WAT IS EEN STAD, WAT IS VERSTEDELIJKING EN WAT IS DE GESCHIEDENIS VAN DE STEDENBOUW? .. 4
- Wat is een stad? ........................................................................................................................ 4
- Verstedelijking/ stedenbouw ..................................................................................................... 4
Grondplan Ur: ................................................................................................................................ 5
o De netwerkstad ......................................................................................................................... 5
DE STAD IN DE KLASSIEKE OUDHEID .................................................................................................... 6
- D.F. Kitto, The Polis .................................................................................................................... 6
- Organisch gegroeide steden: ..................................................................................................... 6
- Geplande steden:...................................................................................................................... 6
o Hippodamus van Milete (498-408 bc) ........................................................................................ 6
o Priene ........................................................................................................................................ 7
- De romeinen, Rome onder de Keizers (200-300) ........................................................................ 7
o Uitbouw van het forum Romanum ............................................................................................. 7
- Romeinse stadsplanning: Vitruvius, de architectura Libri X ....................................................... 8
- Stedenbouw als instrument van de romeinse kolonisatie.......................................................... 8
DE MIDDELEEUWSE STAD EN DE OPKOMST VAN DE MIDDENKLASSE Stadslucht maakt vrij? .............. 9
- De middeleeuwen (476-1453) (val WRR- val ORR) ..................................................................... 9
- Nieuwe verstedelijking vanaf de 11 e eeuw ................................................................................. 9
- Organische steden ME .............................................................................................................. 9
- Gestichte steden ME ............................................................................................................... 10
- De ME stad: algemene morfologische kenmerken ................................................................... 10
- Brussel .................................................................................................................................... 10
STADSPLANNING ALS GEOMETRISCH PROBLEEM ............................................................................. 13
- De renaissance in de 15 e eeuw ................................................................................................ 13
• Interpretatie van Filarete, Tratto di archittettura (1464) ............................................................ 13
- De kolonisatie van Amerika (16 e tot 19e eeuw) ......................................................................... 14
- Rol van de stad in de Spaanse kolonisatie ............................................................................... 14
- Mexico: de isotropie van het grid ............................................................................................. 14
o Het grid en de ‘American Dream’: Philadelphia (1683) ............................................................. 14
o Het grid als instrument van democratie: Savannah (1733)....................................................... 15
- Ontstaan en expansie van de USA 1776-… .............................................................................. 15
o De Land Ordinance Act 1785 en de 7 ranges ........................................................................... 15
DE STAD ALS INSTRUMENT VAN DE ABSOLUTE MACHT ...................................................................... 16
- De Barok (1600-1750): context ................................................................................................ 16
- Rome op het einde van de middeleeuwen ............................................................................... 16
- De ‘herovering’ van Rome door de Pausen............................................................................... 16
• Campidoglio, Rome Michelangelo 1536 .................................................................................. 16
- Sixtus V 1521-1590 .................................................................................................................. 17
• Netwerk van assen .................................................................................................................. 17
• Obelisken ................................................................................................................................ 17
• Fonteinen en aquaducten ....................................................................................................... 17
- Rome in 1645 .......................................................................................................................... 17
o Hoogtepunt en einde: de colonnade van Bernini 1666 ............................................................ 18
- Parijs: ‘le Grand Siècle’ 1689-1715........................................................................................... 18
- Nieuwe hoofdstad: Versailles .................................................................................................. 18
- Architectuur als het raakvlak tussen landschap en stad. ......................................................... 19
PARADIGMA’S VAN DE AMERIKAANSE STAD........................................................................................ 20
- De USA opzoek naar een hoofdstad......................................................................................... 20
- Washington ............................................................................................................................. 20
o Pierre-Charles L’enfant: plan voor Washington 1791 ............................................................... 20
o The Mall (wetgevende macht) als epicentrum van de democratische macht ........................... 20
1
, - New York ................................................................................................................................. 21
o NY en het schiereiland Manhattan........................................................................................... 21
• Het commisioners’ Plan 1808-1811......................................................................................... 21
• Frederick Law Olmstedt: Central Park 1853-1863.................................................................... 21
• Koolhaas: Manhattanisme en de cultuur van de congestie ...................................................... 21
- Los Angeles ............................................................................................................................. 22
o Decentraal netwerk: het LA freewayplan ................................................................................. 22
o Rodney King Riots, april 1992 .................................................................................................. 23
DOORBRAKEN IN DE STAD .................................................................................................................. 24
- De impact van de industriële revolutie in de 19 e eeuw ............................................................. 24
- Parijs voor Haussmann............................................................................................................ 24
- Kritiek op Haussmann ............................................................................................................. 27
- Erfenis van Haussmann........................................................................................................... 27
o De erfenis van Haussmann: Sarcelles ..................................................................................... 27
- Postscript: transformatie van Brussel midden 19 e eeuw .......................................................... 27
