijks gebaseerd op empirisch onderzoek
- Vooral de opkomst van de Behavioral marital therapy (BMT) het belang van onderhandelen tussen
de partners en het aanleren van communicatie- en probleemoplossingsvaardigheden
o Vanuit het uitgebreid longitudinaal labo-onderzoek over relatie-interacties van Gottman
(1999) worden ernstige vraagtekens geplaatst bij de aantal ideeën uit de BMT, maar het wordt
niet verworpen
o BMT is immers uitgegroeid tot een van de meest onderzochte vormen van
partnerrelatietherapie + onderzoek toont de effectiviteit van deze benadering duidelijk aan
- Ook naar de Emotionally focues marital therapy (EFT) is veel onderzoek EFT wordt beschouwd als
een van de best empirisch onderbouwde modellen van het hele veld van de relatie- en gezinstherapie
Uit onderzoek is gebleken dat partnerrelatietherapie over het algemeen effectief is voor relatieproblemen
allerhande. Alhoewel ontwikkeld om relatieproblemen aan te pakken, heeft partnerrelatietherapie ook een
positieve invloed op individuele vormen van psychisch lijden (depressie, angst, trauma …)
Geen enkele theoretische benadering kan duidelijk naar voren geschoven worden als superieur op vlak van
effectiviteit.
Bij de globale goede rapportcijfers over de outcome van partnerrelatietherapie zijn enkele bedenkingen:
- Het blijft nog een onderwerp van discussie wat men in de relatietherapie als ‘succes’ beschouwt
o Bv. een therapie die uitloopt op een scheiding, is dit een succes?
o Bv. is er een succes als er wel sprake is van een reële relatieverbetering, maar de partners zijn
toch niet gelukkig samen
- De langetermijneffecten van partnerrelatietherapie zijn nog nauwelijks onderzocht
o Onderzoek suggereert dat het positieve effect van partnerrelatietherapie afneemt met de tijd
- De effectiviteit van de meeste vormen van partnerrelatietherapie is nog niet empirisch onderzocht
- Geloofwaardigheid van outcome-onderzoek: zowat elke benadering van partnerrelatietherapie die
onderzocht is, blijkt effectief te zijn
o Enerzijds is dit opmerkelijk, anderzijds is het ook weer niet zo vreemd we zien in outcome-
onderzoeken van individuele therapie hetzelfde
o Dit roept vragen op over de betrouwbaarheid van alle outcome-onderzoek in de
psychotherapie
o Allegiance effect = studies uitgevoerd door belanghebbenden, overschatten systematisch de
effectiviteit van het behandelingsmodel
4. Gezinsgerichte groepsbehandelingen
Sinds de jaren ’80 zijn er verschillende gezinsgerichte psycho-educatieve programma’s ontwikkeld,
aanvankelijk rond schizofrenie en later ook voor andere psychiatrische aandoeningen.
, - Gezinsgerichte psycho-educatie ziet het gezin niet als oorzaak van psychiatrische problemen van een
van de gezinsleden, maar gaat er wel van uit dat een gezin voldoende geïnformeerd is over de
betreffende aandoening, kan bijdragen tot het herstel of de stabilisatie van de patiënt
- Gezinsgerichte psycho-educatie bestaat in veel vormen, maar omvat meestal een combinatie van
informatie geven en ondersteuning bieden
- Onderzoek toont dat deze vorm van hulpverlening erg effectief is, met name in het kader van
terugvalpreventie
Het succes van de gezinsgerichte psycho-educatie droeg ook bij tot de heropleving van de multiple
gezinstherapie = groepsgericht werken met meerdere gezinnen tegelijkertijd (hier was in de jaren ’60 reeds
mee geëxperimenteerd)
- Dit groepsgericht werken is toegepast bij heel diverse klinische groepen
- Onderzoek suggereert dat in deze behandelingsvormen verschillende helpende factoren een rol
kunnen spelen:
o De ervaring niet de enige te zijn met die problemen
o Inzicht in het gezinsfunctioneren en in de stoornis
o Het relationele klimaat
o …
- De populariteit van deze behandelvorm is wellicht deels te danken aan de gunstige kosten-
batenverhouding toch blijkt uit onderzoek dat het ook om een effectieve behandeling gaat
Een relatief nieuwe behandeling is Kinderen in de knel = een therapeutisch groepsprogramma voor gezinnen
waarvan de ouders in een vechtscheiding verwikkeld zijn
- Aparte ouder- en kindgroepen op het ene moment en ouders en kinderen samen aan het werk gezet
op andere moment
- Doel: ouders helpen – ondanks hun onderlinge conflicten – hun kinderen terug te zien + kinderen
helpen iets uit te drukken van wat zij ervaren in de vechtscheiding van hun ouders
- Dit programma vult een grote leemte op in de hulpverlening bij de moeilijke vechtscheidingen
- De eerste klinische ervaringen en gevalstudies zijn veelbelovend (maar er is nog geen empirische
onderzoeksevidentie outcome-onderzoek is lopende)
5. Open dialoog
Een recente ontwikkeling in de gezinstherapie legt de nadruk op het concept ‘dialoog’
- De belangrijkste vertegenwoordiger van deze benadering is de Finse psycholoog Jaakko Seikkula
- Basisidee: bij een psychotische crisis worden familieleden samengebracht met de patiënt voor een
aantal open gesprekken over de crisis
o Dit gebeurt vaak bij de patiënt thuis, nog voor er sprake is van een opname
- De bedoeling is:
o De volwassen kant van de patiënt en zijn gezin te verstevigen
o Het isolement van de patiënt zoveel mogelijk te doorbreken
o De situatie te normaliseren (in plaats van te focussen op het regressief gedrag)
- De resultaten van deze behandelingsmethode zijn veelbelovend: beter herstel, minder
restsymptomen, minder heropnames, betere rehabilitatie en lager gebruik van antipsychotische
medicatie (maar de effectieve ingrediënten van deze aanpak zijn nog onvoldoende bekend)
Het open-dialogues model kent heel wat navolging, vooral in Noord-Europa, maar recent ook in de westerse
wereld het model wordt gezien als een beloftevol alternatief voor het uit de hand lopende
medicatiegebruik in de geestelijke gezondheidszorg.
Verder past deze benadering ook erg goed in de nieuwe ontwikkelingen in de psychiatrie waarin het herstel
(recovery) centraal staat
