Wat is cultuurgeschiedenis?
Een historisch overzicht van de Europese cultuurstromingen. Vooral aandacht voor de beeldende kunsten, maar dan
wel bekeken in een bredere context van maatschappelijke, wetenschappelijke, sociale, politieke en religieuze
ontwikkelingen.
Het is een specifieke tak van de geschiedschrijving.
Anders dan andere takken, heeft de cultuurgeschiedenis geen mooi afgebakend object (zoals bij bv geschiedenis van
de kunsten). Cultuurgeschiedenis probeert verbanden te leggen tussen verschillende aspecten van een bepaalde
cultuur om zo een samenhangend beeld te bieden van een bepaalde historische periode of een historische evolutie.
Die culturele aspecten zijn heel ruim, dit gaat over kunst, religie, politieke opvattingen, architectuur, literatuur,
enzovoort). Zo worden er bijvoorbeeld verbanden gelegd tussen Versailles en politiek.
We kunnen ook architectuur cultuurhistorisch gaan benaderen.
• Dit leert ons meer over de verschillende betekenissen van architectuur als cultuurgegeven.
• Maar daarvoor gaan we architectuur eerder bekijken als een kwaliteit van een ruimte als dan een gebouwde
ruimte, want voor sommige groepen, mensen kan bv een park ook dienstdoen als een interieur (bv in de
17de E), terwijl wij dat nu als een publieke ruimte beschouwen.
• Architectuur verbeeld het subject waarvoor het een ruimtelijke kwaliteit bezit, op die manier kan men via de
architectuur de mens, het subject gaan bestuderen. Hier gaan we ons op focussen.
• We kijken hoe architectuur zicht verhoudt tot een individu, een groep of de maatschappij
• Architectuur manifesteert zich op twee manieren
o Gebouwde ruimte
▪ Otto Wagner, psychiatrische instelling Am Steinhof
• Vertelt ons over de geest van die tijd. Het was de eerste keer dat de patiënt gezien
werd als een patiënt en niet gecriminaliseerd werd. Dit zie je ook in de architectuur
de een soort perfecte samenleving voorstelt. Ook controle was belangrijk, er werd
alles aan gedaan om een optische transparantie te bewerkstelligen. Maar de
architecturale compositie verbergt deze transparantie, die mag niet zichtbaar zijn
voor de patiënt. Voor de patiënt moet het namelijk op die ideale, geordende
samenleving lijken.
o Imaginaire architectuur (in literatuur of schilderkunst)
▪ Antoine Watteau, Les Plaisirs du Bal
• Uitleggen hoe het schilderij eruitziet
• De architecturale bogen vormen in dit schilderij niet de overgang van interieur naar
exterieur, neen, alles is interieur in dit schilderij. De bogen vormen de overgang van
realiteit naar verbeelding. Architectuur als belichaming van verbeelding, fantasie,
maakbaarheid. De collectieve verbeelding van de 17de eeuwse adel over het
pastorale leven, het leven buiten hun eigen besloten wereldje.
▪ Tati, Play Time
• Dit is een film met architectuur in de hoofdrol. Hij leert ons meer over de
consumpiemaatschappij die toen opkwam.
• In deze film wordt door de architectuur onder meer duidelijk dat alles en iedereen
inwisselbaar is. Hierbij denk ik bijvoorbeeld aan de scene in het reisbureau waar
posters hingen met verschillende reisbestemmingen en waar telkens (ongeveer)
hetzelfde gebouw op stond en de stad waar de film zich afspeelde stond ook vol met
dit soort gebouwen. Ook het complete gebrek aan privacy wordt erdoor duidelijk,
alles is publieke ruimte. De grens tussen interieur en exterieur is heel onduidelijk. Zo
wordt er nooit gefilmd vanuit de appartementen, ze wordt gefilmd van op straat,
maar toch kan je alles zien. Ook meubilair komt zowel voor in publieke als in ‘privé’-
ruimtes.
, Wat wordt bedoelt met de Spatial Turn?
De Spatial Turn heeft betrekking op het feit dat de architecturale ruimte een soort culturele code wordt. Hierdoor
kunnen we de het individu en de maatschappij beter leren kennen door die architectuur en de culturele code te
bestuderen.
In de Gotiek is er zo een heel duidelijk verband tussen het standpunt van de kijker en de subjectiviteit van het zien.
En ook tussen het standpunt van de kijker en de ruimtelijke opbouw van een Gotisch kerkgebouw.
In de late middeleeuwen wint ‘het zien’ steeds meer aan belang.
• Dit zien we onder andere in de boeken. (Jean Pucelle)
o De figuren volumineus afbeelden
o ook het zien zelf afbeelden
▪ De afbeeldingen in zijn gebedenboek bestaan uit twee delen: het afgebeelde zelf en dan
nog kleine figuurtjes die de afbeelding dragen en ernaar kijken. Die kleine figuurtjes
behoren eigenlijk tot de wereld van de kijker en worden toch afgebeeld. Dit illustreert het
belang van het kijken zeer duidelijk.
▪ Ook de reliekschrijnen evolueren in die zin
o zo komen er reliekschrijnen die (zoals normaal) het kerkgebouw afbeelden en die vastgehouden
worden door twee engelen.
o Deze engelen hebben dezelfde functie als de kleine figuurtjes in Pucelle’s boek, ze benadrukken de
theatrale ruimte en het zien en laten zien.
• Ook in de weg naar zielenheil werd ‘zien’ heel belangrijk.
o Van Eyck: Kanselier Rolin en de Madonna.
▪ Door te bidden, gaat de kanselier Madonna en het kind (het heilige) ook werkelijk zien. Ze
worden in het schilderij afgebeeld als mensen van vlees en bloed (al zit de Madonna wel in
de houding van een pieta, een beeld. Het is dus een beeld dat tot leven komt.) Door zo te
bidden en dit te zien, zal de kanselier het zielenheil bereiken.
• Hostie
o In de 12de eeuw werd de hostie beschreven op basis van empirische waarnemingen. Hoe het
eruitzag, voelde,.. was heel belangrijk.
o Men ging de hostie ook tonen tijdens de kerkdiensten
o Later ging men monstransen gaan gebruiken waar men de hostie in legde. Daar werden dan
processies mee gedaan, want het was belangrijk dat zo veel mogelijk mensen de hostie zouden zien.
In de Gotische kerkgebouwen zal het zien dus heel belangrijk worden. Zo moeten de koorafsluiting en het grote
crucifix de aandacht vestigen op het koor. Het belang van de sculpturen is heel erg verbonden met het belang van
het zien. Liturgische verhalen worden uitgebeeld, zo kunnen de mensen dit visualiseren en zich hierin inleven. Als ze
alles werkelijk voor hen zien, is dat natuurlijk een grote stap richting het zielenheil. De kijker moet zich kunnen
identificeren met het beeld in het proces van contemplatie.
