Inleiding tot de rechtsfilosofie
Inleiding
Rechtsfilosofie = meta juridische discipline, kijkt naar recht vanuit standpunt dat niet recht zelf is,
externe invalshoek op het recht.
- Meta perspectief ook in rechtssociologie => geen juridische discipline vb: niet over welke straf
staat op dronken rijden => materieel recht, maar rechtssociologische vraag: in welke
omstandigheden rijden mensen vaak dronken en wat kunnen we aanpassen in het recht om
dat te verbeteren.
Meta juridische rechtsfilosofische vraagstellingen
- Waar is ons recht tot straffen op gebaseerd? In strafrecht: wat is strafbaar, welke procedures
door rechtssysteem ingezet om strafrecht afdwingbaar te maken, maar wat is grondslag, hoe
kan het gerechtvaardigd worden? Verschillende ideeën over legitimatie, rechtvaardiging.
- Welk causaliteitsconcept ligt aan grondslag van ons privaatrecht? Oorzakelijk verband
belangrijk in aansprakelijkheidsrecht, iemand pleegt onrechtmatige daad, overtreedt norm,
veroorzaakt schade maar er moet ook oorzakelijk verband zijn tussen overtreden norm en het
ontstaan van die schade.
- Waarom is een wet geldig, waar is de bindende kracht van een juridische norm zoals een wet
op gebaseerd, wat is de geldigheidsgrondslag?
- Zou OH macht ingeperkt moeten worden adhv normen en regels waarvan hoogste norm dan
de constitutie is, de grondwet => is vraag die eigen geschiedenis kent, geschiedenis van het
constitutionalisme, mechanismen waarmee met vanaf ME al probeerde macht te beperken.
Daar gaan juristen zelf niet eindeloos over discussiëren, rechtsfilosoof doet dat als
hoofdactiviteit, reflecteren over de metavraag.
1. Rechtsfilosofische problemen gerelateerd aan rechtsfilosofische
geschiedenis.
Thema van binding, begrenzing van OH-macht pas acuut op politieke agenda met Fr rev op
continentaal Europa.
- Voor Fr rev bestond er nergens in continentaal Europa een geschreven grondwet, kwam er
pas door en na de revolutie, maar mede door de Fr rev.
- Er bestond wel recht, maar was niet zo uniform als het na de Fr rev was => veel decentraler,
allerlei aristocratische machthebbers, hertogen, baronnen hadden hun eigen jurisdictie over
bepaalde gebieden en van streek tot streek heerste er een ander recht. Varieerde
o Vb. de strafrechtelijke norm => veel diversiteit, decentraal juridische particularisme =>
schoon schip mee gemaakt vanaf Fr rev.
- Na Fr rev ook eerste codificatie van vb: strafrecht, wetboek burgerlijk recht, … gebeurde ten
tijde van Napoleon die codificatiecommissie aan het werk zet.
,Groeiend ongenoegen over juridisch geïnstitutionaliseerde ongelijkheid tijdens AR (AR = term
ontstaan tijdens de Fr rev om politiek regime aan te duiden dat voorafging aan Fr rev)
- Standenmaatschappij met juridische ongelijkheid: adel, clerus (geestelijkheid) of derden stand
waar je toe behoorde. In functie van stand had je andere rechten, ongelijkheid was juridisch,
geïnstitutionaliseerd. Je hebt er geen verdienste aan als je slechts tot het lagere proletariaat
behoorde, je kan je er ook niet uit emanciperen omdat de ongelijkheid ervoor zorgt dat je je
moet schikken in de stand waarin je geboren bent.
- Door ongenoegen in Fr maatschappij wil men gelijke rechten voor alle burgers, afschaffen
adellijke privileges en voorrechten => men komt op idee dat men recht moet neerschrijven.
- Eerste geschreven grondwet en voorafgaand eerste verklaring rechten van de mens en de
burger 1789, zal als preambule functioneren van 1ste Franse grondwet. Nog steeds.
