Prof. F. Van Overwalle
SOCIALE PSYCHOLOGIE I: SOCIALE COGNITIE
1. INLEIDING TOT DE SOCIALE PSYCHOLOGIE
A. Wat is sociale psychologie?
§ Kunnen mensen normaal/gezond leven onder sociale beperkingen? (sociaal isolement in kleine bubbels,
social distancing zonder aanraking, gezichtsmaskers)
§ Waarom hielpen mensen niet?
§ Wanneer leidt ontgroening/initiatie tot grote vriendschap in de nieuwe groep, en wanneer niet?
Laten we beginnen met een definitie van psychologie.
PSYCHOLOGIE SOCIALE PSYCHOLOGIE
= de wetenschap van het gedrag en het innerlijke leven = de wetenschappelijke studie van de manier waarop de
(gedachten en gevoelens) van mensen. gedachten, gevoelens en acties van mensen worden
beïnvloed door de echte of ingebeelde aanwezigheid van
andere mensen.
9 De kern van de sociale psychologie is dus het fenomeen sociale invloed: mensen beïnvloeden elkaar
altijd. Je denkt dan misschien eerst aan situaties waarin mensen opzettelijk proberen om het gedrag of
de houding van een ander te veranderen.
Dat gebeurt bv. wanneer reclamemakers subtiele technieken toepassen om ons over te halen een
bepaald merk tandpasta te kopen. Je ziet het ook in verkiezingscampagnes, waarbij politici soortgelijke
technieken gebruiken om ons over te halen op een bepaalde politieke partij te stemmen. Hetzelfde
gebeurt wanneer vrienden ons proberen over te halen tot iets wat we eigenlijk niet willen (“Kom op,
neem nog een biertje; we nemen er allemaal nog een!”).
SOCIALE INVLOED = het effect dat woorden, acties of louter aanwezigheid van andere mensen hebben op
onze gedachten, gevoelens, attitudes of gedrag.
Deze rechtstreekse pogingen tot sociale beïnvloeding vormen inderdaad een groot deel van het onderzoeks-
terrein van de sociale psychologie. Maar voor de sociaal psycholoog is het begrip ‘sociale invloed’ breder dan de
directe pogingen van de ene persoon om het gedrag van de andere te veranderen.
, DIRECT INDIRECT
Ten eerste gaat sociale invloed verder dan uiterlijk Daarnaast zijn er meer vormen van sociale invloed
waarneembaar gedrag. Anderen hebben namelijk ook dan alleen de doelbewuste pogingen tot overreding.
invloed op ons innerlijke leven, op onze gedachten en Zo heeft vaak alleen al de aanwezigheid of zelfs het
gevoelens. bestaan van anderen invloed op ons. Dat kunnen
bekenden zijn, maar ook volslagen vreemden met wie
we zelf geen contact hebben.
Bv. medereizigers op de weg of in de trein
beïnvloeden ons, en politieagenten, mensen op
sociale media, etc.
9 Anderen hoeven dus niet eens fysiek aanwezig
te zijn.
Ook bv. de denkbeeldige goed- of afkeuring
van onze ouders, vrienden, leraren en onze
verwachtingen van hoe zij op ons reageren
hebben invloed op ons gedrag.
Soms botsen die invloeden.
Dat kan bv. voorkomen wanneer jonge mensen gaan
studeren en merken dat de waarden en
overtuigingen die ze van thuis hebben meegekregen
verschillen van de waarden en overtuigingen van
medestudenten of docenten.
= pogingen tot overreding. = door hun aanwezigheid en de overdracht van cultu-
rele waarden.
9 Sociaal psychologen zijn geïnteresseerd in wat er in dergelijke gevallen van tegenstrijdige sociale
invloeden in iemands hoofd gebeurt. In deze paragraaf gaan we verder in op wat sociale psychologie wel
en niet inhoudt en wat het verschil is met andere, verwante disciplines.
a. Sociale psychologie, wetenschap en gezond verstand
Hoe kunnen we anders sociale invloed begrijpen?
We kunnen sociale invloed begrijpen via journalisten, instant-experts en sociale critici, maar dit is
1.
niet wetenschappelijk.
Waarom gedroegen de mensen uit de voorbeelden zich zoals ze zich gedroegen? Een manier om deze vraag te
beantwoorden, is eenvoudigweg hem aan hen te stellen.
