FORENSISCH WELZIJNSWERK
INLEIDING
Opbouw cursus
Cursus wil bijdragen tot kennis en inzicht over de dragende concepten, discussies en praktijk
van het forensisch welzijnswerk.
Inhoudelijke thema’s:
1) De historische ontwikkeling van het forensisch welzijnswerk: waar we vandaan komen
(achteruitkijkspiegel).
2) De organisatie van het werkveld van het forensisch welzijnswerk: na het beëindigen van
de cursus moet je weten hoe het werkveld is georganiseerd, welke diensten zijn er
bepalend in en wie speelt er een rol in.
3) De discussie over de relatie tussen hulp en recht: verhouding tussen hulpverlening en
strafrecht: analytisch ontleden, begrijpen en hoe sta ik er zelf in.
4) Kennismaking met de praktijk, door middel van gastcolleges
Cursusmateriaal
- Reader via canvas
Op de eerste slides zal altijd staan welke teksten leerstof zijn en als er een achtergrondtekst
is dan staat die op de precieze slide.
- Aantal hoofdstukken uit Handboek ‘ Straffen: een penologisch perspectief (Beyens &
Snacken (eds.), 2017)
- Slides en notities
- Lesopnames worden digitaal ter beschikking gesteld
- Op canvas: bij ‘modules’ wordt alles per thema gebundeld (lesopnames, slides, teksten,
opdrachten,...)
Examen
Schriftelijk open boek examen: toepassen van theorie en parallellen trekken (2 vragen).
Wat je mee mag brengen naar het examen: outprints van de slides, eigen
samenvattingen, maar niet de teksten!
+ 1 vraag op voorhand voor te bereiden (zie les spanningsvelden, les voor paasvakantie), dit is
voor het examen in te dienen en telt als een van de examenvragen. Dit is een toepassing van
onze analytische bril op een actueel nieuwsbericht, een krantenartikel (1 pagina).
Belang van inzicht!
Voorbeeldvraag: Wat is de relevantie van de staatshervorming van 1980 als breuklijn voor het
forensisch welzijnswerk?
Voorbeeldvraag: Wat is de betekenis van autonomie van het welzijnswerk vroeger en nu?
Opdracht voor examen: binnen voor 8/06
1
,Hoofdstuk 1. De notie forensisch welzijnswerk
De term forensisch verwijst naar “in het kader van het strafrecht”, bijvoorbeeld forensische
psychiatrie, forensische geneeskunde,…
Welzijnswerk verwijst naar een ‘welzijnsgerichte’ hulp- en dienstverlening, vorming en
begeleiding. Dit zijn alle activiteiten die erop gericht zijn om het welzijn van mensen te
verhogen.
Ontstaan van de term, 1980
Maar het is zo simpel niet, de term “forensisch welzijnswerk” is een term die in Vlaanderen is
uitgevonden, in Nederland bijvoorbeeld zal je die term niet in die vorm vinden. De term is
geboren in 1980 geïntroduceerd door Panopticon, tijdschrift voor Strafrecht, Criminologie en
Forensisch Welzijnswerk.
Edito: “Welzijnswerk koppelen aan het forensische (…) zou in zoverre aanleiding kunnen
geven tot misverstanden, dat men ten onrechte in deze uitdrukking een aprioristische
stellingname zou lezen omtrent de mogelijkheid om middels justitiële interventie bij te dragen
tot een groter individueel of collectief welzijn. Men kan echter niet ontkennen dat velen
pretenderen middels of aan de rand van het strafrechtsysteem aan het welzijn van individuen
of groepen te werken.”
Ze kozen de term “forensisch welzijnswerk” maar kozen er meteen voor in de inleiding om te
waarschuwen dat het niet is omdat ze dit woord kiezen dat je er mag van uitgaan dat je via het
strafrecht welzijn kan bereiken. Er zijn echter zoveel initiatieven die op dat moment ontstaan
die iets doen rond welzijn in de marge van het strafrecht, of binnen het strafrecht en daarom is
een term nodig. Dus, van bij de aanvang van het ontstaan van het woord, merk je een discussie
die rond die term leeft; dit wijst op het feit dat de relatie tussen strafrecht en welzijn(swerk) niet
evident is! Dat is de rode draad doorheen heel deze cursus.
Als we willen kijken naar het forensisch welzijnswerk zijn er verschillende vragen die zich
stellen.
Eerste vraag: is er ruimte voor vragen die gaan over welzijn en voor welzijnswerk?
Maatschappelijk klimaat
Die ruimte wordt bepaald door de perspectieven die we hebben op criminaliteit en hoe we
kijken naar wat de rol van het strafrecht in onze maatschappij is. Dit heeft te maken met het
maatschappelijk klimaat en met de verschillende perspectieven die er zijn op strafrecht.
Maatschappelijk klimaat is de manier dat wij als maatschappij kijken naar problemen van
criminaliteit en onveiligheid, van welzijn en wat hebben mensen nodig, wanneer gaan ze over
de grens en hoe moeten we daarop reageren. Het maatschappelijk klimaat speelt hierbij een
belangrijke rol, in hoe wij daarover denken.
Ontwikkeling verzongsstaat en welzijnswerk
Als we kijken naar het ontstaan de verzorgingstaat die verder evolueert in de actieve
welvaartsstaat, daar zie je dat er een bepaald idee leeft over “wat hebben burgers nodig in een
2
,land om goed te leven, om een zeker vorm van welzijn te bereiken?”, dus welzijnswerk (tussen
consensus en dissensus).
