Academiejaar 2023-2024
Prof. S. Parmentier
INLEIDING IN DE SOCIOLOGIE
HOOFDSTUK 1: OP ONTDEKKINGSTOCHT DOOR EEN BEKEND GEBIED?
INLEIDING: DE EIGEN AARD VAN DE SAMENLEVING
Sociologie als ‘studie van de samenleving’ of ‘samenlevingskunde’
sociologie: wetenschappelijke studie
- socius: iemand die verbonden is met iemand, metgezel, bondgenoot, verbondene (latijn)
- λόγος (kunde, studie, leer) een bepaald systeem, een bepaalde manier van kijken, een kunnen
(Grieks)
- Samenlevingskunde: gaat over iets gebruiken, navigeren in de samenleving. Hoe moet ik mijn
weg vinden in de samenleving?
Van Sieyès tot Comte, en van normatief tot empirisch
• Empirisch concept = beschrijvend concept, beschrijven wat er allemaal bestaat.
Emmanuel Joseph Sieyès (1748-1836).
• Studie van de verandering van de samenleving: idee van Sieyès.
o Hij gebruikt de sociologie om die verandering tot stand te brengen
• Wilde richting geven aan de samenleving
• Qu’est-ce que le tiers état? (Wat is de derde stand?).
o Daarin kloeg hij niet enkel de onderdrukking van het gewone volk aan, maar
hekelde hij ook dat de zogenaamde Derde Stand – in tegenstelling tot de adel en
de geestelijkheid – op geen enkele wijze vertegenwoordigd was in de
staatsinrichting van het Franse koninkrijk
• Sieyès bekeek de samenleving vanuit een politiek gekleurd standpunt: sociologie was in
zijn ogen de leer die een rechtvaardige en revolutionaire inrichting van de samenleving
voorschreef.
o Daarin zou de verwaarloosde derde stand rechten moeten krijgen. In de aanloop
naar de Franse revolutie van 1789 en in de naweeën daarvan werd sociologie dus
opgevat als een normatieve benadering van de samenleving, gedreven door een
ideële voorstelling van ‘hoe de samenleving behoorde te zijn’.
Auguste Compte (1798-1857)
• wou praktische dagdagelijkse onderwerpen vormgeven en begrijpen
• wilde dicht bij de realiteit werken
• positivist = probeert te beschrijven zoals de zaken zich voordoen
▪ de uitvinding van de sociologie: Franse wetenschapsfilosoof Auguste Comte
(1798-1857) in 1830. Toch is dat geen verdraaiing van de werkelijkheid, want de
intellectuele verdienste van de (her)uitvinding van de term ‘sociologie’ behoort
Comte toe.
, Academiejaar 2023-2024
Prof. S. Parmentier
▪ De sociologie is dus twee keer uitgevonden. Toen Comte de term bedacht, gaf de
filosoof hem een definitie die het voorzichtige begin zou inluiden van het tijdperk
van een beschrijvende, empirische wetenschap van de samenleving.
▪ Comte: het is de taak van sociologen om de samenleving op een objectieve en
empirische wijze te doorgronden.
▪ Sociologen willen meer weten over hoe de mensen samenleven in allerhande
sociale verbanden (gezinnen, verenigingen, bedrijven, steden, staten). Ze zijn ook
benieuwd naar de kenmerken van die samenlevingsverbanden en willen de
wetmatigheden doorgronden die ons samenleven sturen.
- De studie van:
• Sociale verbanden (gezinnen, verenigingen, bedrijven, steden, staten)
• Kenmerken van die samenlevingsverbanden
• ‘Wetmatigheden’ (die ons samenleven sturen)
o zaken die af en toe terugkeren en waarvan we een gewoonte of traditie of
wetmatigheid maken.
1. EEN BEELD VAN EEN TITEL
Titel: fundamenteel sociologische verhouding uit tussen de samenleving (het speelveld), de
sociale spelregels (zoals wetten en gedragsregels), de maatschappelijke spelers (mensen,
organisaties, instituties) en het spel dat binnen dat veld wordt gespeeld.
- Samenleving is een speelveld met spelregels en spelers
• Samenleving: een geheel van spelers spelregels en afspraken die door de samenleving
worden gemaakt. Niet iedereen heeft inspraak in die regels.
