Les 1: Duurzaamheidstransities
Duurzaamheidstransities zijn grote uitdagingen van deze en de komende tijd: klimaatverandering,
eindigheid fossiele brandstofvoorraden (piekolie, onstabiele energieprijzen), bevolkingsgroei, het
verdwijnen van sociaal kapitaal (samen-leven), economische crisissen.
2 vragen:
- Hoe kunnen we veranderingsprocessen rond grote uitdagingen beter begrijpen/verstehen?
- Hoe kunnen we veranderingen in een meer duurzame richting teweeg brengen/managen?
Sociologisch: transitiestudies vanuit sociale, co-productieve eerder dan louter technische hoek
Interdisciplinair: sociologie, psychologie, technologie, risicostudies, milieustudies
1. Duurzame ontwikkeling
1.1 De Verlichting
Duurzame ontwikkeling ontstond door vooruitgang (the great idea of progress) dat ontstond door
de Verlichting: dankzij de rede is er vooruitgang en vrijheid mogelijk geweest (evoluties op vlak van
wetenschap en technologie).
- Tweede helft 18de en 19de eeuw: popularisering van de wetenschappelijke revolutie
- Echte kennis kan enkel gebaseerd worden op feitelijkheden en de wetenschappelijke
methode
- Auguste Comte’s wet van de 3 stadia: theologisch, metafysisch, het positieve stadium
(bovennatuurlijke krachten, abstracte begrippen, relatie tussen verschijnselen)
Metafysisch: abstracte begrippen ipv bovennatuurlijke verklaringen.
Positieve stadium: verschijnselen worden verklaard door andere verschijnselen adhv
wetenschappelijke methoden.
1.2 De industriële revolutie
De industriële revolutie: de idee van menselijke vooruitgang werd fel gekoppeld aan economische
groei
“…industrialisatie zette de mens aan om te denken dat het normaal is om de natuur te
domineren en om het radicaal te transformeren in consumptiegoederen, (…) en dat enkel
die dingen, geproduceerd door de industrie, en geplaats op de markt voor verkoop, een
waarde hebben.” (Du Pisani)
bijv. Henri Ford, Model T & Taylorism (de lopende band, massa productie: zo efficiënt mogelijk).
1
,Samengevat: tijdens de verlichting en ook tijdens het begin van de IR was er een zeker optimisme,
vooruitgang bleek eindeoos te zijn, dankzij wetenschap en technologie scheen zowel de
economische als de morele perfectie van de mensheid mogelijk te worden.
1.3 The hangover (the VIP party is over)
- “Industrial capitalism was not an unqualified blessing to all” (Du Pisani)
Het industriële kapitalisme was niet voor iedereen goed:
- De voordelen van het kapitalistisch systeem gingen voornamelijk naar een elite en de rijke
landen (waardoor de kloof tussen arm en rijk nog groter werd)
- Bewustwording over de uitputting van natuurlijke hulpbronnen
Bv. hout: als verbrandingsmateriaal, bezorgdheid dat er niet genoeg gaat zijn voor
later.
De angst dat zo’n tekort de basis van het bestaan van mensen zou bedreigen,
stimuleerde een nieuwe manier van denken ten gunste van een verantwoord gebruik
van natuurlijke hulpbronnen in het belang van de huidige en toekomstige
generaties, zeer vergelijkbaar met het denken achter duurzame ontwikkeling
vandaag de dag.
Belang van intergenerationele verantwoordelijkheid: beseffen dat wat we nu doen impact
heeft op toekomstige generaties.
Bv. steenkool: Stanley Jevons, The Coal Question: steenkoolreserves zouden
opgeraken en bezorgdheid over te veel gebruik van steenkool.
Bv. bevolkingsgroei: Thomas Malthus, Essay on the Principle of Population. Door de
bevolkingsgroei zal onze voedselvoorraad en productie niet voldoende zijn en zullen
we in hongersnood komen.
Samengevat: er zijn verschillende voorbeelden van werken uit de 18 de en de 19de eeuw, gaande van
bevolkingsgroei tot het gebruik van hout en steenkool, die het belang van duurzaamheid op de
voorgrond plaatsen.
1.4 Duurzame ontwikkeling in de 20ste eeuw
- In de 20ste eeuw zien we een afwisseling, een soort van slinger, tussen pessimistische en
optimistische vooruitzichten wat betreft de ontwikkeling van de mensheid
- Begin: +/WOI / jaren 30: the great depression / WOII / Jaren 50-60: economische bloei /
jaren 60-70: tegenculturen, mei 68, opkomst milieubeweging, ontstaan ngo’s (niet-
gouvernementele organisaties: zonder winst), oliecrisis 73, wereldwijde recessie (terugval)
(74-76).
“Reflection upon the causes of the recession/terugval led to an awareness of the limits to economic
growth.” (Du Pisani)
(Beleids)documenten:
- Club van Rome, Limits to Growth (1972): de ‘big bang’ van het duurzaamheidsdiscours
2
, - In verschillende scenario’s toonde men aan hoe de huidige bevolkingsgroei, de mate van
grondstoffenverbruik en voedselproductie, en een dergelijke mate van industrialisatie en
vervuiling op een eindige planeet gewoonweg onmogelijk is, en dat onze planeet haar
limieten zal bereiken binnen de komende 100 jaar.