DE UTOPIE IN DE 20 E EEUW STEDENBOUW ........................................................................................ 29
- Het monster van de grootstad en de mythe van Utopia ........................................................... 29
- 1: Ebenezer Howard: ‘De Tuinstadbeweging’ ........................................................................... 29
o Garden Cities of Tomorrow (1902) ........................................................................................... 29
• Welwyn Garden City (Louis de Soissons 1920) ........................................................................ 30
- 2: Tony Garnier: ‘Une Cité industrielle’ 1901-1917 ................................................................... 30
- 3: Le Corbusier: ‘Une Ville contemporaine’ 1922 ‘Une Ville pour 3.000.000 habitants’ ........... 30
• Toepassing hierop: Plan Voisin voor Parijs 1925 ....................................................................... 31
- 4: Frank Lloyd Wright: ‘Broadacre City’ 1935............................................................................ 32
o Broadacre City 1935 ................................................................................................................ 32
MODERNISTISCHE VISIES OP DE STAD ............................................................................................... 33
- CIAM Congrès Internationaux d’architecture moderne............................................................ 33
- Verklaring van La Sarraz 1928 (tekst doorlezen op Toledo!) ...................................................... 33
- CIAM II 1929 Frankfurt EXISTENZMINIMUM............................................................................. 34
• Siedlung Römerstadt (ernst May 27-28)................................................................................... 34
• Siedlung Westhause, 29-31 ..................................................................................................... 34
- CIAM III (Brussel): Rationele manieren van (be)bouwen .......................................................... 35
- CIAM IV: De functionele stad ................................................................................................... 35
o La Ville Radieuse Le Corbusier 1933 ....................................................................................... 35
o Le Corbusier, het Charter van Athene 1943 ............................................................................. 35
- 1) De erfenis van de CIAM: Pruitt-Igou Saint Louis 1955-1972.................................................. 36
- 2) De erfenis van de CIAM: Bijlmermeer Amsterdam 1966-1975.............................................. 36
REACTIES OP DE CIAM-DOCTRINE NA WOII ....................................................................................... 38
- CIAM VI 1947 ........................................................................................................................... 38
- CIAM VII, Bergamo 1949 .......................................................................................................... 38
- Op zoek naar het hart van de stad: ‘the heart of the city’ 1951 ................................................. 38
• Rotterdan Pendrecht ............................................................................................................... 38
- CIAM IX 1953: ‘habitat i.p.v. Existenzminimum’ ....................................................................... 39
• Micheal Ecochard: masterplan carrières centrales, Cassablanca 1953 .................................. 39
- CIAM X, Dubrovnik 1956: ‘het probleem van relaties’ .............................................................. 39
o Allison en Peter Smithson experiment: .................................................................................... 39
• Golden Lane Housing 1952 ..................................................................................................... 40
o Candilis-josic-woods, Toulouse-le-mirail 1962-1975............................................................... 40
- De CIAM is dood, leve team X. Otterlo 1959 ............................................................................ 40
- Mei 68 en de strijd om het recht op de stad ............................................................................. 40
• Yona Friedman, Paris Spatial 1959 .......................................................................................... 40
- Hyper verstedelijking: fun, interactie en dynamiek… ............................................................... 41
- Participatieve planning: ........................................................................................................... 41
2
, o John Habraken ........................................................................................................................ 41
- Aldo Rossi, de architectuur van de stad 1966 .......................................................................... 42
POST-METROPOLITANE PARADIGMAS ................................................................................................ 43
- Hyper-stedelijkheid: Euralille (1988-1994) ............................................................................... 43
- Rem Koolhaas ‘Generic City’ 1995........................................................................................... 43
o Michael Sorkin, intro op Variations on a Theme Park 1992 ....................................................... 44
o Disneyland: Fantasie en nostalgie ........................................................................................... 44
o Celebration, Florida 1994: een selectief, privaat Utopia .......................................................... 44
o De festivalisering van de historische stad ................................................................................ 44
- New Urbanisme: de toekomst was gisteren ............................................................................. 44
• Poundbury Leon Krier 1993 ..................................................................................................... 45
- Buiten het centrum: Sprawl als nieuwe planningscontext ....................................................... 45
• Willem-Jan Neutelings, de Ringcultuur 1986 ........................................................................... 45
• Rem Koolhaas /OMA, masterplan Melun-Sénart 1987............................................................. 46
• Xaveer de Geyter, After- Sprawl, 2002 ...................................................................................... 46
Schema Stedenbouw les 1 .................................................................................................................. 47
Schema Stedenbouw les 2 .................................................................................................................. 47
Schema Stedenbouw les 3 .................................................................................................................. 48
Schema Stedenbouw les 4 .................................................................................................................. 49
Schema Stedenbouw les 5 .................................................................................................................. 49
Schema Stedenbouw les 6 .................................................................................................................. 50
Schema Stedenbouw les 7 .................................................................................................................. 50
Schema Stedenbouw les 8 .................................................................................................................. 51
Schema Stedenbouw les 9 .................................................................................................................. 51
Schema Stedenbouw les 10 ................................................................................................................ 52
Schema Stedenbouw les 11 ................................................................................................................ 52
Tijdlijn.................................................................................................................................................. 54
3
,WAT IS EEN STAD, WAT IS VERSTEDELIJKING EN WAT IS DE GESCHIEDENIS VAN DE STEDENBOUW?
