Hanne de Jong AJ 2023-2024
Prof. Popelier !! INHOUDSTAFEL AAN HET EINDE VAN HET DOCUMENT !!
Staatsrecht
DEEL I: HET GRONDPLAN
HOOFDSTUK 1: OVERZICHT VAN DE STAATRECHTELIJKE PRINCIPES
Doorheen verschillende en vernieuwde versies van staatrechtelijke principes, wordt de zelfde kern behouden
à essentie = bescherming van personen tegen willekeur van de overheid
Art. 20 Duitse Grondwet:
“(1) Die Bundesrepublik Deutschland ist ein demokratischer und sozialer Bundesstaat.”
“(3) Die Gesetzgebung ist an die verfassungsmäßige Ordnung, die vollziehende Gewalt und die Rechtsprechung sind
an Gesetz und Recht gebunden.”
à in veel Grondwetten vindt je terug wat de staatrechtelijke principes van het land zijn, maar in de Belgische
Grondwet is dat niet het geval. Er staat niet in dat we een democratie zijn, er staat niet in dat we een rechtsstaat
zijn, het enige dat in de Grondwet staat is dat we een federale staat zijn (art. 1 Gw.)
à als iets expliciet in een Grondwet staat, wijst dat erop dat dat onderwerp minstens problematisch geweest is in
het verleden
In de Duitse Grondwet staat dat ze een democratische rechtsstaat zijn, dat komt omdat er een periode was
waarbij dat niet het geval was en daar willen ze niet terug belanden.
AFDELING 1: BELGIË IS EEN GRONDWETTELIJKE STAAT
= een principe bedoeld om de burger te beschermen tegen overheidswillekeur
WELK ANTWOORD BIEDT HET PRINCIPE VAN DE GRONDWETTELIJKE STAAT OP HET GEVAAR DAT WIE MACHT
HEEFT, DAAR MISBRUIK VAN MAAKT?
In een grondwettelijke staat is de machtsoverdracht aan vaste regels onderworpen en worden ook de verhoudingen
tussen de staatsmachten en de verhoudingen met de burger vastgelegd in vaste regels à die beperken de staatsmacht
à kunnen in een geschreven grondwet staan of gelden als algemeen geldende principes [geen geschreven grondwet]
België: fundamentele regels m.b.t. de staatsmacht en de institutionele organisatie, evenals de grondrechten van
burgers, neergelegd in formele rechtsbronnen
- Regels van constitutieve aard: in de Grondwet en bijzondere meerderheidswetten
à moeilijk te wijzigen en formele wetgever is ook onderworpen
à belangrijke positie Belgische Grondwet blijkt uit art. 33, lid 2 Gw.
- Andere regels: gewone wetten of neergelegd in ongeschreven regels [gewoonten/algemene rechtsbeginselen]
‘constitutionalism’ in brede zin: overheid is onderworpen aan materiële grondwettelijke principes die haar beperken
en die overheidswillekeur tegengaan
à zoals het principe van de rechtsstaat, democratische beginselen & eerbiediging van fundamentele mensenrechten
“Grondwetswijziging om grondwet te kunnen wijzigen”, DS 9 januari 2012
“Het vorige parlement heeft een hele rist van artikels voor herziening vatbaar verklaard, maar niet genoeg. Zo
werd er geen rekening mee gehouden dat de Senaat zo ingrijpend hervormd zou worden als nu is beslist tijdens de
formatieonderhandelingen. Maar er is een uitweg. Want artikel 195 zelf is voor herziening vatbaar verklaard. De
acht partijen die de staatshervorming steunen willen een kleine wijziging doorvoeren aan artikel 195. De regel dat
maar artikels gewijzigd kunnen worden die door het vorige parlement voor wijziging vatbaar zijn verklaard, wordt
geschrapt voor de duur van deze regeerperiode. Daarna wordt de regel opnieuw ingevoerd.”
