Hanne de Jong 1ste bachelor in de Rechten 2022-2023
Prof. dr. Vanheule D.
INHOUDSOPGAVE AAN EINDE DOCUMENT
Bronnen en beginselen van het recht
DEEL I: HET OBJECTIEF RECHT
AFDELING 1: HET BEGRIP OBJECTIEF RECHT
HOOFDSTUK 1: DEFINITIE
Er is geen eensluidende definitie van “recht”:
- De Page: « L’ensemble des règles qui, sous la garantie de la contrainte sociale, gouvernent l’activité des hommes vivant
en société. »
- Dabin: « L’ensemble (plus ou moins cohérent, plus ou moins achevé) des règles de conduit édictées d’avance par
l’autorité publique, sous la sanction d’une contrainte extérieure prévue et organisée par l’autorité elle-même (contrainte
publique) en vue de réaliser dans les rapports humains un certain ordre – disons tout de suite – l’ordre le plus favorable
au bien commun. »
- STORME: “Een samenhangend geheel van activiteiten waarin volgens bepaalde procedures aan de hand van regels of
andere modellen gepoogd wordt een juiste ordening te brengen in het geheel van de maatschappelijke verhoudingen,
en waarbij men erin slaagt deze juiste ordening ook in zekere mate effectief af te dwingen op een geordende wijze.”
OBJECTIEF RECHT IS ABSTRACT EN STATISCH
- Abstract: het is toegespitst op de regels, de nadruk ligt op de regels en zijn samenhang met andere regels
o Law in the books (rechtsdogmatiek)à het zegt ons niets over hoe het recht werkt in de maatschappij (law in
action – meta-juridische studie vh recht)
- Statisch, maar niet onveranderlijk:
o We kijken naar het recht op een bepaald ogenblik
o Het recht is onderhevig aan wijzigingen in tijd en ruimte
GEMEENSCHAPPELIJKE ELEMENTEN IN DE DEFINITIES
- Recht is gericht op de normatieve ordening in en van de samenleving (H2)
- Recht is een geheel van regels en voorschriften (H3)
- Recht is uitgevaardigd door of krachtens het maatschappelijk gezag (H4)
- Recht is afdwingbaar door of krachtens het maatschappelijk gezag (H5)
HOOFDSTUK 2: DE NORMATIEVE ORDENING IN EN VAN DE SAMENLEVING ALS DOEL VAN HET RECHT
1. Ordening van de samenleving
WAAR MENSEN LEVEN, IS ORDENING IN DE SAMENLEVING ONVERMIJDELIJK
- Rechtsregels = gedragsnormen = zeggen hoe je je moet gedragen
- Niet noodzakelijk overal door rechtsregels à informele gedragsregels liggen vast in of zijn ontleend aan gebruiken,
moraal, godsdienst, …
GELIJKLOPENDE EN TEGENSTRIJDIGE BELANGEN
- Thomas Hobbes
o Homo homini lupus: “de mens als wolf voor de medemens” (zolang we mensen niet goed kennen, gaan we ze
als gevaar/vijand zien, we gaan die niet vertrouwen)
o 📖 Leviathan (1651): motivatie van de mens ligt in het goede voor zichtzelf (handelen uit zelfbelang)
o Vrijheid van de individu beperken door een aantal natuurwetten te aanvaarden in de samenleving: lex naturalis:
algemene regels ontwikkeld door de rede die het natuurlijke recht op zelfbehoud beperken in de zin dat ze
grenzen stellen aan de middelen waarvan gebruik mag worden gemaakt ten behoeve van het behoud van het
eigen leven (zelfbehoud)
o Streven naar vrede (hoogste natuurwet); bij overeenkomst afstand doen van aanspraak op zaken die enkel mag
zijn beperkt tot middelen die zonder conflict met anderen kunnen worden gebruikt; overeenkomst respecteren
o Vereiste creatie van politieke orde:
§ Aanstelling van een soeverein die bepaalt welke handelingen verenigbaar zijn met natuurwetten en
wettig daarover wetten uit die hij afdwingt
§ Op basis van sociaal contract onder mensen: overdracht van natuurlijke rechten aan soeverein
§ Absolute macht
1
, - John Locke
o 📖 Two Treatises of Government (1690)
o Sociaal contract onder vrije en gelijke individuen die in oorspronkelijke natuurtoestand natuurlijke rechten op
leven, gezondheid, vrijheid en bezit hebben
o Vaststelling: mensen gaan conflicten hebben in de samenleving
