VRAAGSTUKKEN UIT DE PENOLOGIE EN FORENSISCHE
HULPVERLENING
(Master criminologie)
1
Vraagstukken uit de penologie en forensische hulpverlening (C09C6a), prof. Daems & Pemberton,
2023-2024
,1.Elektronisch toezicht (26/09 & 3/10)
(Zie e-boek Electronic Monitoring via Limo voor meer informatie:
https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-030-34039-1)
1.1. Inleiding
Krantenartikels 2013 over rol technologie in samenleving:
- “Elektronisch toezicht bijna verdubbeld” en “Elektronische maaltijdcheque zit in de lift”
beiden op voorpagina krant
- Gelijkenis: toont aan hoe technologische innovatie belangrijke impact heeft op meerdere
aspecten in onze samenleving
- Maar ook belangrijk verschil: bij maaltijdcheque duidelijk waarvoor hij dient, bij ET niet
- Doel ET?
o Harder straffen?
o Betere re-integratie?
o Overbevolking gevangenissen inperken?
o …
Oog hebben voor complex kader omheen ET (bv slachtoffers, huisgenoten ET, …)
Zie tekst reader over functies en functionarissen van ET!!
RF-technologie:
- Radiofrequentie
- Nagaan of persoon zich op afgesproken moment binnen afgesproken perimeter (bv woning)
bevindt, kan daarnaast ook bewegingen traceren
- <-> GPS-technologie
- <-> Spraakherkenning: opnames van stem waarbij geverifieerd wordt of het wel de juiste
persoon is, wordt niet langer gebruikt
- Vanaf 2024 ook experimenten ivm bilateraal elektronisch toezicht en alcohol meter (adhv
zweet nagaan of persoon alcohol heeft benuttigd)
Definitie ET:
- Toegesneden op strafrechtelijke context
- Vorm van toezicht/controle waarbij ruimte en tijd de hoofdcomponenten zijn: bent u op
afgesproken moment op de afgesproken plaats?
Ontstaan ET: belangrijkste bevindingen:
- ‘Delinquents with tape recorders’ (1963):
o Jonge delinquenten 9 maanden lang gevraagd om wekelijks 2u te spreken in een
opname-apparaat
- Behavior transmitter reinforcer:
o Gedragbevestigend toestel dat men kon dragen als een riem
o 1958: streetcorner research
o Onderzoek gebroeders Schwitzgebel et al.
- ‘A program of research in behavioral electronics’ (1964):
o Opnieuw koppeling gedrag en elektronisch toezicht
2
Vraagstukken uit de penologie en forensische hulpverlening (C09C6a), prof. Daems & Pemberton,
2023-2024
, o “The application of electronics to the understanding, maintenance and modification of
human behavior”
o Electronic parole:
Geschiedenis straf als vooruitgangsverhaal
Elektronica om gedrag te voorspellen en controleren
Passage zegt iets over utopische droom dat technologie de wereld ging veranderen,
optimisme over ET en verdwijning van gevangenissysteem
- Zie Spiderman (1977):
o Voor het eerst in strips fantasieën omtrent ET zoals wij het kennen
o In 1983 enkelband voor het eerst toegepast door rechter in New Mexico
- !! Zie ook artikel (“A belt from Big Brother”, 1969) door Schwitzgebel in Psychology Today:
o https://rgable.wordpress.com/electronic-monitoring-of-criminal-offenders/
o Verwijzing naar roman ‘Big Brother’ door George Orwell: controle door staat adhv
technologie en elektronica, eerder dystopie ipv utopie
- Recenter artikel door Schwitzgebel (2017):
o “Let’s stop using ankle bracelets to monitor offenders: smartphones do a better job and
allow for positive reinforcement and incentives” door Gable (= Schwitzgebel)
o Mensen zo op een meer positieve manier benaderen
1.2. De ontwikkeling van ET in België in vogelvlucht
Vier grote periodes (zie SV penologie!!):
1. Experimentatie (1998-2000)
o April 1998: start pilootproject gvs Sint-Gillis
o Aanvankelijk twee systemen: enkelband en stemherkenning (verdwijnt in 2000)
o Trage opstart / diverse wijzigingen van het regelgevend kader: omzendbrieven,
