Visie op begeleiden
Hfdst 5: Emmanuel Levinas en een filosofie van de ander
Een filosofie van de ander
Wie is Levinas
! Achtergrond informatie = niet kennen: wel interessant te weten dat het zijn filosofie heeft beïnvloed.
Geboren in een joods gezin in 1906 in Litouwen, Tijdens de eerste wereldoorlog dreigt Duitsland Litouwen binnen te vallen,
Familie vlucht naar Oekraïne waar ze de Oktoberrevolutie meemaken, In 1923 gaat Levinas in Straatsburg (Frankrijk) studeren,
In zomer 1928 gaat hij naar Freiburg (Duitsland) om bij Husserl les te volgen, Leert daar ook Husserls opvolger kennen: Martin
Heidegger, Keert terug naar Straatsburg en bestudeert de fenomenologie van Husserl en Heidegger, Levinas wordt zich in 1933
bewust van het gevaar van het nazisme, Vervult zijn militaire dienstplicht en wordt in 1940 gevangen genomen, Rest van tweede
wereldoorlog in Duits werkkamp, Verliest zijn ouders, schoonouders en twee broers tijdens de oorlog.
Zijn levenservaring zal bepalend zijn voor zijn denken. De vraag naar de oorsprong en het waarom van
het geweld zal zijn verdere leven haast obsessief blijven bezighouden. Hoe is het mogelijk geweest dat
al die wreedheden zich hebben kunnen ontwikkelen in de westerse cultuur?
De Filosofie van Levinas
Levinas zal de diepgewortelde haat tegen het jodendom in verband brengen met het totalitair karakter van de
hele westerse filosofiegeschiedenis.
Zowel het nazisme als de filosofie stellen de totaliteit, het systeem boven de mens; wie niet wil passen in
het systeem wordt radeloos en wordt verpletterd of uitgeroeid. Dit gebeurt vooral in de oorlog.
Het begrip ‘totaliteit’ speelt een zeer belangrijke rol in de filosofie van Levinas.
Op grond van zijn ervaring met de oorlog gekenmerkt door geweld, onmenselijke wreedheden, probeert Levinas
de wortels van het geweld te doordenken.
Vertrekkende vanuit dit fundamentele ervaringsgegeven gaat Levinas de zaak evenwel verbreden tot de
hele mensengeschiedenis, in het bijzonder die van de westerse beschaving.
M.a.w. hoe is zoveel geweld en zoveel 'teveel' lijden mogelijk, na zoveel eeuwen beschaving?
Levinas meent dat de fundamentele fout mocht gezocht worden in het denken waarop deze beschaving is
gebouwd, namelijk in de westerse filosofie.
'De gestalte van het zijn die zich toont in de oorlog, wordt vastgelegd in het concept van de totaliteit dat
de westerse filosofie beheerst'.
Pagina 1 van 23
, Visie op begeleiden
Hfdst 5: Emmanuel Levinas en een filosofie van de ander
Kern
Filosofie van de Ander
o Levinas probeert de wortels van het geweld te doordenken.
o Hoe is het mogelijk dat zo’n geweld, zo’n wreedheden begaan zijn in een land met eeuwen
beschaving?
o Levinas meent dat de fundamentele fout in het denken moet gezocht worden, meer bepaald in
ons westers denken.
Aanvullende nota’s
∂ Zijn leven is verstrengeld in zijn filosofie – hoe kan de ene mens de andere mens zoiets
aandoen > ziet oorzaak in het westers (totaliserend) denken.
∂ We weten nooit wie de ander is – stukje hoe we tegenover elkaar zitten.
De westerse filosofie is behekst voor het systeem, de totaliteit: ze wil alles systematiseren en is op zoek
naar een totaliteit, een laatste zijnsgrond van waaruit alle werkelijkheid verschijnt en er een plaats en
betekenis krijgt.
Er is dus geen plaats voor het andere als een niet tot een systeem te herleiden op zichzelf bestaan.
Twee zijnsgronden die zich doorheen de geschiedenis van de westerse filosofie voortdurend het recht
op de waarheid hebben betwist zijn:
1. Het materialisme en
2. Het idealisme.
Bij de ene gaat het dan om de macht van de individuele willekeurige vrijheid en de andere de macht
van de gedetermineerdheid, gebondenheid.
Levinas doet nu een poging om 'aan deze zijde' van het zijn te brengen wat 'aan de overzijde' ervan
gelegen is, m.n. de Ander.
Filosofie moet proberen te zien en te zeggen wat ongezien en ongezegd is gebleven, maar van het
allergrootste belang is.
1/ Dimensies van totaliteit KENNEN, uitz persoonsontwikkeling
Het menselijk bestaan wordt gekenmerkt door totaliteit.
Alle menselijke activiteiten zijn hiervan doordrongen.
Het geheel van alle menselijke activiteiten wordt door Levinas gevat in drie domeinen.
Je zou kunnen stellen dat alles wat de mens doet te categoriseren is binnen een van deze drie
domeinen.
1/ Een eerste domein betreft de menselijke persoonswording. Ieder van ons ontplooit
activiteiten die uiteindelijk als bedoeling hebben zichzelf te ontplooien.
