Overzicht van de beeldende kunsten van 1300-1789
1.1 Pre 1300
Een van de meest opvallende ontwikkelingen in de laat middeleeuwse kunst is het stilaan
ontdekken van de werkelijkheid. Reeds vanaf de Gotiek in de vroege 13de eeuw ontstond een
tendens van de observatie van de werkelijkheid die ten volle tot ontplooiing komt in de late
gotiek en de renaissance.
We bekijken enkele tendensen.
We starten het verhaal iet vroeger, bij de Kathedraal Notre-Dame van Chartre, met name de
westelijke Façade. Dit is de hoofingang van de kerken die altijd naar het Oosten zijn
georiënteerd.
De sokkelbeelden aan de rechterkant van het centraal portaal behoren tot de vroegste gotische
beelden in Île-de-France, de ruime streek rond Parijs waar de gotiek ontstond.
Ze beelden figuren uit het Oud Testament uit en ze worden gedateerd tussen 1145-1155.
Het karakter van de figuren kan het beste als ‘een verstening van de
figuur’ worden genoemd. De vorm van de figuur wordt voornamelijk
gedetermineerd door de zuil waaruit ze zijn gehouwen. De Franse
Mediëvist Louis Grodecki beschreef ze als volgt:
“De sokkelbeelden van Chartres zijn gekristalliseerd rond hun centrale
as”.
De figuren zijn sterk uitgelengd en verkeren in een soort psychologisch
isolement. Ze beschikken als het ware over een solidaire waardigheid.
De fijne verticale parallelle plooien eindigen soms in speelse
geometrische formaties. Deze drapering is nog heel ornamenteel maar
toch beginnen ze de vorm van het lichaam te vormen. In alle
sokkelbeelden hebben de plooien een repetitief karakter. Dit creëert
een grote stilistische eenheid in het hele portaal.
Laten we nu eens kijken in Keulen. Chartres, Kathedraal Notre-Dame,
W-Façade, middenportaal, rechts,
Vanaf 1181 werkte Nicolaas van Verdun aan het ‘Driekoningenschrijn’ in sokkelbeelden. Figuren uit het Oude
de Dom van Keulen. Testament. 1145-55
Een detail van het schrijn toont onder andere de profeet Naum.
De invloed van Nicolas van Verdun was enorm. Hij was de belangrijkste vernieuwer van de Maas
en Rijnlandse edelsmeedkunst tijdens de twaalfde eeuw. Zijn invloed is met name te zien in de
beweging, de torsie in de figuur, de betrokkenheid van de figuren en de zachte modulering.
De drapering valt in delicate zachte curves die men de “Muldenstil” noemt. Dit zijn de diepe
haarspeldvormige plooien die de flexibiliteit van de stof suggereren. Die muldenstil wordt een
internationaal verspreide karakteristiek in de antiquiserende werken van de 13de eeuw.
Het is tevens het hoofdkenmerk van de idealiserende richting in de Gotiek.
,Nicolaas van Verdun, Driekoningenschrijn, Keulen, Dom, vanaf 1181
Detail: Profeet Naum
Nicolaas van Verdun had reeds voordien in het Klosterneuburg-altaarstuk, nabij Wenen, deze
muldenstil in twee dimensies gerealiseerd en tot een hoogtepunt in uitvoering gebracht.
De muldenstil, de geweldige suggestie van anatomische vorm onder de drapering en de
modulerende plooien in de vorm van haarspelden zijn het typekenmerk van het twaalfde-
eeuwse classicisme. Het had een grote invloed op de gotische beeldhouwkunst in Frankrijk.
Nicolaas van Verdun, Klosterneuburg-altaarstuk, Klosterneuburg, Detail: kruisiging
Stiftsmuseum, 1181
Het tympanon van het linker portaal van de zuidzijde van de kathedraal van Straatsburg toont de
dood van de maagd en dateert van 1230.
Een tympanon is het boogvormig veld, vaak met sculptuur, boven de ingang.
