Onderwijspsychologie en leerstoornissen
Hoofdstuk 1: Inleiding
Ontwikkelingsstoornis
• Neurologische of psychische aandoening die ‘normale’ ontwikkeling verstoord
o Breed begrip: continuüm van subjectieve impact
▪ Subjectief: wat voor het ene kind storend is, kan voor het andere kind geen
probleem zijn (dus hangt af van o.a. context (microsysteem), maar ook van
de cultuur)
▪ Bv. dyslexie gaat meer impact hebben in een cultuur die gefixeerd is op
geletterdheid (i.t.t. bv. landbouwsamenleving)
o Treedt vroeg in kindertijd op
• Voorbeelden
o Autisme
o ADHD
o Zwakbegaafdheid
o Leerstoornissen
o …
Leerproblemen versus leerstoornissen
• Vaak gaan ontwikkelingsstoornissen gepaard met leerproblemen, maar duidelijk onderscheid
• Leerproblemen veel breder
o Gebrek aan motivatie
o Invloed sociale context
o …
o Bv. geen rustige ruimte om online lessen te volgen tijdens covid-pandemie
• ‘Stoornis’ --> specifieke criteria opgesteld
o Zie o.a. DSM-V
• Specifieke leerstoornis: specificiteit in verminderde mogelijkheden
o Leerstoornissen op een heel specifiek afgebakend deeltje (bv. moeite hebben met
lezen, maar alle andere schoolse vaardigheden, bv. rekenen, zijn in orde)
o Specificiteit paradox: quid comorbiditeit
▪ Uitval op specifieke capaciteit, dus verwachting dat oorzaak ook zeer
specifiek is, maar combinatie van meerdere algemene factoren (dus heel
specifieke uitval van vaardigheden, maar daaronder geen specifieke oorzaak)
DSM-V criteria
Blauwe kader: dyslexie
Gele kader: dyscalculie
Gebaseerd op de powerpoints en lessen gegeven door Prof. dr. M. Van Heel 1
,Onderwijspsychologie en leerstoornissen
Doel is niet diagnose op zich, maar goed advies kunnen bieden (hiervoor goed inzicht nodig in
leerstoornissen)
Punt C: bv. bij overgang naar hoger onderwijs, waar het niveau een stukje hoger wordt (dus meer
focus op taalvaardigheid: papers schrijven, wetenschappelijke teksten lezen,…)
Grote comorbiditeit tussen dyslexie en dyscalculie, maar ook aan elkaar gelinkt (bv. moeilijkheden bij
het lezen, dus ook uitval bij rekenen, want moeite met lezen van langere rekenopgaven)
Opmerkingen bij DSM-V criteria
• ‘Ondanks interventie’
o Hoeveel verbetering nodig?
o Wat is een goede interventie?
• ‘Niet beter verklaard door…’
o Bij verstandelijke beperking
▪ IQ < 70: geen dyslexie/dyscalculie
▪ 70 < IQ < 85: IQ in rekening genomen bij effect interventie
o Andere stoornissen
▪ Het niet goed kunnen lezen van rekenopgave (dyslexie) is geen dyscalculie
▪ Soms moeilijk om goed onderscheid te maken
o Psychosociale tegenslagen
• ‘Significant negatieve invloed’
o Sterke leerlingen kunnen (lang) compenseren
o Bv. hoogbegaafde gaan ondanks dyslexie/dyscalculie nog steeds (meer dan)
gemiddeld presteren
DSM-V criteria ernst
• Licht: enige moeilijkheden met leervaardigheden op één of meer leerdomeinen, maar zo
licht dat de betrokkene deze kan compenseren of goed functioneert met de nodige
aanpassingen of ondersteuning, in het bijzonder gedurende de schooljaren.
o Kan compenseren met nodige ondersteuning --> Zijn die problemen dan oplosbaar,
remedieerbaar? Is het dan nog wel een stoornis?
Gebaseerd op de powerpoints en lessen gegeven door Prof. dr. M. Van Heel 2
,Onderwijspsychologie en leerstoornissen
• Matig: duidelijke moeilijkheden met leervaardigheden op één of meer levensdomeinen, in
die mate dat het niet waarschijnlijk is dat de betrokkene de vaardigheden voldoende leert
beheersen zonder periodieke, intensieve en gespecialiseerde ondersteuning tijdens de
schooljaren. Er zijn mogelijk aanpassingen of vormen van ondersteuning nodig gedurende
minstens een deel van de dag op school, op het werk of thuis, om de activiteiten accuraat en
efficiënt te kunnen afhandelen.