o Aanduiden derde, de Staat, om geschillen te beslechten: definieert en beslecht natuurrechten
o Macht van de Staat moet steunen op impliciete instemming van de meerderheid van de samenleving
§ Mensen behouden hun soevereiniteit
§ Schending van sociaal contract door de Staat = ontbinding van de zittende macht
- Jean-Jacques Rousseau
o 📖 Du contrat social (1762)
o Collectieve benadering van het sociaal contract
o Individuen ruilen individuele wil in voor de algemene wil die de uitdrukking is van het geheel van mensen: de
burger moet handelen in het belang van de volkswil en de regering moet die volkswil uitvoeren
o Directe deelname aan de macht door de burger: volksvergaderingen ipv vertegenwoordigers
o Nadruk op de collectieve volkswil en vrijheid, waarvoor de individuele vrijheid is opgegeven
§ Burger kan enkel nog handelen binnen de burgerlijke vrijheid die de volkswil hen laat
ORDENING HOUDT VERBAND MET VRIJHEID EN EIGENHEID
- Recht geeft richting
- Doet dat normatief: legt gedragsnormen op zowel voor private als publieke personen
- Er is echter geen universeel geldend positief rechtssysteem
- Kernelementen: rechtszekerheid en rechtvaardigheid
2. Recht en rechtszekerheid
Rechtszekerheid = rechtsonderhorige moet gevolgen van zijn handelen kunnen voorzien, zodat hij dat kan afstemmen op de
gedragsnormen
- Recht moet duidelijk en consistent zijn:
o Recht moet duidelijk en helder geformuleerd zijn
o Geen tegenstrijdigheden of wetsconflicten (op dezelfde situatie 2+ wetten van toepassing met andere inhoud)
- Recht moet vast zijn:
o ≠ recht mag nooit veranderen
o = recht mag niet om de haverklap wijzigen
o Bij een handeling in overeenstemming met een rechtsregel, die nadien gewijzigd is, wordt de rechtsregel in zijn
oorspronkelijke versie toegepast
- Recht moet voorspelbaar zijn: voor burger, overheid en rechter
o Voorspellen wat de gevolgen zijn van je handelingen
o Vb. non-retroactiviteit principe
- Recht moet algemeen van toepassing zijn:
o ≠ iedereen moet gelijk behandeld worden
o Alle situaties die onder het toepassingsgebied van een rechtsregel vallen, moeten ook daadwerkelijk voor die
regel worden beheerst
o Uitzonderingen en afwijkingen zijn enkel mogelijk in de mate dat het recht daarin zelf voorziet
RECHTSZEKERHEID HANGT SAMEN MET DE RECHTSSTAAT (état de droit, rule of law)
Rechtstaat = de idee dat de staat gebonden is door het recht
- Eenieder is onderworpen aan de wet (gelijkheid)
- De wetgevende en rechtsprekende functie zijn gescheiden
- Niemand staat boven de wet (geen privileges)
à rechtszekerheid slaat op de formele aspecten van het recht, maar zegt niets over de inhoud van het recht
- Rule of law in de enge betekenis, état legal à “het recht dat van toepassing is, is het wettenrecht”
- Kenmerkend voor het rechtspositivisme in de 19de eeuw: wet als voornaamste bron van het recht, als een empirisch
waarneembaar verschijnsel
o Wil van de wetgever is de enige bron van recht
o Enkel regels die door de staat volgens de geijlte procedures worden uitgevaardigd zijn rechtsregels
o Beoefening van het recht is een waardenvrije discipline: objectieve en beschrijvende analyse van de wil van de
wetgever, zoals die tot uiting komt in de wet
2
, o Geen noodzakelijke band tussen recht en moraal, tussen wat feitelijk is (‘zijn’) en wat zou moeten zijn
(‘behoren’): rechtsregels uitgevaardigd door de wetgever worden niet op hun inhoud gecontroleerd: wetgever
is (juridisch) niet gebonden aan ethische principes of morele waarden
- Recht als vorm
CASUS – de Duitse Rassenwetten van 15 september 1935
- Rijksburgerschapswet en Eerste Verordening: een Jood kan geen rijksburger zijn, heeft geen stemrecht kan geen
openbaar ambt bekleden (gedwongen ontslag Joodse ambtenaren per 31/12/1935); definitie van wie Jood en wie