De stijl toont een intens, psychologisch drama en de uitdrukkingen zijn neurotisch.
Het toont een Duitse invloed, namelijk een expressieve tendens.
De kalligrafie in de plooien toont opnieuw de muldenstil. De plooien hebben een soepele
flexibiliteit.
Deze mengstijl van frans idealisme en Duitse expressiviteit is typisch voor de kunst van de Elzas.
, Straatsburg, Kathedraal, Z-transept, linker portaal, tympanon: Dood van de Maagd, ca. 1230
Zeer beroemd zijn de beelden die oorspronkelijk links en recht stonden van het zuidelijk portaal
van de kathedraal van Straatsburg, eveneens te dateren circa 1230.
Het zijn Ecclesia, de kerk, die het christendom en het nieuwe testament verbeeld. Ze staat met
haar kruisstaf en kelk als symbool van de overwinning.
Synagoge, de tegenhangster, verbeeld het Jodendom en het oude testament. Zij staat
geblinddoekt met gebroken lans en houdt de tafels van de wet vast. Ze is overwonnen.
De beelden hebben een zacht modulé in het realistisch gewaad. Het is een hoogtepunt van de
Muldenstil, de weergave van dunne stoffen is suggestief. Er komt een grotere elegantie en
sensualiteit naar voren door de suggestieve anatomie onder de drapering.
De uitgelengde vorm verhoogt de elegantie alsook het ritme in de drapering en het golvende
haar van de figuren.
We zien ook een tendens tot ‘contraposto’. Dat is een houding dat de figuur op een been steunt
en het andere been in rust is.
Het kondigt de later zogenaamde ‘heupwiegende Madonna’s” aan die zeer populair zouden
worden in de 14de eeuw.
Straatsburg, Kathedraal, Z-transept,
sokkelbeelden, Ecclesia en Synagoge, ca. 1230
, Eveneens rond 1230 komen de sokkelbeelden rechts van het middenportaal van de Westelijke
façade van de kathedraal van Reims tot stand. Het zijn de groepen van de Annunciatie en de
Visitatie.
Bij de ‘annunciatie’ brengt de aartsengel Gabriel de boodschap aan de Maagd Maria dat ze de
moeder van de zoon van God zal worden.
De visitatie is het verhaal van de zwangere Maria die haar eveneens zwangere nicht Elisabeth,
die later moeder van Johannes de doper wordt, bezoekt.
Die visitatiegroep in Reims vormt de apotheose van de Muldenstil. Het is het meest gekende
voorbeeld van de antiquiserende tendens in de Gotische sculptuur van de dertiende eeuw. De
muldenstil geeft hier aanleiding tot een nooit geziene stofsuggestie. De lichte, kreukelige stof
staat in groot contrast met de gladde steen van het gezicht van de maagd. Het lijkt volledig
ontleend aan de romeinse sculptuur. Haar gelaat is volledig geïdealiseerd alsof ze een jonge
Venus is.
Elisabeth doet denken aan het Romeins verisme, het doorgedreven realisme in de Romeinse
portretkunst van de late Republiek. De driedimensionaliteit van de figuur heeft volume in de
ruimte maar ook gewicht dat onderhevig is aan de zwaartekracht. Ze staat met haar voeten
stevig op de grond.
Het verschil met de sculptuur van de antieken is dat de proporties niet juist zijn. De knie van
Elisabeth door het gewaad zit te laag.
De spiraalvorm in de maagd geeft aanleiding tot de heupwiegende madonna’s van de veertiende
eeuw.
Bij de annunciatiegroep is een nieuwe stap gedaan tot de ontwikkeling van de zware
draperingsstijl.
De groep lijkt naar een reëel model te zijn gemaakt.
Opmerkelijk hierbij is de transpositie van de anatomie zoals bijvoorbeeld in de borsten van de
Maagd.
Reims, Kathedraal, W-Façade, Centraal portaal, rechter sokkelbeelden, Annunciatie ca. 1245-55 en
Visitatie 1230-33