• Sport: spelers moeten spelen volgens de regels van het spel. De samenleving is een
speelveld met spelregels en spelers, en samen spelen ze het samenlevingsspel
• Sport: Geweld tijdens het spelen -> rode kaart/ diskwalificatie → hetzelfde in de
samenleving maar met straffen.
• Samenleving: het maatschappelijke leven wordt beheerst door geboden en verboden,
door regels allerhande en taboes: beleefdheidsregels, personeelsstatuten, GAS-boetes,
wetten, decreten en EU-regelgeving
- Specifieke posities
• Sport: Bekende posities zijn: keeper, flankverdediger, centrale verdediger, middenvelder
en spits. Iedereen heeft zijn eigen taak. De verzameling van posities is niet
onveranderlijk. Ten eerste variëren het aantal en de soort van posities naargelang de
verschillende opstellingen van het team. Die hangen vaak af van de strategie die de
coach hanteert. Ten tweede is de verzameling van posities niet immuun voor de tijd.
Culturele veranderingen, zoals de wens van het publiek om sneller en verrassender
voetbal de spelen, leidden tot de opmars van de positie van links- en rechtsbuiten…
• samenleving: Ook de samenleving bestaat uit een stel posities, bijvoorbeeld
beroepsposities, en tussen al die posities bestaat een taakverdeling: de arbeidsdeling.
Er zijn posities van waaruit de productie van goederen en diensten wordt voorbereid,
ondersteund of georganiseerd. Andere posities zorgen dan weer voor de eigenlijke
productie, de verdeling en verkoop. Uiteindelijk zijn we allemaal consumenten van die
goederen en diensten
, Academiejaar 2023-2024
Prof. S. Parmentier
• Posities in de samenleving: sommigen zijn voorspelers en anderen volgen. Plaats op
het veld, in de samenleving
- Specifieke rollen
• Bij die posities horen ook rollen: manier waarop je de positie invult. Bv agressief,
assertief spelen,…
• Sport: Van de doelman wordt verwacht dat hij doelpunten voorkomt. Hij permitteert
zich best geen fantasietjes. De verdedigers moeten de aanvallers uit het doelgebied
houden, met sober spel. De middenvelders moeten creatief zijn en de aanvallers
geïnspireerd…
• Samenleving: In de samenleving verwachten we van sommige beroepen (zoals
kunstenaars, tekstschrijvers en misschien ook docenten) dat ze creatief zijn, spektakel
brengen of risico’s nemen, maar een luchtverkeersleider of een treinbestuurster
gedraagt zich het best anders. Zij moeten ons veilig en tijdig op onze bestemming
brengen.
- Hoge of lage status
• Mensen die over meer kennis of geld (of beide) bezitten hebben meestal een hogere
status in de samenleving → ook omgekeerde is waar
• Status: plaats die iemand heeft in de samenleving, gebaseerd op de positie
• Sport: In vrijwel alle ploegen worden aanvallers hoger gewaardeerd dan verdedigers.
Hoe komt dat? Omdat scoren het doel van het spel is. Toch zijn alle spelers even hard
nodig om het spel te spelen
• Samenleving: in de samenleving is dat niet anders. Er zijn flitsende jobs, zoals
modeontwerper of chirurg, en beroepen die nauwelijks in de aandacht komen,
bijvoorbeeld productieleider, vuilnisophaler of leraar. Ondanks hun lagere waardering
zijn de laatstgenoemde beroepen niet minder belangrijk voor de goede werking van de
samenleving.
- Informatie en communicatie
• Informatie is de grondstof, communicatie is het proces
• Communicatie kan op verschillende manieren
• Sociologie heeft ook betrekking tot wat er naast het speelveld gebeurd, niet enkel wat
er op het speelveld gebeurd
• ²Sport: Tijdens het spel interageren en communiceren de spelers zowel met de eigen
ploegmaats als met de tegenspelers. Ze moedigen elkaar aan, wisselen informatie uit en
schelden elkaar verrot. Ze houden in hun acties rekening met wat ploegmaats en
tegenspelers van plan zijn.
• Samenleving: Tijdens het vergaderen, wanneer we rondwandelen in de stad of tijdens
een ruzie praten, roepen en gesticuleren we. We bellen mobiel, sms’en, internetten...
We vragen naar informatie of geven die → we zijn voortdurend bezig met
communiceren en interageren.