,De grondwettelijke staat:
- Fundamentele regels over de toewijzing van macht, de uitoefening van macht, en de verhouding met burgers:
belang consensus
- Zijn neergelegd in vooraf bepaalde regels: moeten niet steeds opnieuw onderhandeld worden.
• Concrete regels in grondwet of andere bronnen
• Materiële regels (principes) die de overheid beperken
- Garantie tegen misbruik: regels liggen vast en kunnen niet door machtsgreep naar willekeur worden aangepast
AFDELING 2: BELGIË IS EEN DEMOCRATIE
= een principe bedoeld om de burger te beschermen tegen overheidswillekeur
WELK ANTWOORD BIEDT HET PRINCIPE VAN DE DEMOCRATISCHE STAAT OP HET GEVAAR DAT WIE MACHT
HEEFT, DAAR MISBRUIK VAN MAAKT?
In een democratie wil men macht legitimeren, door burgers te betrekken bij het overheidsbeleid à burgers hebben
inspraak en kunnen de wetgever ter verantwoording roepen
“A GOVERNMENT OF THE PEOPLE, FOR THE PEOPLE, BY THE PEOPLE.” – ABRAHAM LINCOLN
- VAN HET VOLK:
o Het volk is de bron van macht, die geeft uiteindelijk de legitimatie
o Art. 33 Gw. à “de Natie” i.p.v. “het Volk”
§ Heel bewust in 1831: het volk is voor het grootste deel ongeletterd, het is de elite die de
macht grijpt, die de revolutie maakt en die het parlement en de regering gaan vormen, ze
willen hun eigendommen niet overlaten aan de wil van die mensen
§ De Natie is heel abstract, het is het redelijke van de mens, de burger die verbonden is door
nationaliteit, die deel is van één gemeenschap en die niet van elkaar te onderscheiden is
à we zijn allemaal hetzelfde en wat telt is de redelijkheid, die rede gaan we zoeken
à de wil van de natie is de wil van de rede
§ Tegelijkertijd erkent de Grondwet wel dat er verschillende gemeenschappen en gewesten zijn
en dat er eigenlijk geen spake is van één natie
- DOOR HET VOLK:
o Directe democratie: het referendum
o Representatieve democratie: het parlement (vertegenwoordigers die door de bevolking naar het
parlement gestuurd worden, maar die verstandig genoeg zijn om zich bezig te houden met
staatszaken)
o Deliberatieve democratie: belangenafweging binnen of buiten parlement: een beslissing nemen obv
een afweging van alle belangen die op het spel staat zodanig dat je tot een oplossing komt die je kan
verdedigen, waarvan mensen weten dat er rekening is gehouden met belangen
à concepten van democratie in de Belgische Grondwet:
o Representatieve democratie: we zijn ingericht met een parlement dat verkozen is door een bevolking
o Consensusdemocratie: een evolutie dat we hebben meegemaakt vanuit de idee dat we niet meer één
natie hebben in ons land, maar dat er twee taalgroepen zijn die ook eens met elkaar in conflict kunnen
komen à om de vrede te bewaren moet je ervoor zorgen dat ze samen kunnen besturen [geen
minderheidsgroep niet permanent uitsluiten van het beleid, maar een machtsdelingmechanisme gaat
invoeren]
o Deliberatieve democratie: [niet letterlijk id Gw.] op de manier waarop Grondwettelijk Hof is ingericht
o Directe democratie[?]: in de Grondwet staat dat volksraadplegingen mogen (referenda), maar enkel
op lokaal (gemeentes en provincies) en gewestelijk vlak, maar de uitslag is niet bindend
, - VOOR HET VOLK:
o Meerderheidsmodel o Consensusmodel
§ Regel: de meerderheid beslist § Samenwerking tussen meerderheid
§ Algemeen enkelvoudig stemrecht en structurele minderheden
§ Meerderheidsstemmingen § Vooral in heterogene maatschappijen
§ Vrijheid van meningsuiting, § Proportionele vertegenwoordiging,
vergadering en vereniging federalisme, bijzondere
meerderheden, vetorechten, …
Het onststaan van de consensusdemocratie: De Koningskwestie
Leopold III tijdens WO II: er waren nogal wat problemen mee omdat Leopold zijn eigen ideeën had over de oorlog
en over Duitsland, hij vond dat er onderhandeld moest worden met Duitsland omdat hij dacht dat ze gingen winnen,
de regering was het daar niet met eens.