Een poging tot begripsbepaling.
- Wat is een stad?
Verschillende invalshoeken bekijken, maar welke gemeenschappelijke kenmerken vallen eruit te
destilleren? We bekijken 2 invalshoeken over het definiëren van een stad:
o Cultuurgeschiedenis: lewis Mumford ‘What is a City’ 1937
Zijn benadering is gebaseerd op een middeleeuwse stad, de kenmerken zijn:
▪ Geografische plexus: er is altijd een reden waarom een stad op een bepaalde plek is
gegroeid (zoals BXL: men kon niet verder dan hier om te varen met boten, waardoor
dit is uitgebloeid tot het verste punt voor handel)
▪ Economische organisatie
▪ Institutioneel proces
▪ Theater voor sociale actie
▪ Esthetisch symbool voor collectieve eenheid
Het gaat in de eerste instantie om de mensen die in een stad leven, acteren, broeihaard zijn
van energie
o Sociologie: Louis Wirth, ‘urbanism as a Way of Life’ 1938
Een samenkomst van individuen, ieder zijn eigen leventje, een densiteit van al deze losse
moleculen
▪ Wat zijn de essentiële karakteristieken van een stad? Hoe wordt het gedrag van de
individuen van de stad hierdoor beïnvloedt?
—> Het is niet alleen een ruimtelijk maar ook een cultureel en sociaal fenomeen
- Verstedelijking/ stedenbouw
Er zijn gevolgen van verstedelijking, deze zijn mogelijks problematisch, zoals:
▪ (Kans)armoede
▪ Vervuiling lucht en water
▪ Duurzaam transport bedenken?
▪ Impact op (natuurlijke) omgeving
Stedenbouw: de studie van de interactie tussen bebouwde omgeving en politieke, sociale,
technische, wetenschappelijke, culturele, etc. aspecten van haar inrichting. Het is een discipline op
de grens van sociale en exacte wetenschappen, de planologie en de architectuur van de stad.
o Perspectieven op stedenbouw in deze cursus
▪ Morfologisch invalshoek: stad is een ruimtelijk artefact, patronen, ontwikkeling en
plan
▪ Socio-culturele invalshoek: neerslag van maatschappelijke verhoudingen en
ideologieën; ruimtelijk instrument van structuren
▪ Stedenbouw als discipline: aandacht voor het denken en discours van de stad:
bebouwde omgeving als studieobject
o Waarom zijn geschiedenis?
Verhaal van een menselijke revolutie, het herorganiseren van maatschappelijke structuren
binnen een stad. Zoals in het boek ‘the urban revolution’ van Gordon Chidle.
▪ Marxistische benadering:
De geschiedenis evolueert in sprongen = revoluties, er is belang voor materialisme
(focus op economie, consumptie, industrie en landbouw —> kapitalisme)
▪ 3 evoluties of ‘paradigma shifts’ in de evolutie van de menselijke beschaving:
• Neolithische revolutie: nomadische jagerscultuur naar sedentair en
agrarisch bestaan
4
, • De stedelijke revolutie (3500-1500 BC)
Ontstaan vanuit een maatschappijsysteem gebaseerd op productie en
handel.
Een dorpsgemeenschap groeit over naar een stad als deze groot en dicht
wordt. Er zit een grote diversiteit in de bevolking. Er is een maatschappelijke
organisatie en er heerst ook individuele vrijheid. Economisch is handel over
een lange afstand mogelijk.