1.1 Déclaration des droits de l’homme et du citoyen
Verklaring wemelt van concepten die afkomstig zijn van rechtsfilosofen => hun ideeën geven
aanleiding tot een intellectueel debat en sommige sijpelen door tot in de verklaring => worden dus
zelf geldend recht => déclaration zit vol filosofische concepten
- Vb: de wet is de uitdrukking van de algemene wil dat staat in de déclaration => volonté
générale is een begrip van een Franse filosoof => Rousseau => grote Fr verlichtingsfilosoof die
representant is van sociale contractstheorie. (Ook andere sociale contractstheorie zoals John
Locke, Beccaria, …)
- Vb: staat die geen scheiding van machten kent of waar scheiding van machten niet juridisch
geregeld is, wordt geacht geen Gw. te hebben => essentiële voorwaarde om te kunnen
spreken van een Gw. is dat er ten minste sprake is van scheiding van machten => van Fr
rechtsfilosoof Montesquieu. Men zou het beter evenwicht van machten noemen ipv scheiding
Ook aantal normen essentieel van het strafrecht: Nulla poena sine lege beginsel
- Geen straf zonder voorafgaandelijke wettelijke strafbaarstelling => essentiële norm strafrecht
in elke westerse rechtsstaat => verbod op terugwerkende kracht strafwet, nooit strafbaar
gesteld worden voor iets wat niet strafbaar gesteld was op het moment dat je het doet.
- Feitelijk kan dat natuurlijk wel, het is geen feitelijke onmogelijkheid maar een normatief
verbod, het mag niet, je hoort het niet te doen in democratische rechtsstaat, feitelijk kan in
een dictatuur alles => dan zitten we niet meer in een democratische rechtsstaat.
- Veel filosofen hamerden op dit beginsel als een essentiële norm => periode voor de Fr rev.
Ook bij andere strafrechtstheoretici. Voornamelijk komt het van Beccaria.
1.2 Nut van straf – grondslag van het strafrecht
Filosofen denken na over recht en ontwikkelen nieuwe theorieën op basis van de revolutie.
- Ander vb: rechtsfilosofische vragen: hoe moeten we straffen, moet straf nut hebben, moet
een straf maatschappelijk nut hebben, spreken we van nut van de straf, nut voor
maatschappij, voor gestrafte of voor het slachtoffer van de misdaad of voor de 3 tegelijkertijd.
,Utilitaristen vertrekken van het maatschappelijk nut als principe => overheidsbeslissing is legitiem,
gerechtvaardigd als ze maatschappelijk nut heeft.
- Utilitarist gaat altijd nadenken over consequenties van beslissing/handeling vb: zware
gevangenisstraf voor bepaald delict => utilitarist zal kosten-batenanalyse maken, ook afvragen
of een hogere straf zetten op bepaalde misdaad wel nut heeft vb: afschrikwekkende reactie
en gaat het preventiewerkend zijn.
- Utilitaristen kijken altijd naar consequenties, gevolgen, hoe werkt het en wat is
maatschappelijke kost ervan => als blijkt dat het contraproductief is zoekt men beter een
andere straf, dan is zo’n utilitaristische strafrechtsfilosoof ertegen om zo’n hoge straf te
hebben voor een bepaald delict => zal hij ijveren voor een wetswijziging. Kijkt naar
maatschappelijk nut, nut voor gestrafte: zal hij er beter van worden, tot inkeer komen, …
- Beccaria: Italiaanse strafrechtshervormer is utilitarist
Retributivisme = andere strekking => geen aandacht voor maatschappelijk => degene schuldig aan
bepaald delict, die misdaad pleegde moet boeten voor de schuld => hangt in principe aan elkaar.
- Retributivisme = terugbetalen, betaald zetten => beroemdste filosoof van die school,
systematisch de grondlegger = Emanuel Kant.
Beccaria en Kant zijn het grondig oneens over grondslag van het strafrecht:
- Kant zegt: schuld en boete is grondslag, gelijke met gelijke betaald zetten, geactualiseerde
versie van oog om oog, tand om tand
- Kant is op politiek vlak een vooruitstrevend denker => maar op strafrechtsfilosofisch gebied is
hij behoudsgezind => blijft beweren bij het Thalionbeginsel (vergeldingsbeginsel) = iemand die
misdaad pleegde moet boeten.
- Beccaria zegt dat je moet kijken naar nuttigheid vb: tegen doodstaf want het is niet nuttig.
- Kant is voor: moord met voorbedachte rade dan mag overheid niet nalaten de doodstraf te
doen. Beccaria zegt dat het barbaarse voorbijgestreefde opvatting is over het strafrecht.
Veel rechtsfilosofische theorieën ontwikkeld in oppositie met elkaar enkel uit confrontatie met ideeën
en argumenten kan inzicht groeien.