Bv. We zouden de fietser bij de spoorwegovergang, die zich halsoverkop in een potentieel gevaarlijke situatie
begaf om de automobilist te redden, kunnen vragen wat op dat moment de doorslag gaf om deze heldendaad te
verrichten. We zouden ook de voorbijgangers die juist niet te hulp schoten in Venlo en Kortrijk kunnen vragen
waarom ze niet handelden. We zouden de jongeren die de naaktfoto van de Enschedese jongen op sociale media
verspreidden, kunnen vragen waarom ze dat deden.
9 Het probleem daarbij is echter dat mensen zich vaak niet bewust zijn van de redenen achter hun eigen
gevoelens en reacties.
Zo komen de jongeren bv. misschien met bepaalde rechtvaardigingen voor het verspreiden van de
naaktfoto, maar die rechtvaardigingen zijn niet per se de reden waarom ze dat deden.
2
,Een andere manier om de vraag naar het waarom van sociaal gedrag te beantwoorden is door uit te gaan van ons
gezond verstand of volkswijsheid; dus van wijsheden die van generatie op generatie gedeeld zijn.
9 Sociaal psychologen hebben niets tegen gezond verstand. Het voornaamste probleem van het vertrouwen
op dergelijke bronnen is echter dat ze elkaar vaak tegenspreken. Het is niet gemakkelijk om uit te vogelen
welke nu de juiste is.
Denk bv. aan wat volkswijsheden ons vertellen over de factoren die bepalen met wie we graag willen
omgaan. Aan de ene kant kennen we de uitdrukking 'soort zoekt soort'. Dat klinkt logisch, als we denken
aan de vele voorbeelden van hoe fijn het is om met mensen om te gaan die een voor ons herkenbare
achtergrond en dezelfde interesses hebben. Er is ook de volkswijsheid waarvan de smoorverliefde
Mohammed uit het begin van dit hoofdstuk overtuigd was: 'tegenpolen trekken elkaar aan.' Ook dat
klinkt logisch, denkend aan alle keren dat we ons aangetrokken voelden tot mensen met juist totaal
andere, soms verrassende, achtergronden en interesses. Een ander voorbeeld vormen de
spreekwoorden: 'uit het oog, uit het hart' en de eveneens bekende Engelstalige uitdrukking 'absence
makes the heart grow fonder' ('afwezigheid laat het hart groeien'). Welk is nu waar?
Sociaal psychologen wijzen erop dat soms het één waar is en soms het ander. Zo zijn er bepaalde omstandigheden
waaronder we liever met mensen omgaan in wie we onszelf herkennen, en andere omstandigheden waarin we
ons aangetrokken voelen tot mensen die juist heel anders zijn dan wijzelf. Maar het is niet genoeg om te zeggen
dat beide spreekwoorden waar kunnen zijn. Een taak van sociaal psychologen is om de specifieke omstandig-
heden te onderzoeken waaronder de ene of de andere reactie meer waarschijnlijk is.
2. Sociale psychologie onderscheidt zich van filosofie omdat het een empirisch veld is.
9 Naast volkswijsheden heeft door de geschiedenis heen ook de filosofie vele theorieën opgeleverd over de
menselijke natuur. De vragen waarmee sociaal psychologen zich bezighouden komen voor een groot deel
overeen met de vragen waarover filosofen zich buigen. Het werk van filosofen vormt dan ook een deel
van de basis van de hedendaagse psychologie. Zo hebben psychologen zich gewend tot de filosofie waar
het ging om inzicht in de aard van bewustzijn (bijvoorbeeld Dennett, 1991) en over hoe mensen over-
tuigingen over de sociale wereld vormen (zoals Gilbert, 1991).
Soms zijn zelfs grote denkers het echter niet met elkaar eens.
In 1663 formuleerde de Nederlandse filosoof Spinoza een zeer origineel inzicht.
In scherpe tegenstelling tot de hedonistische filosoof Aristippus stelde hij dat als
Benedict Spinoza we verliefd worden op iemand die we daarvoor haatten, de liefde uiteindelijk
(1632 – 1677) sterker zal zijn dan wanneer we die persoon niet eerst hebben gehaat. Spinoza
wist zijn stelling prachtig te formuleren, maar dat betekent natuurlijk nog niet dat
ze waar is.