• Ernstig: ernstige moeilijkheden met leervaardigheden die verschillende leerdomeinen
beïnvloeden, in die mate dat het niet waarschijnlijk is dat de betrokkene die vaardigheden zal
leren zonder aanhoudende geïndividualiseerde en gespecialiseerde ondersteuning
gedurende het grootste deel van de schooljaren. Zelfs met een heel pakket aan gerichte
aanpassingen of ondersteuning thuis, op school of op het werk, is de kans groot dat de
betrokkene niet in staat is om alle activiteiten efficiënt af te handelen.
Dyslexie en dyscalculie
• Verklarende vs. beschrijvende benadering
o Vooral beschrijvend
o Verklarende: wat is de oorzaak --> specificiteitsparadox
o Dyslexie-dyscalculie-debat: in welke mate zijn het te onderscheiden stoornissen?
• Specifieke leerstoornissen met betrekking tot
o Lezen en/of schrijven
o Wiskunde/rekenen
• Stoornis of ‘gewoon’ de zwakkere leerlingen?
o Lees/schrijf en rekenvaardigheden zijn normaal verdeeld
o Verwachten we andere verdeling?
Leesvaardigheid normaal verdeeld over populatie
Links: verwachting
Rechts: teruggevonden verdeling via data
--> Gewone normaalverdeling voor reken- en leesvaardigheden
• Vanuit praktijk moeite met opdeling ‘licht’, ‘matig’, ‘ernstig’
o Is het een stoornis als iemand dit zelf kan compenseren?
• Discussie over diagnostische criteria/definities
o Van belang voor correcte/tijdige toegang tot hulpverlening
o We zien in onderzoek ook vaak een aversie van het schoolgebeuren als gevolg van de
moeilijkheden die leerlingen met een leerstoornis ervaren --> tijdige hulpverlening!
Gebaseerd op de powerpoints en lessen gegeven door Prof. dr. M. Van Heel 3
,Onderwijspsychologie en leerstoornissen
• Ook nog dyspraxie
o Developmental coordination disorder (DCD)
o Verstoorde (fijne en grove) motoriek
(Leer)stoornis, beperking en handicap
Een beperking is subjectief, afhankelijk van de ervaring van de persoon met de stoornis (bv. dyslexie,
maar op school richting kiezen waarbij lezen en spellen minder van belang is, waardoor de stoornis
niet als een beperking wordt ervaren).
Persoonlijke impact
• Stilstaan bij het voorkomen van taal en cijfers in dagelijks leven
o Instructies lezen
o Kloklezen
o Dienstregelingen openbaar vervoer
o …
• Ervaren zelf ook discrepantie tussen eigen ‘kunnen’ en resultaten
o Faalangstig
o Verminderde motivatie
o Voorbeeld discrepantie: studente die overal goede punten had, behalve voor
statistiek. Ze had wel de volledige redenering juist, maar verwisselde op het einde
cijfers of plaatste komma’s verkeerd, wat zorgde voor frustratie, want discrepantie
tussen ‘kunnen’ en ‘resultaat’
• Soms schaamte door sterke nadruk op geletterdheid
Impact onderwijs
• Schoolse prestaties belangrijk
o Cognitief
o Sociaal
• Klachten manifest wanneer vaardigheden zwaarder belast worden
o Belangrijke momenten om ‘mee’ te zijn
o Belang van snel en adequaat te handelen
o Vaak bij bv. overgang in onderwijs (bv. middelbaar naar hoger onderwijs)
Gebaseerd op de powerpoints en lessen gegeven door Prof. dr. M. Van Heel 4
,Onderwijspsychologie en leerstoornissen
• Meestal tweestaps
o Remedial teaching
▪ Er wordt uitval opgemerkt, er gaat hier op worden ingezet via ondersteuning,
extra oefenen met leerling (kijken of hiermee uitval wordt gecompenseerd)
▪ Hier nog geen diagnose, nog geen gedefinieerde, specifieke aanpak
▪ Indien verbetering niet of te traag optreedt, kan stap gezet worden naar
meer gespecialiseerde hulp (hiervoor eerst diagnose nodig)
o Gespecialiseerde hulp (orthodidactiek)
▪ Hier wel diagnose
Remedial teaching en behandeling
• In elkaars verlengde met diagnostisch onderzoek als scharnierpunt
• Remedial teaching
