Universiteit Antwerpen
Kunstfilosofie
Derde bachelor interieurarchitectuur
Rani van Vlerken
2023-2024
1
,Inhoud
1. Kunstfilosofie en esthetica ........................................................................................... 5
1.1. Historisch ............................................................................................................. 5
1.2. Onderscheid tussen kunstfilosofie en esthetica.................................................... 5
1.3. Raakvlak kunstfilosofie en esthetica ..................................................................... 5
2. Griekse Oudheid ......................................................................................................... 5
2.1. Plato en Aristoteles ............................................................................................... 5
2.1.1. Plato ............................................................................................................... 5
2.1.2. Aristoteles ..................................................................................................... 8
2.1.3. Pythagoras ..................................................................................................... 9
2.1.4. Polyclitus ......................................................................................................10
2.2. Vandaag ..............................................................................................................10
2.2.1. De cognitieve waarde van kunst...................................................................10
2.2.2. Fictie en negatieve emoties ..........................................................................10
3. Romeinse Oudheid .....................................................................................................11
3.1. Kunst als gebruiksvoorwerp ................................................................................11
3.1.1. Vitruvius (ca 80/70 v.C. tot 15 n.C.) ..............................................................11
3.1.2. Horatius (65 v. C. – 8 v.C.) ............................................................................12
3.2. Denken over het schone ......................................................................................13
3.2.1. Plotinus (205-270) .........................................................................................13
3.3. Sociale rol van de kunst .......................................................................................14
3.3.1. Augustinus (354-430) ....................................................................................15
3.3. Vandaag ..............................................................................................................16
3.3.1. Fictieparadox ...............................................................................................16
4. Het gouden tijdperk van de islam ..............................................................................17
4.1. Ibn Siena (Avicenna) ca. 980-1037 ..........................................................................17
4.2. Ibn Roesjd (Averroës) 1126-1198 ............................................................................19
5. Scholastiek .................................................................................................................20
5.1. Over schoonheid .....................................................................................................20
5.2. Albertus Magnus .....................................................................................................20
5.3. Thomas Van Aquino ................................................................................................21
5.3.1. Thomas Van Aquino over kunst ........................................................................22
5.4. Denken over kunst ..................................................................................................23
5.5. Wat maakt een kunstwerk mooi? ............................................................................23
5.6. Vandaag ..................................................................................................................23
5.6.1. Relatie tussen de morele en esthetische waarde van een kunstwerk ...............24
2
,6. De vroegmoderne periode (1450-1750) ........................................................................25
6.1. Humanisme .............................................................................................................25
6.1.1. Leon Battista Alberti 1404 – 1472 ......................................................................25
6.1.2. Gian Paolo Lomazzo 1538 – 1592 .......................................................................27
6.1.3. René Descartes 1596 – 1650 ..............................................................................28
6.2. Vandaag ..................................................................................................................29
6.2.1. Kan muziek emoties uitdrukken? ......................................................................29
6.2.2. Expressietheorie...............................................................................................29
6.2.3. Arousal theory ..................................................................................................29
6.2.4. Resemblance theory .........................................................................................30
6.2.5. Error theory ......................................................................................................30
7. Verlichting.....................................................................................................................30
7.1. Neoclassicisme .......................................................................................................31
7.1.1. Johann Joachim Winckelmann (1717 – 1768).....................................................31
7.1.2. Uitdrukken van persoonlijke smaak .................................................................31
7.2. Moralisme en satire .................................................................................................31
7.3. Bestaat er een standaard voor goede smaak? .........................................................32
7.3.1. David Hume (1711 – 1777) ................................................................................32
7.3.2. Immanuel Kant (1724 – 1804) ............................................................................33
7.4. Is er een hiërarchie tussen de kunsten? ..................................................................36
