DEEL 2: BEELDENDE KUNSTEN 1300-1789
Hoofdstuk 1: Maniërisme in Italië
A. Evolutie van de kunst:
Werk: Het Laatste Oordeel
Kunstenaar: Michelangelo
Plaats: Oostmuur Sixtijnse Kapel
Kenmerken
• Het laatste oordeel
• Michelangelo geëvolueerd van hoog-renaissance gekenmerkt door ratio etc naar dit soort
manierisme → zijn eigen kunnen tentoonstellen en mensen emotioneel meenemen in zijn
verhaal
Werk: Nederlandse spreekwoorden
Kunstenaar: Pieter Bruegel
Kenmerken
• In het Noorden
• Manierisme op andere manier gerealiseerd
Kunstenaars: Caravaggio en anderen
Rond 1600
,Kenmerken:
• Samenwerking meerdere kunstenaars
o kunstenaars kunnen op een andere manier over kunst denken en wat ze ermee
kunnen bereiken
• Proberen mensen te overtuigen dmv kunst, wat ze met kunst kunnen doen…
Kenmerken
• Vervolgens ontstaan internationale barok
Kunstenaar: Poussin
Kenmerken
• Classisisme
• Alles wat uit Poussin volgt belangrijk: vormt tegenlicht van alles van barok
,Kenmerken
• Rococo
• Late barokkunst
“Het maniërisme of de late renaissance is de stijl die volgde op de hoogrenaissance. De term was lang
de voornaamste aanduiding voor de stijl van Italiaans geïnspireerde kunst vanaf circa 1525 tot
ongeveer 1580. In de schilderkunst is de navolging van Michelangelo en Rafaël essentieel.
Kunstenaars die traditioneel onder het maniërisme worden gerangschikt zijn onder meer de late
Michelangelo, El Greco, Parmigianino, Giulio Romano, de Florentijnen Jacopo da Pontormo, Agnolo
Bronzino, Rosso Fiorentino en Girolamo Macchietti en de Venetianen Tintoretto en Veronese. Van de
kunstenaars die vooral als beeldhouwer bekend zijn, zijn Benvenuto Cellini, Giovanni da Bologna en
Baccio Bandinelli de belangrijksten. Giorgio Vasari behoorde ook tot het maniërisme. In de
Nederlanden kunnen Adriaen de Vries en Jacob Jonghelinck vermeld worden. In Antwerpen wordt de
periode van 1500 tot 1530 bestempeld als die van het Antwerps maniërisme met meesters als Jan de
Beer, Jan Gossaert, Joos van Cleve, de vroege Quinten Metsijs en tal van anonieme meesters zoals de
Meester van Frankfurt. Ook Frans Floris speelde een belangrijke rol met invloed op zijn vele
leerlingen, onder wie Maerten de Vos. Gemeenschappelijke factoren in hun werk zijn het lenen van
bepaalde poses en technieken van de grote voorbeelden Michelangelo en Rafael, alsook een neiging
tot een irrealistische weergave van lichamen, ruimten en perspectief. De zogenaamde figura
serpentinata is een goed voorbeeld van beide aspecten, gebaseerd op een beeld van Michelangelo
(de steenwerpende David in het Palazzo Vecchio in Florence), maakten kunstenaars veelvuldig
gebruik van lichamen in een zeer onnatuurlijk aandoende, gedraaide pose.”
,B. Italiaans maniërisme
Start: Italiaans manierisme → belangrijk om te begrijpen wat de barok voorafgaat
vooraf:
kunstwerk: Laokoon en zijn zoons
• Romeins kopie naar
hellenistisch origineel
• Gevonden in 1506
Hangesandro, Athenedoros en
Polydoros
Wat vooraf ging…
• Er is één moment dat definieert waarop kunstenaars anders begonnen denken
• Proberen kunst klassieke oudheid begrijpen
• Rond 1500: renaissance hoogtepunt → kunstenaars die erin slagen kunst KO zo goed mogelijk
te begrijpen (zie laatste vier kunstenaars deel 1)
• KUNSTWERK:
• Beeld gekend door teksten Plinius
• Tragisch verhaal
• Beeld wordt bij Plinius omschreven als toppunt van Hellenistische kunst
o Perfecte lichamen
o Komen heel rationeel over
o Enorme expressieve gebaren
o → men kan anders denken over kunst KO
o → retorica komt naar voren
o → kunstenaars gaan anders beginnen denken over renaissance en humanisme, zien
in dat ze ook anders kunnen denken over KO, verder kunnen denken
Kunstenaar: Leonardo da Vinci
Werk: Sint-Anna ten drieën
,Hoog-renaissance en het ontstaan van maniërisme
Florentijns-Romeins maniërisme
• Leonardo da Vinci
• Rafael
• Michelangelo
Venetiaans maniërisme
• Titiaan
• Leonardo tussen haakjes: is van generatie ouder, gaat zijn eigen gang – maar is degene die
Raphael en Michelangelo op gang zet naar grote vernieuwingen, naar kunst van KO
• Rafael en Michelangelo hoogtepunt van renaissance vormen
• Hun legden begin → later maniërisme uit ontwikkeld
• Beheersing in de werken
• Proberen op rationele manier mensen tot denken te zetten
• Venetiaanse kunst
o Stelt in 15de eeuw niet zoveel voor
o Staat los van andere kunst
o Is tov florentijnse kunst heel archaisch
o In die tijd ook veel aandacht voor coloriet (niet hier)