uitbreiding doelgroep, …
o 2000: beslissing tot uitbreiding van het systeem over het ganse land
2. Stabilisering (2000-2006)
o 2000: oprichting nationaal centrum ET
o Stabilisering van praktijk: het zogenaamde ‘Belgisch model’, op dat moment opteren op
technologische controle op evenwichtige manier aan te vullen met menselijke
begeleiding (samengaan van mens en machine)
3
Vraagstukken uit de penologie en forensische hulpverlening (C09C6a), prof. Daems & Pemberton,
2023-2024
, o 2006: sleuteljaar – kwantiteit op voorgrond (verdubbeling van 300 naar 600
gecontroleerden)
3. Intensifiëring (2006-2011)
o Druk om aantal gecontroleerden op te voeren (van 300 naar 600) met gevolgen voor
invulling van ET
o // overbevolking in gevangenissen
o Wet externe rechtspositie (mei 2006) + oprichting SURB (feb 2007) —> wettelijke
regeling ET bij toezicht > 3 jaar
o Oprichting directoraat-Generaal Justitiehuizen (jan 2007) —> ET naar de Justitiehuizen
(sept 2007)
4. Diversifiëring (2011-…)
o ET ook ingezet om straffeloosheid tegen te gaan
o In fase van SUV aanvankelijk onderscheid tussen:
ET bij straffen t.e.m. 3 jaar: MO 17 juli 2013, penitentiaire administratie beslist
(gevangenisdirecteur of Dienst Detentiebeheer)
ET bij meer dan 3 jaar: Wet externe rechtspositie (2006), SURB beslist
Recente wijziging, niet te kennen voor deze hoorcolleges
Sterke aangroei:
o ET en voorlopige hechtenis:
Wet 27 dec 2012; in werking sinds jan 2014
Intrede GPS-technologie, maar is bizarre keuze: men wordt geacht 24/7 thuis te
blijven terwijl GPS geen bewegingen traceert
o ET als autonome straf (STM):
Wet 7 feb 2014; in werking sinds mei 2016
Echter geen groot succes
o Zesde staatshervorming (2014): overheveling ET naar de Gemeenschappen
4
Vraagstukken uit de penologie en forensische hulpverlening (C09C6a), prof. Daems & Pemberton,
2023-2024
,5
Vraagstukken uit de penologie en forensische hulpverlening (C09C6a), prof. Daems & Pemberton,
2023-2024
,1.3. Wat is de aantrekkingskracht van ET?
Van de functies van de vrijheidsstraf…
- Inhoud boek: oplijsting van alle soorten functies die vrijheidsstraf heeft gekend doorheen
geschiedenis vd gevangenis, op alfabetische wijze en niet allemaal even gedetailleerd
- Onderscheid latente en manifeste functies:
o Manifeste: functies zijn gekend, men rekent op de functie ervan
o Latent: functies zijn niet bekend en niet bedoeld
o Zie Durkheim in cursus penologie: men moet vooral kijken naar functie van straf, omdat
straf doelen vaak niet zal waarmaken
- Vraagt aandacht voor feit dat gevangenisstraffen niet altijd hebben bestaan, er ontstaan
steeds nieuwe (vormen van) straffen
6
Vraagstukken uit de penologie en forensische hulpverlening (C09C6a), prof. Daems & Pemberton,
2023-2024
, Naar de functies van het elektronisch toezicht:
(Oplijsting van functies die hieronder verder worden besproken)
1. Actiefunctie:
o ET als ‘observeerbaar teken’ dat actie wordt ondernomen (zie Mathiesen over
gevangenis: Noorse criminoloog die stelt dat als je kijkt naar functies van gevangenis,
dan wordt het bouwen en roepen om meer gevangenissen vaak aanzien als een teken
van actie, politici tonen dat ze de touwtjes in handen hebben ivm criminaliteit)
o Dus vooral betrekking op politieke boodschap die schuilt achter de straf, de symbolische
waarde van een straf
o Ook bij ET dus boodschap vanuit overheid dat er effectief actie wordt ondernomen
o België: ‘geloofwaardige strafuitvoering’ (sinds 2008): regering Leterne waarbij men aan
bevolking wilt aantonen dat men straffeloosheid aanpakt
o MO ET/SE van 17 juli 2013:
Toenmalige minister Turtelboom had gezegd dat alle korte straffen ook zouden