Grondplan Ur:
Bevat alle componenten van een stad zoals ze eruitziet tot de 19 e eeuw: een
omwalling, nabij het water, centrale burcht/heiligdom, dicht weefsel van straatjes &
woningen
• De industriële revolutie (19e eeuw)
Een vlucht van de plattelandseconomie, steden groeien tot industriële
productiecentra vol fabrieken. Mumford spreekt over 4 natuurlijke limieten
die aanwezig zijn binnen de groei van een stad:
▪ Voeding: continu water- en voedseltoevoer door
ontwikkeling transport
▪ Militair: omwalling is niet langer nodig, er is ook nog groei
hierbuiten
▪ Vervoer: er is meer gemechaniseerd verkeer zoals fiets,
stoomtreinen, tram en uiteindelijk auto’s
▪ Energie: niet langer afhankelijk van enkel wind water en
paard.
Er is een explosieve verstedelijking
o Ontstedelijking, suburbanisering en sprawl (21e
eeuw)
Een hedendaags fenomeen: mensen migreren buiten
de stad, naar het dorps en plattelandsleven —>
lintbebouwing, dorpen, wijken.
o De netwerkstad
Ontstedelijking of nieuwe stedelijke conditie?
“Een stad is een luchtige metropool met dorpjes, stedelijke centra,
suburbs, industrieterreinen, havens, vliegvelden, bossen, meren,
stranden, reservaten en monoculturen van de hoogtechnologische
landbouwarealen. (...) De stad is getransformeerd tot een eigentijds
cultuurlandschap met velerlei soorten enclaves, die op schijnbaar
willekeurige plaatsen tot ontwikkeling zijn gekomen.” (Adriaan Geuze)
➔ Een netwerkstad een plek waar er een geheel
is van activiteiten, trajecten en
bestemmingen, niet langer een collectie van
plekken. Zoals Brussel-Antwerpen.
5
, DE STAD IN DE KLASSIEKE OUDHEID
Doorheen de cursus zal de definitie van een stad veranderen. Vandaag zoomen we in vnl. Op de
Grieken (en romeinen)
- D.F. Kitto, The Polis
Stond er bij de Grieken een ding zoals een ‘stad’. De schrijver Kitto is opzoek naar een
karakterschets van de Grieken, je komt hier snel in de marge van interpretatie (niet feitelijk). Kitto
gebruikt het woord ‘polis’ (benadert ons begrip van de stad een beetje). De Polis krijgt een
betekenisverwijding, het woord verwijst op den duur naar veel meer. The polis:
o Meerdere verwijzingen, een citadel, staat, mensen, lifestyle
o de burcht als zowel de mensen die zich errond bewegen, een bepaalde manier van
‘leven’, centrum van bestuur, fysieke entiteit
o Maar vooral: een sociale en politieke organisatievorm, een groep mensen, je hoort bij die
leefgemeenschap van de polis, of niet. Instrument en symbool van directe democratie en
zelfrealisatie van elke burger (polis geeft de kans om als individu te ontwikkelen).
Belangrijkste elementen:
▪ Intieme relatie met natuur en geografie
▪ Kleinschalig, beperkt aantal inwoners
▪ Publieke gebouwen structuren het stedelijk weefsel, cultuur.
▪ Acropolis, alles waarrond de polis is ontstaan (hoofdcentrum, tempelcomplex,
haven van militairen, veiligheid, burcht)
▪ Agora, een centraal plein in de stad, die evolueert tot politiek centrum, hart van
democratie
- Organisch gegroeide steden:
o Athene
Burcht wordt centrale tempelcomplex van de Griekse oudheid (offers aan Goden), beetje
een vorm van toerisme, om deze tempel te komen bezichtigen. Marktplaats aan de voet
van het tempelcomplex, dit wordt het hart, doorheen de tijd gaat dit van een
commerciële plek naar een representatief plein > commerciële markt verplaatst en plein
representeert het centrum en imago van de stad (zoals in Brussel, Leuven grote markt is
niet waar marktjes gehouden worden). De wereld buiten de stadsmuur is anders dan
binnen de muur!
- Geplande steden:
Athene was een voorbeeld van een organisch gegroeide stad (spontaan), soms worden die
polissen zo groot dat er bewust een beslissing wordt gemaakt, de grens van capaciteit
overschrijdt (harde knoop doorhangen).
➢ Plato: de wetten
o Vast inwonersaantal 5040 grondeigenaren (enkel mannen dus)
o Geboortebeperking, geforceerde emigratie, gelijkheid
o Hygiëne (Hippocrates)
Idee van de ideale stad, er wordt gefilosofeerd, hoe bekomen tot een ideale stad? Hoe
gewenste maatschappijvorm mee ondersteunen?
o Hippodamus van Milete (498-408 bc)
Het plannen van de stad is dus ook het plannen van de maatschappij >
▪ Sociale zonering: door de manifestatie van het aspect ‘zonering’. Een koppeling
tussen je sociale status en de zone van de stad, waar je woont bepaalt je plek in
de maatschappij (sociaal aspect)
6