2/ Een tweede domein waar de mens mee is begaan, is het vergaren van kennis en dit zowel op
theoretisch vlak als het zoeken naar concrete praktische toepassingen.
3/ Tot slot gaat er nogal wat energie naar het organiseren van het menselijk samenleven.
Pagina 2 van 23
, Visie op begeleiden
Hfdst 5: Emmanuel Levinas en een filosofie van de ander
Wat bedoelen we nu als we zeggen dat al deze domeinen doordrongen zijn van totaliteit, dat de mens
totaliserend in de wereld staat?
We kennen dit begrip als kwalificatie van politieke regimes. Kenmerkend voor totalitaire regimes is dat er
geen ruimte is voor diversiteit, voor verschil. Wie zich niet kan scharen achter de ideologie van een
totalitair regime wordt verbannen of moet letterlijk verdwijnen, tenzij hij zijn persoonlijke opvattingen
weet te verenigen met het totalitair karakter van het politieke systeem waarin hij leeft.
Voor Levinas is dit echter maar een van de vele manifestaties van totaliteit. Wanneer hij het
begrip totaliteit gebruikt wil hij aangeven dat de wijze waarop de mens in de wereld staat en
ermee omgaat het best kan getypeerd worden door een totaliserende houding.
Totaliserend omgaan met andere mensen en dingen betekent dat je geen oog hebt voor het unieke, het
verschillende van de volle werkelijkheid.
Ik begrijp alles vanuit mijn eigen referentiekader. Het verschillende wordt gereduceerd tot
hetzelfde. Levinas noemt dit 'retour au mème'. Het denken is nu bij uitstek een humane
bezigheid die voortdurend totaliserend bezig is. Ik begrijp de dingen rondom mij vanuit mijn
opvattingen.
Bv.: op grond van de uitslag van een IQ-test (dit is het referentiekader) begrijp ik dat deze persoon een
ernstig mentale handicap heeft.
Kern
Totalitaire regimes
Wat hebben deze regimes met elkaar gemeen?
Wat is er zo specifiek aan totalitaire regimes?
Totalitaire regimes = extreemste vorm = extreem denken = totalitair denken
Opleggen van het eigen denken, geen individue meer, in belang van het land, gebruik van geweld en inzetten van angst, geen
ruimte om ander te denken, oppositie niet mogelijk, partij die zijn wil oplegt op hele bevolking …
Aanvullende nota’s
∂ Wat zijn de wortels van geweld? Het is een fout in de manier van denken > hij noemt dat
totaliserend denken !
∂ Begrip ‘totalitair’ = begrip van Levinas!
Ruimer dan totalitaire regimes
o Totalitaire regimes één van de vele manifestaties van totaliteit.
o Kenmerkend voor totalitaire regimes:
Geen ruimte voor diversiteit
Geen verschil in denken (geen oppositie)
o Wie niet kan scharen achter de ideologie wordt verbannen of moet verdwijnen.
Pagina 3 van 23
, Visie op begeleiden
Hfdst 5: Emmanuel Levinas en een filosofie van de ander
Filosofie van de Ander
o Levinas duidt het totalitair karakter van de hele westerse filosofiegeschiedenis aan als hoofdreden.
o ‘De gestalte van het zijn die zich toont in de oorlog, wordt vastgelegd in het concept van de totaliteit dat de
westerse filosofie beheerst.’
o Totaliteit?
Systeem, zijnsgrond.
Alles systematiseren.
Alles moet een plaats en betekenis krijgen. Met andere woorden: alles moet gekend zijn.
Samenhangend geheel die niets onbegrepen laat.
Geen plaats voor het andere als het niet tot een systeem te herleiden valt.
Aanvullende nota’s
∂ Totalitair karakter zit in de westerse filosofie (maar in evenwicht).
∂ Totalitair denken = alles willen bekijken, analyseren, proberen begrijpen wat het is …
∂ Wetenschap heeft een totaliserende houding = iets vreemd proberen snappen en ons toe-eigenen
= binnen ons kader plaatsen (binnen onze omheining)
∂ Kennis = macht. Iets kennen = controle over hebben.
∂ Iets dat anders is, dat we niet begrijpen botst met die totaliserende houding. (Drang om het binnen
onze omheining te plaatsen, binnen ons referentiekader, door het ons toe te eigenen, door het te analyseren
en binnen een kader te plaatsen, ons kader!)
Zijn en niet-zijn
Aanvullende nota’s
Essentie van Levinas !
∂ 2 tegenstelling: Iets ‘is’ of iets ‘is niet’ (bestaat niet)
∂ Levinas: er mankeert iets, er zit daar nog iets tussen nl. ‘de ander’ !
• De medemens kunnen we nooit volledig begrijpen.
• We nemen totaliserende houdingen aan bv. (ver)-oordelen
• De ander valt niet te totaliseren ! Er is altijd wel iets aan ‘de ander’ dat ontsnapt aan ons
begrip.
• De ander kunnen we nooit volledig kennen!
• De ander is oneindig
• We kunnen er geen omheining rond plaatsen! Is te veel voor ons begripsvermogen ( idem
cliënt)
• De ander is ‘over het zijn heen’
Pagina 4 van 23