worden uitgevoerd, maar hierbij stootte ze op een aantal praktische problemen
Zie art Gazet van Antwerpen: ‘Volle gevangenis, lege portemonnee: Turtelboom
mist extra geld om droom waar te maken’ en ‘De mission impossible van
Turtelboom’
2. Afschrikking:
o Een van meest bekende functies van straffen
o Speelt in op feit dat wij allen rationele wezens zijn die streven naar plezier en geluk, en
die door (dreiging met) straf weg zou blijven van criminaliteit
o ET: soms wordt er gewezen op afschrikeffect van de enkelband:
Opiniestuk De Croo, 2009: ondanks het soms een lachertje lijkt, blijkt uit ervaring
dat 8 maanden huis niet mogen verlaten voldoende afschrikking opwekt tav ET
Afschrikkingseffect wordt soms geridiculiseerd door celebrities en media: zie
foto’s Paris Hilton en Lindsay Lohan die trots rondlopen met enkelband als soort
accessoire
7
Vraagstukken uit de penologie en forensische hulpverlening (C09C6a), prof. Daems & Pemberton,
2023-2024
, 3. Automatisering:
o Relatie mens en technologie: zie bv tekst Schwitzgebel vorige les, gelinkt aan thema
‘man and machine’
o Technologie kan taken van de mens uit handen nemen: denk bv vaatwasser, computer,
stofzuiger, … technologie laat ook toe om controle vanop afstand te voeren die daardoor
de menselijke ogen kunnen vervangen
o Tekst human en non-human technology:
Human: mens heeft de controle over de technologie
Non-human: machine stuurt de mens aan, overheersing van technologie
In welke mate behoort ET dus tot (non-)human technology?
o Toenmalig directeur-generaal Justitiehuizen op symposium 10 jaar Justitiehuizen (dec
2009):
Focus op human technology: justitieassistent verwerkt alle informatie die
technologie ons verschaft, info ET wordt nooit an sich gebruikt
Ging ook over pedagogische leerruimte: mocht niet louter technologisch verhaal
zijn, moest altijd verwerkt worden door mens
o Zie ook ‘kiosk reporting’:
Vorm van ET om ook andere zaken vlotter te doen verlopen
Managing large caseloads, without needing to be face-to-face to all of them
In kantoren adhv drukscherm aanduiden dat je bv afspraak wilt, product nodig
hebt, … werd bv in Londen ook gebruikt door gedetineerden zelf
Controle om identiteit te confirmeren: stemherkenning, vingerafdruk,
handtekening, …
Sluit eerder aan bij non-human technology
o Automatisering speelt ook op ander vlak: rol van menselijke, discretionaire
beslissingsmomenten in verloop ET:
Beperken van discretionaire beslissingsruimte
Wanneer er beslissingen worden genomen betreffende overtredingen, komt er
ook bepaalde automatisering in beeld
Vroeger veel vrijheid over consequentie, sinds o.a. omzendbrief 17 juli 2013
wordt beknopt opgesomd hoe men moet reageren op bepaald gedrag waardoor
menselijke beslissingsruimte erg wordt ingeperkt
We kunnen voorspellen wat reactie zal zijn bij bv vierde niet-naleving van
opgestelde uurrooster
8
Vraagstukken uit de penologie en forensische hulpverlening (C09C6a), prof. Daems & Pemberton,
2023-2024
, o Zie ‘McDonaldisering van ET’ in tekst Ritzer, 1983-1993 (idee dat hamburgers McDo
overal ter wereld hetzelfde worden gemaakt), hoofdkenmerken:
Efficiëntie:
Zoveel mogelijk produceren op weinig tijd
Zoveel mogelijk mensen controleren op korte tijd
Berekenbaarheid:
Kwantitatieve, cijfermatige staat voorop: grootte broodje, gewicht burger,
hoeveel personeel nodig, … // kwaliteit: ‘the bigger the better’
Hoe ET toepassen in ons leven, hoeveel mensen kan je tegelijkertijd
controleren
Voorspelbaarheid:
Verwachting dat het over heel de wereld hetzelfde zal smaken, ongeveer
zelfde aanbod
Adhv richtlijnen duidelijk kader
Controle door non-human technology:
