Samenvatting: Religie, Zingeving en Levensbeschouwing
Prof. Dr. Jan De Volder
Mededelingen
Er zijn opnames!
Er zijn modules in zelfstudie: Je kiest 1 module die je zelf verwerkt
o 3 punten vh examen in januari
o Module is GEEN examenleerstof, maar deadlines wél respecteren
Vervolgens in discussie gaan met elkaar (ook over verschillende opleidingen heen)
Examen
Schriftelijk examen 11 januari 2024 17 punten
o Powerpoints, notities en reader met cursusteksten
o Verplichte lectuur (inzichtsvraag op 3 punten)
Boek van Jozef De Kesel, aartsbisschop van Mechelen-Brussel
‘Geloof & Godsdienst in een seculiere samenleving’
Inleiding
Interview Ernst van den Hemel (Nederland)
Ernst van den Hemel = Godsdienstwetenschapper
Studenten hebben notie van religie
‘Hoort religieonderwijs thuis op school?’
o JA (volgens hem): Religie lokt maatschappelijke conflicten uit, mr verschaft mensen
evengoed identiteit. Kinderen hbb kennis vn religie nodig, net als vn Engels en
wiskunde, om de wereld om hen heen te kunnen begrijpen.
o Seculiere allergie: Er is een seculiere bias Negatief vooroordeel tov religie, alsof
het eerder iets is vh verleden ipv de toekomst
Vraagstelling in deze cursus:
Welke rol spelen godsdiensten in de SL/op het wereldtoneel vandaag?
In welke mate zijn kennis van levensbeschouwelijke/religieuze systemen nodig om de wereld
vn vandaag te begrijpen?
Hoe reageren ze op secularisering en globalisering?
Hoe bouwen aan een ‘beschaving vh samenleven’?
Vreedzaam samenleven: ‘Zijn godsdiensten deel vh probleem, zoals mainstream denken
vandaag wil, of deel vd oplossing?’
Focus cursus:
Focus op ‘theopolitics’: Invloed vd religies op internationale politieke kwesties
Religies? Focus op monotheïstische godsdiensten (vooral christendom en islam, in hun
complexiteit)
Geografisch? Focus op Europa, Midden-Oosten en Afrika
1) Religie – (De-/Her)Secularisering – (Post-)Globalisering
Secularisatiethese: ‘Rol vn religie neemt af in moderne, geïndividualiseerde samenlevingen met een
liberale democratie (rechtsstaat), naarmate de levensstandaard toeneemt, naarmate een seculier-
wetenschappelijk vertoog aan belang wint en de emancipatie van individuen en groepen groeit.’
These kreeg vorm vanaf de jaren ‘60
Winnend in jaren ’70, ’80 en werkt vandaag nog steeds door
Bijhorende processen: Urbanisatie, individualisering, democratisering en rationalisering
1
,2
,Belang van godsdienst neemt af op 2 gebieden:
1) Maatschappelijk: Religieuze instituten minder vat op sociale leven < Discours van macht…
2) Individueel niveau: Individualisering vn zingeving maakt geïnstitutionaliseerde religie minder
relevant
o Veel mensen hbb vandaag de dag een eigen filosofie, mix vn allerlei stromingen
o Bias is dat het in onze SL miss nt meer lijkt te tellen (is zo op mts-niveau), mr het telt
wél op individueel niveau
Max Weber, Emile Durkheim, Peter Berger (The Sacred Canopy: Elements of a sociological theory of
religion, 1967)
Cultuuromslag van 1968 : Achteruitgang Godsgeloof en kerkbezoeken in tradtioneel katholieke en
protestanse landen
André Glücksman: La troisième mort de Dieu
Grote rampen vd 20ste eeuw: Massadodingen van Verdun, Auschwitz, Rwanda zorgen vr
vermindering geloof in goede en voorzienige God
Tot 1989 (Einde splitsing communisme Westerse wereld): ‘Godsdienst leek mts randverschijnsel’
Communistische wereld: Geen godsdienstvrijheid
Westerse wereld: Secularisatie en crisis van het Godsgeloof
o Hoe het menselijke lijden het geloof in een God erodeert…
Verfijning van secularisatiedebat
Kritiek op secularisatiethese: Te simpel en te veralgemenend!