De regering gaat in ballingschap in Engeland, de koning blijft hier, zit wel in [luxueus] krijsgevangenschap De Koning
wordt uiteindelijk opgeloten ergens in Zwitserland
We vragen aan de bevloking of hij terug mag komen, de meerderheid zegt “ja hij mag terug komen”, op dat moment
vooral Vlamingen waren koningsgezind
Toen zijn ze beginnen kijken naar “wat willen de Vlamingen, wat willen de Walen?” à Vlamingen waren de
meerderheid dus koning mag terug komen à Walen voelen zich in een hoek gedrukt à grote protesten waarbij
doden vallen à Koning zegt dat heel de monarchie in gevaar komt en treedt af ten voordele van zijn zoon Boudewijn
die op dat moment nog minderjarig was en hij de eerste jaren dus nog id hand had
à moment waarop politici hebben beseft dat er rekening met de talengroepen worden gehouden, dat we tot een
model moeten komen waarin we samen besturen
De consensusdemocratie onder vuur
- Bipolariteit: steeds dezelfde meerderheid voelt zich geremd, steeds dezelfde minderheid voelt zich bedreigd
- Overleg of blokkering?
- Minimal distance
- Indien compromisvorming niet meer als legitiem wordt beschouwd, volgt een regimecrisis
Deliberatieve democratie: juridisch perspectief
- Parlement steeds minder macht: het debat verplaatst zich
- Democratische besluitvormingsprocedure: openbaarheid, belangenafweging en verantwoording
- EHRM: democratie als kader voor debat en dialoog; bescherming maatschappelijk debat
- Proportionaliteitsbeginsel: zorgvuldige voorbereiding en belangenafweging, je mag geen beslissing nemen
die teveel nadeel toebrengt aan bepaalde mensen als daar geen goede reden voor is
AFDELING 3: BELGIË IS EEN RECHTSSTAAT
= een principe bedoeld om de burger te beschermen tegen overheidswillekeur
WELK ANTWOORD BIEDT HET PRINCIPE VAN DE RECHTSSTAAT OP HET GEVAAR DAT WIE MACHT HEEFT, DAAR
MISBRUIK VAN MAAKT?
Het principe van de rechtsstaat houdt in dat overheid gebonden is aan het recht, met name aan vooraf vastgestelde,
algemeen geldende regels. Dat maakt het overheidsoptreden voorspelbaar
EVOLUTIE VAN DE RECHTSSTAAT IN HET BELGISCH RECHTSSYSTEEM:
1831: art. 159 Gw. 1971: Smeerkaasarrest 1980-1932: GwH
1946: Raad van State
rechter toetst besluiten rechter toetst wetten aan vernietiging van wetten,
vernietiging van besluiten
aan hoger recht internationaal recht decreten en ordonnanties
, AFDELING 4: BELGIË IS EEN SYSTEEM GEBASEERD OP SCHEIDING DER MACHTEN
= een principe bedoeld om de burger te beschermen tegen overheidswillekeur
WELK ANTWOORD BIEDT HET PRINCIPE VAN DE SCHEIDING DER MACHTEN OP HET GEVAAR DAT WIE MACHT
HEEFT, DAAR MISBRUIK VAN MAAKT?