Ook technologie krijgt grotere rol: frisdrank via machine bereid, bestelkiosk
ipv aan de toog, automatisering baktijden
Komt sterker op voorgrond ivm gevangenisstraffen, …
Deze elementen kunnen toegepast worden op verschillende dimensies in ons leven,
waaronder ook ET
Wanneer ET sterk moet aangroeien (door o.a. druk op gevangenissen) zelfde vragen
4. Bescherming van slachtoffers:
o Artikel: ‘G4S SafeZone protects victims of domestic violence using advanced Electronic
Monitoring’ (2011)
o ‘The use of GPS for victim notification is one of the best methods of prevention and pre-
warning of a potential danger to a victim’
o Ook in België toenemend gebruik afgelopen jaren: bv in geval van huiselijk geweld, ook
slachtoffer krijgt band zodat men afstand tussen twee personen kan nagaan (= bilateraal
toezicht)
o Daardoor krijgen slachtoffers juist gevoel van meer vrijheid en veiligheid ipv ze in te
perken
5. Criminaliteitsbestrijding:
o Over gegevens die verzameld worden, ook op andere vlakken bv wijze waarop Oyster
data gebruikt wordt om criminaliteit op te helderen (Oystercard Londen voor gebruik
metronetwerk): men kan zo nagaan waar je wanneer bent, omdat je kan zien waar je in-
en uitcheckt
o Maar: angst voor ‘Big Brother surveillance’ door bepaalde bevolkingsgroepen, zou niet
gebruikt moeten worden voor andere doeleinden dan waarvoor je het aankoopt
6. Degradatie:
o Reduceren van persoon in status
o Zie Radbruch (1950): mensen straffen door ze op hun plaats te zetten
o Sellin (1976)
o Whitman (2003)
o Ook bij ET: gecontroleerde en in ondergeschikte positie geplaatst, ook symbolisch gevolg
door maatschappelijk stigma gekoppeld aan zichtbare enkelband
9
Vraagstukken uit de penologie en forensische hulpverlening (C09C6a), prof. Daems & Pemberton,
2023-2024
, 7. Detectie:
o Actieve vorm van toezicht (vs ‘verificatie’ (zie nr. 21))
o Bij ET adhv GPS: opvolging in real-time, actief want opvolging van bewegingen
o “Tracking technology”
o In België wordt GPS enkel gebruikt bij voorlopige hechtenis: dan heb je een strikt
huisarrest waarbij je je verblijfplaats niet mag verlaten, passieve vorm van toezicht
volstaat
8. Gedragsopvolging:
o Niet zozeer over ruimte en tijd (zoals bij GPS en RF technologie)
o Zie bv Remote Alcohol Monitoring System: nagaan alcoholgebruik van persoon in kwestie
o Minister Demir: nieuwe enkelbanden zullen mogelijks ook dergelijke toepassing
gebruiken, in Ned en VK wordt het al toegepast
o Zweetanalyse door enkelband
9. Herstel:
o Begin jaren ’90 begint herstelfilosofie intrede te maken in België: bv hergo, bemiddeling,
herstelgerichte detentie
o Minister van Justitie (Marc Verwilghen) rond 2000 verbond herstel met zijn beleid:
Passage heeft niet veel te maken met effectief herstel, gaat vooral over
beperking van detentieschade
In verleden soms voorstellen om toekennen en uitvoeren van ET te koppelen
met inspanningen van de burgerlijke partij, of bv in Zweden per dag dat dader
onder ET staat er een klein bedrag naar fonds voor slachtoffer wordt gestort
In België echter geen rechtstreekse koppeling
10. Humanisering:
o Langetermijn ontwikkelingen bestraffing
o Civilisatie, langzaamaan afscheid van doodstraffen, lijfstraffen, nu ook gevangenisstraffen
o Kanttekening: wat vervangt het ET juist?
Als het gevangenisstraf vervangt (enkelband ipv cel)?
Als het korte straf vervangt die niet wordt uitgevoerd in gevangenis?
Men ziet dat de overbevolking niet is opgelost, het net wordt gewoon breder
waardoor er meer mensen worden gestraft (zie Cohen en widening the net)
10
Vraagstukken uit de penologie en forensische hulpverlening (C09C6a), prof. Daems & Pemberton,
2023-2024