Mischling is
- Wet op de bescherming van Duitse Bloed en eer: verbod op huwelijken tussen Joden en Duitse rijksburgers, op straffe
van tuchthuisstraf; Joden niet langer toegestaan om Duitse vrouwen onder de 45 jaar als huishoudelijk personeel in dienst
te hebben op straffe van gevangenisstraf; later uitgebreid naar andere familieverbanden (geen huwelijkssluiting “als er
nakomelingen van kunnen wordenverwacht die de zuiverheid van Duits bloed in gevaar brengen” [vb. gehandicapte
mensen])
Voldoen aan alle formele criteria van rechtszekerheid, goed recht voor een rechtspositivist
Formeel geldige wetten (duidelijk begrip, duidelijke bepaling van verbod, duidelijke bepaling van sanctie) maken nog
geen goed recht zoals we dat nu zien in het licht van individuele vrijheid en gelijkheid
Wetten “die zo zeer indruisen tegen de beginselen van individuele vrijheid (…) en die, dankzij een bijzondere psychose
van het Duitse volk, in Duitsland ingang hebben gevonden”
à RECHTSZEKERHEID BIEDT GEEN GARANTIE TOT INHOUDELIJK GOED RECHT
RUIMERE INVULLING VAN RECHTSSTAAT (de democratische rechtsstaat, constitutionalisme)
Democratische rechtstaat heeft ook een inhoudelijke waarborg
- Formele democratiebenadering = enkel focus op de procedures, nadruk op verkiezingen en besluitvorming volgens de
meerderheidsregel
- Materiële democratiebenadering = ook rekening houden met belangen van anderen, fundamentele waarden, gelijkheid,
vrijheid, menselijke waardigheid
- Staatsmachten zijn aan beperkingen onderworpen en moeten de mensenrechten eerbiedigen
3. Recht en rechtvaardigheid
Justice – Latijnse ius omvat zowel de wet als bevel/norm als de rechtvaardigheid
- Rechtvaardigheid is belangrijk voor de aanvaardbaarheid en naleving van het recht
o Zoniet: afscheiding, onafhankelijkheidsstrijd, revolutie, …
- Ius est aequi et boni – recht is de kunst van het goede en billijke
- Ius est quod justum est – enkel wat rechtvaardig is, kan recht zijn
WAT IS RECHTVAARDIGHEID?
- Geen unieke invulling – 529 studenten ondervraagd = 529 verschillende invulling begrip ‘rechtvaardigheid’
- Aristoteles, 📖 Ethica Nicomachaea (4de eeuw v.Chr.)
o Verdelende/distributieve rechtvaardigheid:
§ = verdeling van wat er in de gemeenschap qua rechten en plichten te verdelen valt: “ieder het zijne”
§ Taak van het publiekrecht
§ Gelijkheid: gelijken gelijk, ongelijken ongelijk
• Bij ongelijke behandeling is er een rechtvaardiging nodig
§ Zegt niets over de criteria voor verdeling: verdienste, afkomst, behoefte à les: welke spie (S) taart (T)?
§ Vragen bij verdelende rechtvaardigheid:
• Wie komt in aanmerking om de gunsten te genieten en de lasten te dragen?
• Welke criteria worden gebruikt om te bepalen wie welk aandeel krijgt?
• Wat moet er worden verdeeld?
§ Verschillende types van verdelende rechtvaardigheid:
• Gelijkheid: iedereen krijgt eenzelfde aandeel
• Behoefte: ongelijke verdeling obv behoeften van eenieder: grotere behoefte = groter aandeel
• Verdienste: ongelijke verdeling obv verdienste of inzet: meer verdienste = groter aandeel
• Billijkheid: ongelijke verdeling ten gunste van wie het beest behoeftig is: meest noodlijdenden
= groter aandeel
• Gebaseerd op de markt: ongelijke verdeling obv het bezit van de juiste vaardigheden: meer
kunnen verwezelijken = groter aandeel
3
, o Vereffenende/ruilrechtvaardigheid:
§ = nadat de verdeling volgens de distributieve rechtvaardigheid heeft plaatsgevonden, moet er nog
rechtvaardigheid zijn
§ Ruilverhoudingen tussen personen
• Vrijwillig: commutatieve rechtvaardigeid: evenredigheid in de ruil, los van het aanzien of de
verdienste van een persoon (contractenrecht)
• Onvrijwillig: retributieve rechtvaardigheid: ruil waar evenredigheid is verstoord door bv.