“IL FAUT QUE LE POUVOIR ARRÊTE LE POUVOIR” - MONTESQUIEU
- Wie macht heeft gaan beperken door die macht te gaan spreiden
- Vaak gezien als een heel functionele scheiding waarbij elke macht afzonderlijk functioneert en strikt
onafhankelijk is, d.i. niet hoe het op de dag van vandaag werkt en ook niet hoe het in de Grondwet staat.
à functionele scheiding: een principe dat de overheid beschermt, de rechter mag zich niet moeien met de
WM of UM, rechter kan bijvoorbeeld staat niet aansprakelijk stellen etc.
à België: art. 36 Gw. legt de WM gezamenlijk bij de koning (lees: de regering), de Kamer en de Senaat
Systeem van ‘checks and balances’:
- Functies worden verdeeld tussen instellingen die elkaar controleren: het parlement controleert de regering,
terwijl zowel de formele wetgever als de uitvoerende macht door de rechter worden gecontroleerd
- Doelstelling: overheidswillekeur vermijden door machtsconcentratie tegen te gaan
à De scheiding der machten dient het algemeen belang en in het bijzonder de bescherming van de burger. Het
principe van SDM valt dus niet meer in te roepen om overheidsaansprakelijkheid te vermijden. Het Hof van Cassatie
heeft overheidsaansprakelijkheid erkend voor het handelen en nalaten vh bestuur, vd rechter en vd wetgever.
De middelen van het parlement om controle op regering uit te oefenen zijn o.a. het vragen- en interpellatierecht en
de parlementaire onderzoekscommissies à regeringspartijen ih parlement ondersteunen gewoonlijk de regering,
daarom ligt de werkelijke spanningslijn tussen minderheids- en meerderheidspartijen en niet tussen regering en
parlement
Garanties die rechters beschermen tegen politieke beïnvloeding
- Statuut beschermd bij wet: als je daar iets aan veranderd, gebeurd het heel open, met een parlementaire
meerderheid en niet achter de schermen waar ze druk kunnen uitoefenen
- Loon vastgelegd bij wet
- Niet afzetbaar, tenzij dat door rechters zelf wordt b.eslist
- Geen cumul: geen betaalde opdrachten van de regering
2013: het ontslag van regering Leterme – pogingen tot belemmering van de rechtsgang in de Fortis-zaak?
De Fortis-zaak, een bank waar het niet goed mee ging, uiteindelijk zijn overheden ingeschoten om aandelen te
kopen zowel BE, NL, LUX, maar haalde niet veel uit, NL verkoopt aandelen, BE volgt, koopt aandelen bij BNP Paribas,
kleine aandeelhouders niet tevreden en gaan naar de rechter ‘is die verkoop correct verlopen’.
Er zijn 3 rechters die daar in beroep moeten over oordelen. 2 rechters zijn geneigd de kant van de kleine
aandeelhouders te kiezen en 1 rechter trekt meer de kaart van de overheid.
Die ene rechter praat daarover met een magistraat bij het HvC en met haar echtgenoot die regeringscommisaris is
bij de CD&V. Die vertellen dat verder en dat komt uiteindelijk bij Leterme (eerste minister) en de minister van justitie
(beide CD&V) waarbij blijkt dat er druk wordt uitgeoefend, voornamelijk vanuit kabinet van minister Reinders,
kabinetsleden doen telefoontjes naar het gerecht om te zeggen hoe belangrijk de zaak is en dat de uitkomst goed
moet zijn etc. à achter de schermen druk zetten ‘dit is de uitspraak die wij verwachten’
Het arrest dat uiteindelijk tot stand kwam was niet in het voordeel van de overheid, maar het heeft wel een
straartje gehad want de voorzitter van HvC schreef een brief en kwam het in het parlement ook eens vertellen
dat hij zeer stellig zich erover uitsprak dat er een serieuze druk was uitgeoefend vanuit het kabinet als regelrechte
schending van de SDM met als gevolg de vak van de regering.