Verwijzing naar punitiever strafklimaat
Het maatschappelijk klimaat kan ook te maken hebben met allerlei verwijzingen naar een
punitiever strafklimaat (meer bestraffing, tendens op dit moment) (cf. Garland, Wacquant,
Boutelier, …). Dit zie je in heel veel teksten op dit moment terugkomen, veel academici
waarschuwen en schrijven over het feit dat op dit moment het maatschappelijk klimaat eerder
naar de repressieve kant helt: er wordt bestraffend opgetreden.
Dit is geen nieuw concept, maar er komt een nadruk te liggen op de “zero tolerance1”: de war
on drugs in Antwerpen bijvoorbeeld. Men hoort ook in heel veel situaties verwijzingen naar
activering, de rol die mensen moeten opnemen in de maatschappij om erbij te kunnen horen
(ideeën over “moeten werkloosheidsuitkeringen in de tijd beperkt worden”, “moeten mensen
meer hun best doen”, “moet de VDAB meer activeren en als ze dat niet doen, dan moeten ze
maar worden gestraft door geen bijdrages meer te ontvangen”). Hierbij ligt heel erg de nadruk
op individuele verantwoordelijkheid en activering.
Veiligheid als dominant thema op dit moment, het maatschappelijk klimaat kan ook te maken
hebben met de economische situatie. We kunnen zien dat hoe moeilijker het is economisch
gezien, hoe punitiever we optreden in een maatschappij. Een aantal argumenten hiervoor is dat
wanneer de economische situatie moeilijker wordt, mensen zich onzekerder en angstiger voelen
en daaruit wordt er gegrepen naar een hardere aanpak, dingen onder controle proberen krijgen
en proberen regelen. In tijden van economische crisis stellen we ook vast dat
gevangenispopulaties stijgen.
Impact op perspectieven in strafrecht
Het maatschappelijk klimaat hangt heel erg samen met perspectieven in het strafrecht die er
zijn. Die perspectieven ontwikkelen zich in een pendelbeweging tussen elementen van het
klassieke strafrecht en het sociaal verweer. Daarin pendelt ons strafrecht, of de manier waarop
we kijken naar het strafrecht, heen en weer. Er zijn altijd nevenwegen die actueel worden
bepleit, zoals de herstelgedachte, het herstelrecht herstelrecht als zogenaamde derde weg tussen
klassieke en rehabilitatieve benadering.,
Zie als achtergrondtekst: Vander Laenen, F., Vander Beken, T. & Bouverne-De Bie, M. (2012).
“Strafrecht en welzijnswerk” in Handboek Forensisch welzijnswerk
1
Zero tolerance policing: je gaat een bepaald grondgebied, gedurende een bepaalde periode, alles aanpakken wat
te maken heeft met criminaliteit. Dat kan helpen, op voorwaarde dat het tijdelijk is en voor iedereen duidelijk is.
3
, Linkerkant: aantal gevangenen & op x-as onderaan: uitgaven voor welzijn of sociale
voorzieningen. De afkortingen zijn verschillende landen.
Landen die meer aan de linkerkant van de grafiek staan, zoals Ierland, Portugal, Engeland,
Spanje, etc. zijn landen waar er minder wordt uitgegeven aan sociale voorzieningen en die
hebben relatief gezien een hoger aantal gevangenen. Die met de rode puntjes, zijn de
voorbeeldlanden (scandinavische landen) als het gaat over strafrecht: ze geven veel uit aan
sociale voorzieningen en hebben veel minder gevangenen. België staat daar tussenin.
Deze tabel toont aan dat er een corelatie is tussen die twee factoren en dat er een samenhang is
tussen welzijn en strafrecht.
Welzijn en strafrecht
We noemen welzijn en strafrecht “een paar apart”.
Apart
Het zijn 2 systemen met potentieel heel andere premissen, doelstellingen.
- Het recht kijkt in eerste instantie naar wat er gebeurd is, het misdrijf, en naar de wijze
waarop die daad voor samenleving, slachtoffer en dader moet ‘vereffend’ worden (hoe
daarop gereageerd moet worden).
- Zorg, het welzijn, kijkt primair naar de hulpbehoevende persoon en welke
zorgmaatregelen hij/zij nodig heeft om zijn/haar kwaliteit van leven te bevorderen.
Het zijn dus eigenlijk 2 andere systemen die zich eigenlijk op een ander niveau richten. Het ene
richt zich meer op het maatschappelijk niveau waar men kijkt hoe we de samenleving leefbaar
kunnen houden en daar zijn afspraken rond en regels voor. Zorg kijkt dan eerder individueel
naar personen en wat zij nodig hebben.
Een paar
Toch worden beiden ook een paar genoemd want ze zijn erg afhankelijk van elkaar: ze zitten
samen in een pendelbeweging. Dat zie je aan de grafiek hierboven.
Daarom kan je je afvragen of een sanctie naast vergelding ook preventieve, pedagogische of
beschermende taken heeft? Zijn welzijnsmaatregelen ook controlerend2 in functie van de
maatschappelijke norm? Zijn welzijnsmaatregelen niet alleen emanciperend?
2
Controlerend in functie van wat de maatschappij wil, hoe de maatschappij mensen graag ziet ontwikkelen.
4