schade of diefstal (aansprakelijkheidsrecht, strafrecht)
- Recht zal vrijheid van de mens eerbiedigen
o Eigen autonomie inzetten maar met respect voor de autonomie van anderen
o Vrijheid = overtuiging dat er morele verplichtingen bestaan tegenover de vrijheid van anderen
o Recht zal de zones van vrijheid bepalen, die niet absoluut zullen zijn
INVULLING KAN ZEER DIVERS ZIJN
- Gedragsoriënterende theorieën = op basis van morele principes die bepalen welke beslissing iemand moet nemen,
beoordeel je of een handeling of gedrag gerechtvaardigd is
o Bv. de categorische imperatief van Kant: “Handel alleen volgens die regel waarvan je tegelijkertijd kunt willen
dat ze een algemene wet wordt.”
à als ik die ga respecteren en de medemens gaat dat ook respecteren en ik ga dat opleggen aan de medemens,
dan zitten we in een goede samenleving (bv. ik ga niet doden)
- Regelgeoriënteerde theorieën = vetrekken van de vraag waarom een bepaalde regel rechtvaardig is en moet worden
nageleefd op basis van een bepaald criterium
o Bv. omdat een monarch zegt dat het recht is
a. Rechtvaardigheids- en grondslagtheorieën
Formele regelgeoriënteerde theorieën
Formele regelgeoriënteerde theorieën hanteren een formeel criterium om te bepalen of en wanneer een regel rechtvaardig is
adhv de herkomst of bron van de regel. Dit kan een gepersonaliseerd (de auteur van de regel) of procedureel (de wijze waarop
regel tot stand gekomen is) criterium zijn
- Theocratie: godheid is de bron van alle recht, regel naleven omdat de godheid die heeft voorgeschreven, rechtvaardig
recht is godsdienst
- Autocratie: alleenheerser bepaalt wat het recht is
- Democratie: regels aangenomen door een parlementaire vertegenwoordiging of door een ander orgaan dat zich
uitspreekt over de wetgeving en dat door verkiezingen representatief is samengesteld
- Nomocratie: alles wat in de wet staat is goed (hangt samen met rechtspositivisme)
Formeel omdat ze niets zeggen over de inhoud van het recht (je weet niet of het vanuit een moreel, religieus, poliiek
perspectief komt en of het goed recht is of niet)
Materiële regelgeoriënteerde theorieën
Materiële regelgeoriënteerde theorieën verwijzen naar een inhoudelijke rechtvaardigingsgrond die buiten het recht ligt
- Natuurrechtsdenken:
o = natuur is bron van recht
o Vrijheid van de mens het hoogste beginsel
o Dmv onze rede proberen af te leiden van de natuur welke de rechten voor de mensen zijn (“Wat is zo
fundamenteel voor de mens om zijn vrijheid te kunnen blijven vrijwaren, behouden?”)
o Erkenning van een aantal eeuwige, onveranderlijke en onvervreemdbare rechten
o Vertaling in Declaration des Droits de l’Homme et du Citoyen (1789) – UVRM (1948) – EVRM (1950)
- Utilitarisme:
o Gaat ervan uit dat je altijd moet kijken naar het maatschappelijke nut van een rechtsregel (‘utility’)
o Nut van rechtsregels moet er altijd in bestaan dat het menselijk genot toeneemt / het menselijk lijden afneemt
o Bentham: “It is the greatest happiness of the greatest number that is the measure of right and wrong.”
à ≠ elke maatregel moet voor iedereen positief zijn
à vb. iemand die een inbraak pleegt en moet 5 jaar in de gevangenis, is niet positief voor hem, maar het levert
een voordeel op voor de samenleving: slachtoffers worden gecompenseerd en zorgt voor een afschikwekkend
effect wat voor een veiligere gemeenschap zorgt (nut ganse gemeenschap > nut inbreker)
o Uitkomst van de rechtsregel vanuit nut voor welzijn en gemeenschap
4