9 Hoe weten we wie het bij het juiste eind heeft? Sociaal psychologen proberen op een wetenschappelijke
manier antwoorden te vinden op vragen over sociaal gedrag – zelfs als die gaan om het grote menselijke
mysterie, de liefde. Bij het verklaren van sociaal gedrag willen sociaal psychologen weten welke van de
vele mogelijke verklaringen de meest waarschijnlijke is. Hiervoor zijn verschillende wetenschappelijke
methoden ontworpen. Daarmee kunnen we onze aannames, vermoedens en ideeën over sociaal gedrag
empirisch – dat betekent op waarneming en/of onderzoek gebaseerd – en systematisch onderzoeken,
i.p.v. af te gaan op volkswijsheden, gezond verstand of de meningen en inzichten van filosofen, schrijvers,
politiek commentatoren of oma's.
3
, De empirische methode begint met het formuleren van gefundeerde veronderstellingen, oftewel onderbouwde
aannames over de specifieke situaties waarin hetzij de ene, dan wel de andere uitkomst zal optreden. Deze
veronderstellingen noemen we hypothesen. Na het opstellen van een hypothese ontwerpen wij als sociaal
psycholoog een onderzoek waarin we deze kunnen toetsen. Dit vergroot onze kennis over de menselijke aard en
stelt ons in staat om betere voorspellingen te doen.
Het uitvoeren van sociaalpsychologisch onderzoek is een uitdaging, omdat we voorspellingen proberen te doen
over het gedrag van hoogontwikkelde wezens in complexe situaties. Daarmee zoeken we objectieve antwoorden
op vragen als: Welke factoren dragen bij aan agressie? Wat zijn oorzaken van vooroordelen en hoe kunnen we
vooroordelen verminderen? Door welke factoren houden mensen van elkaar of vinden ze elkaar leuk? Waarom
werken bepaalde politieke reclameboodschappen beter dan andere?
b. Sociale psychologie en het verband met verwante disciplines
Sociale psychologie onderscheidt zich van andere sociale wetenschappen vanwege de nadruk op de
3.
interpretatie van mensen of persoonlijke interpretaties.
9 Sociale psychologie is gerelateerd aan en maakt gebruik van diverse andere wetenschappelijke
disciplines, zoals de biologie, neurowetenschap, evolutionaire psychologie, persoonlijkheidspsychologie,
sociologie, economie en politicologie. Deze disciplines kunnen zich ook bezighouden met onderzoek naar
determinanten (= bepalende factor in een ontwikkeling of toestand), bepalende factoren, van menselijk
gedrag. Toch verschillen zij van de sociale psychologie, met name voor wat betreft het analyseniveau.
BIOLOGEN EN NEUROWETENSCHAPPERS PERSOONLIJKHEIDS- EN KLINISCH PSYCHOLOGEN
Voor biologen en neurowetenschappers kan het analyse- Persoonlijkheids- en klinisch psychologen richten hun
niveau bijvoorbeeld bestaan uit de genen, hormonen of analyse op het individu. Sociaal psychologen kunnen
psychische processen in het brein. hierop voortborduren, bijvoorbeeld door de relatie
tussen het brein of de persoonlijkheid en sociaal gedrag
te onderzoeken.
9 Bij hen ligt de nadruk meer op hoe mensen hun
sociale wereld interpreteren.
Hier gaan we dieper in op de verschillen en overeenkomsten tussen enerzijds de sociale psychologie en ander-
zijds respectievelijk de evolutionaire psychologie, de persoonlijkheidspsychologie en de sociologie.
Persoonlijkheidspsychologie
Als we niet alleen uitgaan van de evolutionaire of biologische benaderingen, hoe kunnen we dan nog meer
uitleggen waarom mensen doen wat ze doen, zoals in de voorbeelden aan het begin van dit hoofdstuk?
Misschien ging je er bv., net als veel anderen, van uit dat de individuen in kwestie bepaalde kwetsbaarheden,
krachten en persoonlijkheidstrekken hadden die hen ertoe brachten juist op die manier te handelen.
(1) (2) (3) (4)
Sommige mensen zijn sommigen zijn druk en sommigen zijn sociaal sommigen zijn moedig
leiders en andere zijn anderen zijn timide; betrokken en anderen en anderen laf.
volgers; zijn zelfzuchtig;
9 Misschien waren de jongeren die de naaktfoto op sociale media verspreidden onbetrouwbaar, zelfzuchtig
of harteloos. Zou je, afgaande op wat je weet over hun gedrag, met iemand van hen bevriend willen zijn?
Zou je hun je scooter lenen of de zorg voor je nieuwe puppy toevertrouwen?
4