- Taakverdeling en hiërarchie
• Taakverdeling: naast het veld staan andere spelers: coach, trainers, verzorger, kine,…
• De taken worden verdeeld tussen verschillende posities
• Sport: Bij ploegsporten bestaat er een taakverdeling en een hiërarchie tussen de
posities. Formeel heeft elke ploeg een kapitein. Dat is niet altijd de beste speler of die
met het meeste gezag, maar wel wie van hogerhand wordt aangeduid.
, Academiejaar 2023-2024
Prof. S. Parmentier
• Samenleving: Ook in instellingen, ondernemingen en andersoortige groepen zijn er
formele en informele leiders.
o De formele leiders: diegenen die via officiële kanalen op die positie
terechtkomen. Soms, maar niet altijd, zijn dat de beste leden van de groep of
diegenen met het meeste gezag. Daarom treffen we naast hen ook informele
leiders aan. Conflicten tussen formele en informele leiders maken deel uit van het
dagelijkse leven van elke organisatie.
• Sport: Winnen is dus het doel van het spel, althans het officiële doel. Maar dikwijls
worden de deelnemers (ook) gedreven door andere motieven, zoals de winstpremie of
het versieren van een lucratieve transfer, of gaat het gewoon om de gunst van de
toeschouwers
• Samenleving: Politieke partijen willen politieke macht veroveren, ondernemingen willen
winst maken en vakbonden willen de belangen van hun leden verdedigen. Maar leiders
en leden hebben dikwijls ook hun eigen agenda: managers hebben misschien een
politieke carrière op het oog, vakbondsleiders willen een lucratief zitje in een raad van
bestuur. Velen willen de eigen maatschappelijke status verbeteren, sommigen doen hun
job omdat ze plezier hebben in het werk of louter voor de lol van het samenzijn
- Ruimte rond het speelveld in concentrische cirkels
• Sport: Daar bevinden zich onder meer de trainers, de bestuursleden, de supporters, de
zakelijke bezoekers van de business lounges maar ook de neutrale waarnemers. Trainers
en bestuursleden nemen niet aan het spel deel en toch sturen ze aan wat er op het veld
gebeurt
• Samenleving: Is het anders in de samenleving, waar mensen achter de schermen vaak
bepalen hoe de deelnemers aan het maatschappelijke spel zich gedragen – zonder dat
die daarom louter poppen in een poppenspel zijn? Ondernemers, politici, religieuze
leiders, modeontwerpers en mediatycoons stippelen meestal binnenskamers uit waar
het naartoe moet met hun onderneming, hun partij en het land, hun kerk, de mode
voor het volgende seizoen en wat er op tv te zien is en in de kranten en weekbladen te
lezen valt.
Wellicht is ‘de tribune’ het meest geschikt om de positie van de socioloog te kenschetsen. Supporters
kiezen meestal de ene of de andere kant; neutrale waarnemers bekijken alles met de nodige
distantie. Voetbalverslaggevers zijn bijna altijd grote fan van een bepaalde club. In het Antwerpse
staat Peter Goris garant voor rake en doorleefde analyses van het voetbalgebeuren op en rond het
veld, die gevoed worden door zijn levenslange loyauteit aan ‘rood en wit’, de liefdevolle kleuren van
Antwerp FC. Staan die uitgesproken sympathieën dan niet in de weg van een objectieve
verslaggeving? Dat hoeft niet. Wetenschappers, en sociologen in het bijzonder, vallen onder de
categorie van neutrale waarnemers. Natuurlijk hebben ook zij hun sympathieën en antipathieën.
Soms zijn die onbewust. Van hen wordt evenwel verwacht dat ze een volledige beschrijving leveren
van de gebeurtenissen, dat ze die analyseren en dat ze verklaringen zoeken – en liefst ook vinden –
voor wat zich afspeelt op het maatschappelijke speelveld. Van hedendaagse wetenschappers wordt
verwacht dat ze zich bewust uitspreken over hun positionaliteit, of het geheel van positiegebonden
rollen, voorkeuren, ervaringen en eigenschappen die een mogelijke invloed kunnen hebben op de
neutraliteit van hun onderzoek. Een zwarte, homoseksuele en vrouwelijke onderzoeker zal zich vaker
dan haar witte heteroseksuele evenknie toeleggen op thema’s als de historische onderdrukking van
minderheden