Harvey Cox, Religie in de stad van de mens (1984)
Meest religieus ‘levende’ plek in België = Brussel
Religieus leven komt vooral tot leven in de stad Platteland
In stedelijke contexten is religie hardnekking
José Casanova (zorgt voor méér nuancering aan debat): Public religions in the Modern World (1994) –
Vaak verwarring door 3 niveaus vn secularisering
< Debat over secularisering MOET verfijnd worden!
1. Scheiden van politieke en religieuze sfeer, ieder met haar autonomie
2. Verminderen van belang van religie (decline) en vooral van geïnstitutionaliseerde religie
3. Privatisering van religie (= problematisch)
Charles Taylor: A secular Age (2007) < Verfijnt debat over seculiere staat
Secularisatie ≠ Afwezigheid religie
Wél: Een seculiere staat is belangrijk om het samenleven vn verschillende godsdiensten
mogelijk te maken
Pleit voor conceptuele verfijning vh debat over seculiere staat
Onderscheid:
o Doelstelling: Bevorderen wederzijds respect en gewetensvrijheid
o Middelen: Scheiding tss Kerk en Staat
Verschillende soorten secularisme
Republikeinse model (Frankrijk): Legt nadruk op middelen en dus op de neutraliteit vd Staat en
de overheid (laïcité)
o Voorbeelden: Hoe groot is het kruisje dat ik om mijn hals draag, wat mag ik dragen etc.
= Typische Franse discussies
Liberale model (Angelsaksisch): Nadruk op doelstelling, met pragmatische omgang met de
middelen
In de praktijk: Continuüm – Onderling verschillen (< In België zaken van beide modellen)
3
, Belgisch model: Unieke invulling door ‘verzuiling’ (Verkaveling vd staat volgens ideologisch-
levensbeschouwelijke breuklijnen: Katholiek-Socialistisch-Liberaal)
o Verzuiling is bijvoorbeeld: CM, liberale ziekenkas… (Verzuiling die doorgedrongen is tot
andere sectoren én dat is uniek in BE)
‘Believing without belonging’ – Grace Davie stelt vast dat geloof in bepaalde zaken (leven na de dood,
ziel…) in EU nt even snel/hard vermindert als de band met kerken en godsdiensten
Vraag: ‘Is dit een tijdelijk verschijnsel?’
‘Vicarious religion’ (!!!): Band met institutionele kerk w losser, mr dat betekent nt dat meerderheid
tégen de Kerk is. Een kleine minderheid stelt religieuze handelingen in naam v/e grotere groep. Die
groep rekent erop dat kerkelijke diensten toegankelijk blijven als ‘public service’
Bijvoorbeeld: Huwelijken, begrafenissen
Paradigmawissel met einde van Koude Oorlog
Gilles Kepel - ‘La revanche de Dieu’ (1991): 1ste om terugkeer vn religieuze-culturele krachten te
signaleren
John Micklethwait and Adrian Wooldrigde, God is Back (2009): Doen hetzelfde als Kepel mr later
In Westerse cultuur oogt het plaatje complex
o Secularisering/geloofsafval zet door (Radicaal atheïsme van Richard Dawkins, The God
Delusion, Christopher Hitchens, Sam Harris…)
o Hernieuwde waardering vr rol godsdienst dr niet-gelovige wetenschappers (Tiger, Mc
Guire Het goddelijke brein; Alain de Botton, Religion for Atheists (Sociaal nut))
o Hang nr sacraliteit/spiritualiteit is terug (emotioneel, privé) samen mt wantrouwen vr
geïnstitutionaliseerde godsdienst
Desecularisatie
= Secularisatie had niet alleen geleid tot het verdwijnen vd godsdienst, mr dat het atheïsme zekf op
zijn retour was
EXAMEN! : Evolutie P. Berger: The Desecularization of the World (1999)
Secularisatiethese = Verkeerd, door 2 oorzaken:
1. Sociologen keken vooral nr ontwikkelingen in West-Europa < Een uitzondering tov
rest vd wereld, waar religie aan revival bezig was < De West-Europese uitzondering
2. De academische bias (confirmation bias); Bevestigingsvooroordeel of confirmation bias is
de neiging om aandacht en waarde te hechten aan informatie die de eigen ideeën,
overtuigingen of hypotheses bevestigt
Seculiere wetenschappers vertoeven zich in een bubbel waarbij ze
automatisch elkaars uitgangspunten overnemen en bevestigen
Ze zagen nt meer wat er gaande was, nl een terugkeer vn religie
Wanneer terugkeer religie?