- Rechtsfilosofie => geen geopenbaarde waarheden, gaat over nadenken, reflecteren, redelijke
argumentatie over voor- en tegenargumenten ontwikkelen en dus zoals meestal in de filosofie
gaat het over problematiseren en geen pasklare oplossingen aanreiken voor problemen.
- Stellen van verdiepende vragen vaak belangrijker in filosofie dan klare zwart-wit antwoorden.
Vaak tonen die vragen dat zaken complex zijn, dat er geen pasklare oplossingen zijn of
bepaalde perspectieven mogelijkheden zijn, daardoor verschillende antwoorden denkbaar.
Historische dimensie rechtsfilosofie belangrijk => verschillende rechtsfilosofische scholen en theorieën
- Visie op ontwikkeling van premoderne => moderne maatschappij en gevolg daarvan voor onze
manier van denken over recht. Modernisering en functionele differentiatie maatschappij in
deelsystemen (subsystemen). Abstracte manier om te zeggen wat modernisering is in de
maatschappij.
- Leidt ertoe dat recht zich als relatief autonoom deelsysteem zal gaan ontwikkelen terwijl het
dat vroeger niet/in mindere mate was.
, 2. Recht als relatief autonoom deelsysteem (Niklas Luhmann)
Wat is een relatief autonoom deelsysteem?
- Wat voor deelsysteem? Een normensysteem => vervult bepaalde maatschappelijke functie die
andere deelsystemen niet vervullen, want die vervullen een andere functie. Het recht in de
moderne maatschappij heeft dus een specifieke maatschappelijke functie.
- Elk maatschappelijk sub-/deelsysteem vervult andere functie => onderscheidt zich zo van
andere systemen. Vb: politiek: vervult bepaalde functie in de maatschappij en onderscheidt
zich van andere functies zoals recht, ze interageren hangen samen maar zijn afzonderlijk =>
wetenschap, economie, kunst, moraal, religie ook deelsystemen
- Al die deelsystemen zijn typisch voor moderniseringsprocessen => in moderne maatschappij
zijn al die systemen relatief autonoom tav elkaar, functioneren via spelregels die eigen zijn aan
systeem zelf. Vb: politiek volgens regels van politiek => ook door juridische regels
vormgegeven, maar heeft nog altijd andere functie dan recht => ze beïnvloeden elkaar wel.
Elk deelsysteem brengt eigen geldigheidsregels voort => theorie die oa ontwikkeld is door DU
rechtsfilosoof Niklas Luhmann.
- Luhmann zegt dat functioneel van elkaar verschillende, relatief autonome deelsystemen
operationeel gesloten zijn en cognitief open zijn => subsystemen operationeel gesloten,
cognitief open
- Operationeel geslotenheid toegepast op het recht => betekent dat het refereert naar zichzelf,
functioneert overeenkomstig geldigheidsregels die in recht zelf ontwikkeld worden. Politiek
kan er rol in spelen maar er moet vertaling zijn naar code en taal van recht zodat het
juridische betekenis zou krijgen.
Verschillende deelsystemen onderscheiden zich van elkaar => gevolg: wat positief gewaardeerd wordt
in ene deelsysteem geldt niet of wordt niet positief gewaardeerd in het andere systeem vb: wat
economisch rendabel is is niet altijd moraal aanvaardbaar.
- Er moet minimum van morele grondwaarden zijn die iedereen deelt => daarbuiten veel
verschillen, vele subcategorieën. Niet alles is moreel wenselijk vb: investeringen in
waterindustrie => kan zeer rendabel zijn, maar wat juridisch niet verboden is kan voor
sommigen als moreel verwerpelijk worden beschouwd.
- Deelsysteem moraal => geen afspiegeling van deelsysteem recht. Vb: legale seksindustrie is
legaal maar door vele als moreel verwerpelijk beschouwd; politici in bestuursraden van NV’s
en intercommunales; …
- Vraag is of wat wettelijk niet illegaal is of het ook maatschappelijk, ethisch gesproken
geaccepteerd wordt, soms discrepantie tussen. Niet alles wat door groot deel bevolking als
verwerpelijk wordt beschouwd is altijd strafrechtelijk vervolgd.
2.1 Recht en moraal
Recht en moraal => 2 relatief autonome deelsystemen in onze maatschappij die elkaar kunnen
beïnvloeden maar die toch andere functie vervullen, ze hebben we een zeker interactie met elkaar