- Het Brundtland-rapport (1987: WCED: World Commission on Environment and
Development)
- Definitie duurzame ontwikkeling
= Een ontwikkeling die tegemoetkomt aan de behoeften van de huidige generatie zonder
het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar
te brengen.
- Het rapport drukte het geloof uit dat sociale gelijkheid, economische groei, en milieubehoud
tegelijkertijd mogelijk zijn, met de nadruk op 3 fundamentele pijlers van duurzame
ontwikkeling:
1) Milieu 2) economie 3) samenleving
+ Het armoedevraagstuk (rechtvaardigheid) en ecologische duurzaamheid moeten samen worden
aangepakt.
Kritieken op het rapport:
- Vanuit conservatieve hoek:
⁃ Beleid inzake duurzame ontwikkeling is eigenlijk overbodig
⁃ Modernization theory (ontwikkelingslanden moeten zich aanpassen aan neoliberale
politiek: massaconsumptie) vs. Dependency theory (gebaseerd op uitbuitingsrelatie
tussen het Westen en periferie: importeren van goedkope grondstoffen).
- Vanuit progressieve hoek: het Brundtland-rapport ging niet ver genoeg:
⁃ Nadruk op intergenerationele solidariteit; te weinig op intragenerationele
solidariteit: nadruk lag op individuele verantwoordelijkheid.
“een ontwikkeling die tegemoetkomt aan de behoeften van de huidige generatie
zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te
voorzien in gevaar te brengen”
⁃ Er werden weinig concrete doelstellingen geformuleerd waardoor de algemene
definitie voor verschillende interpretaties vatbaar werd. Mede als gevolg...
De gebreken in het Brundtland-rapport werden (...)
maximaal uitgebuit door de groepen en organisaties die een
andere (commerciële) opvatting hadden over de betekenis
van duurzame ontwikkeling.
- Duurzaamheid wordt een buzzwoord: het wordt
vaker gebruikt.
Mede dankzij de interpretatieve flexibiliteit van het concept
duurzaamheid en DO, en het afwezig blijven van duidelijke evaluatie-criteria omtrent DO in het
Brundtland-rapport ontstaat het liberal environmentalism: liberaal milieudenken.
3
, Aantal keer dat woorden sustainable/duurzaam of sustainability/duurzaamheid vermeld staan in
titels van sociaalwetenschappelijke tijdschriften is hoog.
Ander voorbeeld van het liberal environmentalism:
Greenwashing (zich voordoen als bedrijf dat duurzaam onderneemt terwijl het niet zo is) & liberaal
milieu denken
- De Rio-conferentie
* United Nations Conference on Environment and Development (UNCED).
* Integrale aanpak van de armoedeproblematiek (SO) en het milieuvraagstuk
+ Het samenbrengen van regeringsleiders uit 178 landen die verschillende documenten
ondertekenen (UNFCC, Agenda 21).
+ Expliciete verwijzing naar het belang van het voorzorgsprincipe (principe 15)
Ter bescherming van het milieu wordt de voorzorgsbenadering door de staten op ruime
schaal toegepast naar gelang hun mogelijkheden. Wanneer er schade dreigt mag het
ontbreken van wetenschappelijke zekerheid niet worden gebruikt als reden voor het
uitstellen van kosteneffectieve maatregelen om aantasting van het milieu te voorkomen.
De kritieken (herhalen zich):
- Modernisatiedenken overheerst:
“Helaas durfde de conferentie in Rio het niet aan om de aanhoudende economische
race in het globale Noorden en de imitatie hiervan in het Zuiden fundamenteel ter
discussie te stellen”
- Het liberal environmentalism zet zich verder:
“ Tal van commentatoren hebben aangegeven hoe het milieuenthousiasme, dat in
1987 nog zo sterk aanwezig was, langzaam plaatsmaakte voor een groeiend
wantrouwen (…). De nadruk kwam steeds meer te liggen op de behoefte aan meer
economische groei, lichtjes gemaskeerd door de retoriek/beeldspraak van ‘duurzame
ontwikkeling’.”(Jones & Jacobs, 2007).
- Opkomst van transnationale ondernemingen – uitholling van de soevereiniteit van de
natiestaten:
Het neoliberale denken had “– via de aanwezigheid en het lobbywerk van de grote
multinationale ondernemingen – zich definitief een toegang geforceerd tot de
invulling van het concept ‘duurzame ontwikkeling’, een proces dat zich in de periode
ná Rio verder zou doorzetten (Jones & Jacobs)
- Duurzame ontwikkeling: wat is ontwikkeling? Wat is geen ontwikkeling?
2 vormen: kwalitatieve ontwikkeling (verbetering van het sociaal-economisch leven) en kwantitatieve
groei (BNP: som van alle goederen en diensten die geproduceert zijn in een land = indicator om
welvaart te meten)
4