7.4.1. Gotthold Ephraim Lessing (1729 – 1781) ..........................................................36
7.5. Vandaag? ................................................................................................................37
7.5.1. Wie bepaalt wat kunst is? .................................................................................37
7.5.2. Alternatieve definities van kunst.......................................................................38
8. Romantiek......................................................................................................................39
8.1. Wat is het sociale nut van de kunst? ........................................................................39
8.1.1. Jean-Jacques Rousseau (1712 – 1778)................................................................39
8.1.2. Friedrich Schiller (1759 – 1805) ........................................................................41
8.2. Bestaan er andere esthetische sensaties dan schoonheid? .....................................43
8.2.1. Edmund Burke (1729 – 1797) ............................................................................44
8.3. Vandaag ..................................................................................................................45
8.3.1. Levert kunst morele kennis op? (Zie Griekse Oudheid – Martha Nussbaum) ...45
8.3.2. ‘Spel’ en de betekenis van het kunstwerk ........................................................46
9. Negentiende eeuw ........................................................................................................47
9.1. Is de kunst tot een einde gekomen? ........................................................................47
9.1.1. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 – 1831) .................................................47
9.2. Wat is de plaats van het kunstambacht in een geïndustrialiseerde wereld? ...........49
9.2.1. Karl Marx (1818 – 1883) ....................................................................................49
3
, 9.2.2. Arts & Crafts ......................................................................................................49
9.3. Is er een verschil tussen een kunstenaar en een wetenschapper? ..........................50
9.3.1. Wilhelm Dilthey (1830 – 1911) ..........................................................................50
9.4. Kan kunst ons redden van het pessimisme? ............................................................51
9.4.1. Friedrich Nietzsche (1844 – 1900) .....................................................................51
9.5. Vandaag ..................................................................................................................52
9.5.1. Het einde van de kunst .....................................................................................52
10. Avant-garde en postkolonisatie ...................................................................................53
10.1. 20e eeuw ................................................................................................................53
10.2. Wat is de kunst van de toekomst? .........................................................................53
10.2.1. Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944)..........................................................53
10.2.2. Futurisme ........................................................................................................54
10.3. Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid ........55
10.3.1. Walter Benjamin (1892-1940) ....................................................................55
10.3.2. Theodor W. Adorno (1903-1969) ...............................................................56
10.4. Het einde van de koloniale blik .......................................................................57
10.4.1. Postkolonialisme .......................................................................................57
4
,1. Kunstfilosofie en esthetica
1.1. Historisch
• Relatief jonge filosofische disciplines
• 18e eeuw: specifieke context
o Opkomst burgerij: discussie over smaak.
Filosofische vraag naar het belang van smaak.
Esthetica
Voordien bepaalde de adel wat “het schone” was.
• Vb. Plato: 1 beeld van de schoonheid en zo zal het zijn.
o Autonomisering van de kunst.
Kunst krijgt zelfstandigheid en roept daarom ook meer eigen reflectie op.
Kunstfilosofie.
Voordien vaak religieus.
• Vb. Opkomst van ruimtes puur voor kunst.
• Ook voordien filosofische reflecties over kunst en schoonheid.
o Maar minder systematisch.
o Ons kunstconcept is een hedendaags, westers concept.
• Kijken hoe dit hedendaags concept ontstaan is en bepaalde begrippen telkens
opnieuw herdefiniëren.
1.2. Onderscheid tussen kunstfilosofie en esthetica
• Kunstfilosofie= filosofische vragen over kunst.
• Esthetica= Aisthesis: gevoel, zintuigelijke ervaring van “het schone”.
• Termen worden vaak als inwisselbaar gebruikt, met vergissingen en
begripsverwarringen als resultaat.
1.3. Raakvlak kunstfilosofie en esthetica
• Vragen als:
o Moet kunst mooi zijn?
o Levert kunst altijd een esthetische ervaring op?
o Is het appreciëren van een kunstwerk altijd een kwestie van smaak?
2. Griekse Oudheid
2.1. Plato en Aristoteles
2.1.1. Plato
• “ De echte wereld is de ideeënwereld, de onze is er een reflectie van. “
• Kennis komt van de Anamnese: voor ons leven waren we in de ideeënwereld.
o Kennis is dus het terug herinneren van wat we al wisten.
5
,• Plato’s Cave:
o De wereld waar wij inzitten zijn de
schaduwen in de grot.
o De werkelijkheid wordt weerspiegeld.
• Visie over schoonheid – Symposium
o Ideaal van zuiver geestelijke of platonische
liefde.
Platonische liefde= liefde voor de ideeën, echte waarheid.
o Ladder van Diotima
Ladder tot het inzicht van abstracte schoonheid: overschrijdt
zintuigelijke waarneming.
Goddelijke idee van schoonheid
Eén wetenschap (schoonheid = essentie)
Wetenschappelijk
De ziel/zede (uiterlijke schoonheid ≠ belangrijk)
Meerder lichamen
Eén lichaam
Tekst Plato- Symposion
• Kenmerken v/e mooi lichaam zien in andere lichamen.
• Ziel boven lichaam.
• Schoonheid zit vanbinnen, lichaam maakt niet meer uit, karakter, ziel. Hoe minder we
bezig zijn met het uiterlijk hoe beter.
• Meer dan morele schoonheid -> wetenschappelijke schoonheid Noodzakelijke
stappen (stapjes)
• Er is een idee van schoonheid, er is niet aan te twijfelen.
• Mooi beeld van liefde -> enkel die persoon moeten zien. Geen eten of drinken nodig.
• Goddelijk idee van schoonheid.
• Zuiver intellectueel begrip van schoonheid.