o 1978: Iraanse revolutie en Poolse kardinaal Karol Wojtyla verkozen tot paus
Johannes Paulus II
o 1967: Opkomst fundamentalistische islam na nederlaag vd Arabische landen tegen
israël bij de Zesdaagse Oorlog
Val Berlijnse Muur (1989) en einde KO < Evolutie kracht gegeven
Globalisering en migratiestromen < Religie aan opmars en superdiversiteit
Onder sociologen hernieuwde waardering voor religie:
o Alain de Botton: Religie nuttig voor sociale cohesie
o Jurgen Habermas: Evolutie
Marxist en aanhanger seculariseringsthese
Vn marxistische godsdienstcriticus (controle, aliënatie…) tot positieve
attitude tov sociale rol van religie
4
, Gesprekken met kardinaal Ratzinger, Benedictus XVI (2004): Opening vr
religieuze argumenten in mts debat
Religieuze argumentatie mag in het publieke debat – Best zo rationeel
mogelijk verwoorden – (Must bij formele beslissing: Bv parlementair debat)
Zo formuleren dat seculiere mens het kan begrijpen
Rationele argumenten zoveel mogelijk vertalen in rationele termen
Recente trend: Hersecularisering (2007-2019)
Recente cijfers: Religie lijkt weer aan belang te verliezen < Grootste terugval vn rol religie in VS
Gebaseerd op Value Survey en de vraag ‘Speelt God een belangrijke rol in uw leven?’
o Bovenaan grafiek = Waar religie toeneemt
Indië, Bulgarije, Rusland, Moldavië…
o Onderaan grafiek = Waar religie afneemt
Veel landen, waaronder BE, VS…
Ronald F. Inglehart, ‘Giving up on God. The Global Decline of Religion’ in Foreign Affairs,
september 2020
Terugval rol religie grootst in de VS
o Land dat langst uitzondering was van seculariseringsthese
o Vooral in VS sterk teruggelopen
o Ronald Inglehart: Vooral gevolg vn schaamteloze gebruik en misbruik vn religie in
politieke strijd in VS
Enkel India, Bulgarije, Moldavië, Rusland (= orthodoxe Oost-EU landen) en Nieuw-Zeeland
toegenomen
Globalisering
- Vooral door wereldwijde vrijhandel, opkomst van wereldwijde communicatiemogelijkheden en door
toegenomen mogelijkheden om je over de hele wereld te verplaatsen
- NOCHTANS: Ook nieuwe muren opgetrokken < Economisch protectionisme, tegen migranten,
vluchtelingen etc
- Zorgde dat veel mensen met andere culturele gegevenheden in contact kwamen, MAAR ook dat veel
mensen hun vertrouwde culturele omgeving zagen afbrokkelen < Verlies aan vertrouwde kaders
(Unheimlichkeit)
- Ook grote invloed op godsdiensten (zichzelf nieuwe context geven) < Herpositionering en
herstructurering vereist…
Samuel Huntington: ‘Clash of Civilizations – De Botsing vd Beschavingen’ (1994)
Om een beschaving te hbb, heb je een leidende godsdienst nodig
Om een beschaving te hbb, heb je een leidende macht nodig
o Voor westerse wereld: VS
o Voor de orthodoxe wereld: Rusland
o Voor islamitische wereld: Saudi-Arabië/Iran
Beschavingen gaan botsen omwillen vd religieuze verschillen < Hunington is hier geen voorstander
vn, mr wil WAARSCHUWEN!
Na einde vd KO in 1989/1991 is het nt waar dat de wereld, waarin de democratie en de vrije markt
hbb overwonnen, nu evolueert nr vreedzaam SL omdat grote ideologische verschillen overwonnen
zijn Wél: Nu ideologische conflict tss Oost en West beslecht is, zijn oude beschavingen opnieuw de
motor vd conflicten en dus vd geschiedenis
Definieert 7/8 beschavingen op wereldvlak Godsdienst als determinerende factor
Iedere beschaving gebouwd op 1 leidende godsdienst
Leidende mogendheden binnen iedere beschaving
Voorstellen: None
Multicultarisme afzweren (als beschavingsmodel)
5