o Extra ondersteuning
o (Binnenschoolse) leerlingenbegeleiding
o Gericht op brede leerproblemen
o Gebruik van (al dan niet bewezen effectieve) programma’s
o (Meer vanuit onderwijsperspectief, vanuit de leerkracht, vaak geen specifieke
opleiding)
• (Orthodidactische) behandeling
o Gespecialiseerd
o Diagnostiek als vertrekpunt
o Gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek
Gebaseerd op de powerpoints en lessen gegeven door Prof. dr. M. Van Heel 5
,Onderwijspsychologie en leerstoornissen
Remedial teaching
• Continuüm van ondersteunende onderwijspraktijken
o Traject afgestemd op individu
• Er bestaan aantal programma’s
o Afhankelijk van school
o Is er een remedial teacher
• Inhoudelijke aandachtspunten
o Wetenschappelijke basis
o Past het in schoolcontext
o Nood aan tussendoelen
▪ Motivatie behouden voor het kind
▪ Vooruitgang nagaan
o …
• Praktische aandachtspunten
o Financieel
o Individueel/groep
o Binnen/buiten klas
o Interventie/maatregelen moeten ook passen in het leven van de mensen, moet voor
iedereen toegankelijk blijven
Behandeling
• Timing individueel
• Gericht op specifieke leerstoornis
o Basis in diagnostiek
• Strikter protocol
Praktijk: Redelijke aanpassingen
• Doel is inclusief onderwijs
o Vraag blijft wat zijn ‘redelijke aanpassingen’?
• Aantal goed ingeburgerd
o Voorleessoftware
o Gebruik kladpapier
o Bepaald lettertype
• Maar niet altijd zo effectief als gedacht
o Extra tijd voor evaluatie
• Zoveel mogelijk ‘uitzonderingsmaatregelen’ installeren voor iedereen
o --> inclusief onderwijs
o Zich zodanig opstellen dat alle leerlingen alle kansen krijgen, dat iedereen er op
dezelfde manier aan kan deelnemen, i.p.v. aanpassingen te maken
o Metafoor: als je overal een schuine helling zou voorzien, kan iedereen op dezelfde
manier de school betreden, nu zijn de ramp-gebruikers een uitzondering
Gebaseerd op de powerpoints en lessen gegeven door Prof. dr. M. Van Heel 6
,Onderwijspsychologie en leerstoornissen
• Vaak in context van ‘zwakke leerlingen’
o Goed onderwijs is iedereen zijn/haar leerpotentieel optimaal laten benutten
• Hoogbegaafdheid vraagt evenzeer redelijke aanpassingen
o Risico vs. veerkracht benadering
o Meer dan enkel ‘heel slim’ zijn
o Bij HB ook veel persoonlijkheidsfactoren + valkuilen
o Dus naast stoornissen ook kijken hoe we de sterktes van leerlingen goed kunnen
ondersteunen
• Vaak over het hoofd gezien in Vlaams onderwijs
o Recent wel budgetten vrijgemaakt om speciale trajecten op te zetten in een aantal
scholen
Leerstoornissen: Theorie en praktijk
• Populair onderzoekstopic
o Nieuwe theoretische inzichten kunnen helpen bij verbeteren praktijk
o Opletten om praktijkwerkers voldoende op de hoogte te brengen van nieuwe
inzichten
• Top-down en bottom-up
Onderwijspsycholoog
• Definitie International School Psychology Association (ISPA)
• “Professionals prepared in psychology and education and who are recognized as specialists in
the provision of psychological services to children and youth within the contexts of schools,
families, and other settings that impact their growth and development”
• “School psychologists are uniquely qualified members of school teams that support students'
ability to learn and teachers' ability to teach. They apply expertise in mental health, learning,
and behavior, to help children and youth succeed academically, socially, behaviorally, and
emotionally. School psychologists partner with families, teachers, school administrators, and
other professionals to create safe, healthy, and supportive learning environments that
strengthen connections between home, school, and the community.”