• Visie over kunst- Politeia
o = de idee, de verafschuwing, de verdere verafschuwing
o Kunstenaars worden gebannen uit de ideale staat.
o Mimesis – nabootsing (Mimesis = afbeelding/naboosting)
o Kunstenaars staan op leugenachtige manier in het leven -> leidt af van de
Waarheid
o De ideale staat moet geconcipieerd worden.
Werken op basis van intellectueel vlak.
o Tragedie brengt fout beeld v/d kunst.
6
,• Mimesis (examenvraag)
o = Wat wij denken dat de werkelijkheid is, niet de echte werkelijkheid.
o Kunstenaars brengen ons leugens
o Nabootsing, niet van de werkelijkheid, maar van de indruk van werkelijkheid.
• Toegelaten kunst:
o Didactisch
= Kunstvlak die je wijsheid geeft over het handelen.
Leiden je naar de waarheid.
o Rationele ethiek
Hoe maak ik nu de juiste beslissing?
• We moeten Plato’s afwijzing niet te letterlijk nemen
o Plato hanteert zelf literaire middelen en verwijst in zijn werk regelmatig naar
schrijvers.
o Hij was ooit ook schrijver, hij weet hoe hij de teksten moet schrijven, hij reflecteert
naar schrijvers.
o Misschien is hij wel ironisch om de tegenstander uit te lokken.
o Veel reacties van filosofen doorheen de tijd.
Reacties:
o Gorgias: “Een tragedie is weldadig bedrog” -> theorie niet echt, maar ik
krijg een idee.
o Aristoteles
o Tot vandaag: debat over de cognitieve waarde van kunst
• Catharsis: overgeven aan emoties heeft een negatief effect op de toeschouwer.
Tekst Plato- Het bestel
• Poëzie die de realiteit imiteert, veroorzaakt problemen, vooral omdat velen niet echt
vertrouwd zijn met die realiteit.
• De vakman maakt geen 'idee' zoals een bed, maar gebruikt het idee om het bed te
vervaardigen. De oorspronkelijke bedenker van dit idee wordt als superieur be-
schouwd.
• Kunstenaars bootsten niet het 'idee' na, maar eerder de interpretatie van objecten
door vakmensen, zoals een schilder die een stoel schildert.
• De schilder bootst niet het 'idee' na, maar de indruk van het object zoals vervaardigd
door de vakman, wat uiteindelijk ver van de echte werkelijkheid kan staan.
• Mensen met vaardigheden om objecten te maken, zouden er niet voor kiezen deze te
schilderen vanwege een vermeend gebrek aan waardering voor schilders, volgens
Plato's visie.
7
,2.1.2. Aristoteles
“ Plato is mijn vriend, maar de waarheid is mij meer lief.”
Volgens hem zijn kunstenaars geen nabootsers
Leerling van Plato
Poëtica
• Eerste boek in de Westerse filosofie dat exclusief gewijd is aan kunst.
• Interessant boek en is een inspiratiebron voor schrijvers.
• Poëzie= mimesis
o Kunstwerk heeft een dubbele gelaagdheid: materiaal + immaterieel
Materieel: vb. acteurs
Immaterieel: beeld van de werken.
o Kunstwerk verwijst door naar iets anders: beeldt de werkelijkheid uit.
o Eerder dan imitatie (Plato), gaat het om uitbeelding of representatie.
Deze representatie heeft in tegenstelling tot Plato, een positieve bijklank.
• Analyse van de tragedie (andere delen zijn verloren gegaan).
o Zes elementen:
1. Medium: zang en taal (hoe we een verhaal meekrijgen)
2. Wijze waarop: visuele enscenering (ons duidelijk maken)
3. Wat er uitgebeeld wordt: psychologie van de karakters, denken van de
karakters, de plot (aller belangrijkste)
4. Plot is fundament van de tragedie
5. Plotwending:
a. Peripetie of ommekeer (vb. Oedipus Rex (Sophocles))
i. Alles kantelt voor het hoofdfiguur v/h verhaal.
ii. Een inzicht zorgt voor een wending
b. Anagnorisis of herkenning (vb. Agamemnon (Aeschylus))
i. Moment van herkenning, waardoor het verhaal verandert.
6. Catharsis
a. De tragedie wekt medeleven en vrees op en zuivert zo de toeschouwer van
deze emoties (‘wat bedoelt hij nu met die zuivering?’)
b. Zuivering: verschillende interpretaties
i. Kanalisatie= even emoties de vrije loop laten, erna rust.
ii. Therapeutisch= veilige plek om emoties te uiten.
iii. Cognitief= we krijgen inzicht in onze emoties.
iv. Esthetisch genot= door afstand te nemen kunnen we genieten van hoe
iemand met emoties omgaat.
• Hij wil praten over de dichtkunst, maar daar bestaat in die tijd geen woord voor
Nu noemen we dat “literatuur”.