o Titiaan
Kunstenaar: Raphael
Werk: Brand in de Borgo
Context en de verbreiding van het maniërisme
• De Sacco di Roma (1527)
o Rome in puin: veroverd en geplunderd
o Leerlingen van Michelangelo en Raphael trekken uit Rome
• Titaan en de Noordelijke meesters
o Veel uitwisseling
o Belangrijke rol in kunstenaarsreizen
o Venetië als ‘hub’ tussen Noorden en Rome
• Internationale mobiliteit en Kunstenaarsreizen
o Voor het eerst de grens over
, o Men kon zien waar men mee bezig was over heel Italië
o → Noordelijke kunstenaars krijgen interesse in renaissance en reizen naar Italië
o Leren uit andere kunst
• De theoretische grondslag
o In 16de eeuw
o Giorgio Vasari
▪ Belangrijkste kunstschrijver van 16de eeuw
▪ Hofschilder van de medici
o Gian Paolo Lomazzo
→ omstandigheden die verder tot maniërisme aanzetten
→ verspreid zo over heel Italië
Kunstenaar: Michelangelo
Werk: Madonna Medici
C. Maniërisme?: Michelangelo
• De meester zelf
o Doet veel zijn eigen ding (veel problemen)
o Rond jaren 20 16de eeuw: van Hoog-Renaissance naar Maniërisme
o Verschil Michelangelo en Raphael
▪ Raphael sterft op jonge leeftijd (40 jaar)
▪ Michelangelo: overspant bijna eeuw → hele grote invloed op kunst gehad
• De “leerlingen” en epigonen
o Veel kunstenaars willen in leer gaan
o Nemen grote opdrachten
o Andrea del Sarto
▪ Geen echte leerling, tijdgenoot – veel interactie
▪ Heel hoog niveau
▪ Later in Frankrijk
▪ Rosso Fiorentino
• Stak grens over naar Frankrijk: maniërisme er naar voor geschoven
▪ Jacopo da Pontormo
, o Daniel (Ricciarelli) da Volterra
o Il Sodoma
o Giorgio Vasari
▪ Eén van belangrijkste kunstenaars van 16de eeuw
Vergelijking twee werken Michelangelo
• LINKS: madonna met kind – kathedraal van Brugge
o Enige beeld van Michelangelo dat Italië verlaten heeft tijdens zijn leven
o Heel vroeg werk van Michelangelo
o Nog heel gericht op kunst van antieke oudheid
▪ Beheerst
▪ Evenwichtig
▪ Geen overdreven emotie
• RECHTS: madonna medici
o Gaat op heel andere manier te werk
o Later werk van hem
o Overdreven emotie meegeven naar de kijker van het werk
▪ Veel wildere draperingen
▪ Figuren gaan anders emotioneel met elkaar om
▪ Spanning gecreëerd door lichamen
• Vb Scheef hoofd van Maria dat bepaalde emotie mee geeft
• Vb draaiing in Christus
• Niet alles afgewerkt
,Vergelijking twee werken Michelangelo
• LINKS: Pieta
o Evenwichtig
o Beheerst
o Rationeel
o Mechaniek
• RECHTS: Florentijnse Pieta
o 50 jaar later
o Zeer ander beeld
o Jezus niet meer lichaam zoals antieke kunst
o Spelen met ruwe vormen ipv afgepolijste vormen om boodschap dat achter verhaal
zit te versterken
o Afstappen van hele klassieke manier van kijken naar kunst (mooi afgewerkt, gepolijst
-..) naar ruwe vormen om boodschap te versterken
o Lichaam in meest onmogelijke manier uitbeelden om toeschouwer emotioneel te
betrekken
Werk: Plafonds van de Sixtijnse kapel (links),
Laatste Oordeel (rechts)
Sterke evolutie in Michelangelo’s kunst
• Van beheersing, heldere, evenwichtige composities, rationeel → naar veelheid van emotie en
verhaalstof
• Mensen overtuigen van bepaald idee of ideaal
• Laatste Oordeel: volledig maniëristisch
o Pathos
o Overweldigende elementen
, o Meer kleurgebruik
→ maniërisme: kunstenaars willen laten zien wat ze kunnen
Navolgers van Michelangelo
Kunstenaar: Andrea del Sarto
Werk: Portret
Andrea del Sarto
• Actief in Firenze
• Even naar Frankrijk geweest
• Bijna zelfde niveau als Michelangelo
o Minder succes → werd overschaduwt
o Nooit echt uit Firenze geweest
• Epigoon van Michelangelo, sterk beïnvloed door hem
• Atelier met Franciabigio
o Proberen samenwerken
Kunstenaar: Andrea del Sarto
Werk: doop van Christus
Werk kenmerken
• Rond vroegste periode van zijn leven
o Begin overgang naar maniërisme met andere kunstenaars
• Grisaillefresco
, • Grijs- en bruintinten
• Motieven van grote meesters gebruikt
• Nog geen zuivere manierisme
• Op zoek gaan naar verschillende houdingen om emotie en pathos te versterken
Kunstenaar: Andrea del Sarto
Werk links: Madonna of the Harpies
Werk rechts: Sacra conversazione
Kenmerken: stilistische evolutie (rechts → links)
• Sacra conversazione
o Heel traditionele Italiaanse iconografie
o Statisch
o Oud-renaissance
• Madonna of the Harpies
o Herwerking van vorig werk
o Madonna met kind omringt met heiligen
o Steekt dynamiek een beweging waar het eerst statisch was → toeschouwer
betrekken
o Snap shot
o Pathos
o emotioneler