Gebaseerd op de powerpoints en lessen gegeven door Prof. dr. M. Van Heel 7
,Onderwijspsychologie en leerstoornissen
• 7 rollen
o 1. Expert
o 2. Hulpverlener
o 3. Scientist-practitioner
o 4. Professional
o 5. Communicator
o 6. Samenwerkingspartner
o 7. Systeemondersteuner
• Snijvlak tussen psychologie en onderwijs
• Brugfiguur met expertise
1. Expert
• Toepassen vakinhoudelijke, psychologische kennis en vaardigheden ter ondersteuning en
bevordering van de ontwikkeling, het leren en/of de onderwijsloopbaan van kinderen en
jongeren
• Domein
o Cognitieve en leerontwikkeling
o Sociale en emotionele ontwikkeling
o Onderwijsloopbaan
o Diversiteit van onderwijs- en opvoedingsbehoeften
o Sociale interacties, relaties en groepen
2. Hulpverlener
• Handelen van schoolpsychologen is gericht op het bevorderen van de ontwikkeling en het
functioneren van kinderen en jongeren in een onderwijscontext
o Diagnostisch handelen
o Preventie
o Psycho-educatie
o Consultatie
o Directe begeleiding
o Begeleiding van verontrustende situaties
o Tussenkomen in crisissituaties
3. Scientist-practitioner
• Integreren van kennis in wetenschap in dagdagelijks handelen
o Wetenschappelijke kennis en attitude geïntegreerd in handelen
o Onderzoekscompetenties
Gebaseerd op de powerpoints en lessen gegeven door Prof. dr. M. Van Heel 8
,Onderwijspsychologie en leerstoornissen
4. Professional
• Professionele houding en focus op het constant verbeteren van eigen handelen
o Deontologisch handelen
o Zelfreflectie
o Levenslang leren
5. Communicator
• Communiceren met cliënten, betrokkenen en andere professionals op een respectvolle en
heldere, transparante wijze
o Professionele relatie tot stand brengen en onderhouden
o Gespreks- en rapporteringsvaardigheden
6. Samenwerkingspartner
• Samenwerken met leerlingen, ouders, school en andere hulpverleners met diverse
achtergronden
o Samenwerken met leerling, ouders, school en hulpverleningscontext
o Werken met kinderen en gezinnen uit diverse sociale en culturele achtergronden
o Samenwerken met de bredere jeugdhulpverlening
7. Systeemondersteuner
• Meedenken en bijdragen aan het (zorg)beleid van een school
Onderwijspsychologie: Rolverwarring
• Onderscheid met
o Leerkracht
o Klinisch kinderpsycholoog
• Maar vaak ook meerdere rollen
o 36% lerarenopleiding
o 33% aanvullende opleiding van minimaal een jaar
▪ Psychotherapie (64%)
▪ Psychologische interventie (30%)
▪ Begeleiding / coaching (26%)
▪ Psychologische assessment (17%)
Onderwijs in Vlaanderen
• Historisch gezien veel vrijheid voor de individuele scholen
• Wel eindtermen als kader voor onderwijsdoelen
Gebaseerd op de powerpoints en lessen gegeven door Prof. dr. M. Van Heel 9
, Onderwijspsychologie en leerstoornissen
• Verschillende onderwijskoepels
o Bv. vrij onderwijs, staatsonderwijs, katholiek onderwijs
o Eigen regels/gewoonten
• Streven naar open onderwijssysteem
o Beperkte inschrijvingsgelden
o Weinig toelatingsvoorwaarden/proeven
Vlaams onderwijs: Problemen
• Er zijn ambities, maar soms te weinig gestoeld op evidentie of oude ideeën in een nieuw jasje
o Dalende onderwijskwaliteit
o Vaak negatief in de media
o Lerarentekort
o Wat met educational tracking?
o Hoe jongeren voorbereiden op studiekeuze
• Onderwijspsychologie: per definitie issues die op kruispunt staan
o Onderwijs, mentaal welzijn,…
(Balans zoeken tussen wat wetenschappelijk onderzoek zegt en wat de praktijk toelaat, bv. bij
lerarentekort: mensen zonder diploma voor de klas?)
Zittenblijven
• Traditionele visie is jaarklassen
o Tekort --> blijven zitten
o Recent veranderingen door visie en praktische redenen
• Doel: groepen homogeen te houden, weinig aandacht voor flexibele leerwegen
• Onderzoeksbevindingen duiden matig succes van zittenblijven
o Betere prestaties op eerder geziene leerstof, niet op nieuwe leerstof
o Gevolgen voor sociaal leven, schoolse carrière, mentaal welzijn
• Toch nog steeds veel gebruikt
• Eerlijk systeem? Alternatieven?
o Iets wat we meer en meer zien opkomen is het invoeren van graadklassen
--> zeer flexibel onderwijs
Inclusief onderwijs
• M-decreet
o Recht op inschrijving gewoon onderwijs
o Aanbieden zorg binnen gewoon onderwijs
▪ Brede basiszorg <--> individueel aangepast curriculum
o Praktisch niet haalbaar, vervangen
Gebaseerd op de powerpoints en lessen gegeven door Prof. dr. M. Van Heel 10