• Waarom houden mensen van kunst?
o Geluk ligt in het ontplooien van onze rationele vermogens: bekijken van kunst
draagt daartoe bij.
Inzicht maakt ons gelukkig (kunst geeft ons inzicht)
We herkennen zaken, maar zien die anders dan in de werkelijkheid.
o Kunstenaar streeft naar schoonheid (genot).
8
,• Schoonheid
o Wiskundige schoonheid – harmonische verhoudingen
o Vb. tragedie moet ‘goede lengte’ hebben, verhoudingen tussen verschillende
delen van een tragedie.
Moet in proportie, mag niet te lang zijn.
De toeschouwer moet alles wat er gebeurt nog herinneren.
o Bouwt verder op traditie
• Bouwkunst:
o Harmonische verhoudingen roepen schoonheid op omdat we dezelfde
verhoudingen in de natuur aan.
o Kunstenaar moet ervoor zorgen dat zijn werk regelmatige verhoudingen heeft.
o Zelfde idee als bij de tragedie: als we iets moois willen produceren, moeten de
verhoudingen harmonisch zijn.
Tekst Aristoteles- Poëtica (waarom houden mensen van kunst?)
• Waarom houden mensen van de tragedie?
o Er wordt iets voorgedaan, je leert iets.
o We kunnen genieten van iets dat we in het leven liever veraf houden.
o Ook de gewone mens kan genieten.
o Ze herkennen waarover het gaat & zien het op een andere manier.
• Waarom schrijven wij?
o Natuurlijke behoefte van de mens.
o Omvang v/e tragedie:
Hoe het plot in elkaar zit= het belangrijkste
Geen losse draadjes, alle vragen moeten worden opgelost.
Een tragedie moet beginnen uit iets, en logisch eindigen. Op het einde van een
tragedie moet je vinden dat het verhaal niet anders had kunnen verlopen.
Hoe langer de tragedie, hoe mooier, maar moet wel te volgen kunnen blijven.
• Hoe verhoudt de tragedie zich tegenover de historie & filosofie?
o Schrijver tragedie: schrijft over wat er waarschijnlijk gebeurt.
o Geschiedenisschrijver: schrijft over wat er gebeurd is.
2.1.3. Pythagoras
• Ontdekking van harmonische verhoudingen tussen klanken – relatie tussen lengte
snaren en de toonhoogte.
• Harmonie der sferen.
o De afstand, verhouding tussen
hemellichamen
o De kosmos zelf produceert een harmonische
klank door de verhouding.
9
, 2.1.4. Polyclitus
• Idee van de harmonische verhoudingen toepassen op beeldende kunst.
• We moeten de verhoudingen in het menselijk lichaam weten om de mens na te
kunnen maken in de beeldhouwkunst.
2.2. Vandaag
• Opiniestuk Joris Van Cauter ‘Verwacht geen mirakel van de “Kazerne Dossin-kuur”-
De Standaard: verwijst naar Aristoteles
o ‘Catharsis’: zuiveren van het kwaad, van de geest.
o Tragedie zuivert ons door de gedachte: wat als dit mij ook zou overkomen? Zelfde
werking als Dossin Kazerne.
2.2.1. De cognitieve waarde van kunst
• Plato: kunst leidt ons weg van de waarheid.
• Sinds Plato: verdedigers van de kunst: kunst brengt ons net waarheid of kennis bij.
• Martha Nussbaum:
oKunst levert morele kennis op
Perspectief van mensen die in dagelijkse leven ver van ons
afstaan.
Het is heel belangrijk om kunst op te nemen in de maatschappij.
o We maken kennis met de manier om op de wereld te kijken=
perspectief= nieuwe kennis= empathie voor het handelen van
de ander.
Knowing what it is like to… (Dorothy Walsh) vs. Knowing that
(feitenkennis)
o Belangrijke factor in verband met kennis.
Ontwikkelen van empathie
o Kritieken:
Focus ligt op realistische literatuur (mimesis)
Illusie van kennis: gevoel gebaseerd op iets fictief.
Instrumentale benadering van kunst (moralisme): ziet kunst als middel om empathisch
te maken.
Geen ruimte voor kunst die dat doel niet dienen.
2.2.2. Fictie en negatieve emoties
• Aristoteles: waarom zijn we bij de tragedie geïnteresseerd in emoties die we in ons
dagelijks leven proberen te vermijden?
• Paradox van de tragedie: maar breder fenomeen (vb. horror)
• Noël Carroll
o De paradox van de horror:
o Nieuwsgierigheid= de drijfveer.
Epistemologische verklaring= confrontatie met wat we niet
weten .
Interesse in de plot: spanningsopbouw.
En wat als dit écht was? = uitdaging voor het nadenken.
10
