Virologie 2024 – prof. Van Ranst
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1: INLEIDING ................................................................................................................................ 4
1. Geschiedenis van virologie ....................................................................................................................... 4
2. Kenmerken van virussen .......................................................................................................................... 5
3. Virale structuur: opdeling van virussen .................................................................................................... 5
4. Virale replicatiecyclus .............................................................................................................................. 7
HOOFDSTUK 2: DIAGNOSTIEK......................................................................................................................... 10
1. Rechtstreeks: aantonen van virus .......................................................................................................... 10
2. Onrechtstreeks: aantonen van antistoffen ............................................................................................. 13
HOOFDSTUK 3: INFLUENZA............................................................................................................................. 14
1. Verspreiding en preventie ...................................................................................................................... 14
2. Naamgeving ........................................................................................................................................... 15
3. Structuur van influenza .......................................................................................................................... 15
4. Burden of disease/symptomen .............................................................................................................. 15
5. Influenza virussen en pandemieën ......................................................................................................... 17
6. Influenza maatregelen ............................................................................................................................... 20
1. Basishygiënemaatregelen ........................................................................................................................ 20
2. Mondmaskers ........................................................................................................................................... 20
3. Schoolsluitingen ....................................................................................................................................... 20
4. Antivirale middelen .................................................................................................................................. 21
5. Vaccinatie ................................................................................................................................................. 21
HOOFDSTUK 4: COVID-19 ............................................................................................................................... 26
1. Geschiedenis van coronavirussen .......................................................................................................... 26
2. Cijfers van COVID-19 pandemie.............................................................................................................. 28
3. Aanpak van Covid in België .................................................................................................................... 29
4. Invloed van COVID-19 op andere infectieziekten.................................................................................... 31
5. Invloed van COVID-19 op andere coronavirussen ................................................................................... 31
,6. Invloed van covid-19 op bacteriële infecties .......................................................................................... 32
HOOFDSTUK 5: HIV......................................................................................................................................... 32
1. Oorsprong en ontdekking van HIV ......................................................................................................... 32
2. Transmissie van HIV ............................................................................................................................... 33
3. HIV Virologie .......................................................................................................................................... 34
4. HIV epidemiologie ................................................................................................................................. 36
5. HIV klinische symptomen ....................................................................................................................... 37
6. HIV laboratoriumdiagnostiek ................................................................................................................. 38
7. HIV therapie ........................................................................................................................................... 38
HOOFDSTUK 6: HUMAAN PAPILLOMAVIRUS .................................................................................................. 40
1. HPV virologie ......................................................................................................................................... 40
2. Soorten HPV .......................................................................................................................................... 41
3. Stadia van HPV ....................................................................................................................................... 43
4. HPV: dysplastic continuum van uitstrijkjes ............................................................................................. 44
5. HPV vaccinatie ....................................................................................................................................... 45
HOOFDSTUK 7: HEPATITIS ............................................................................................................................... 47
1. Virale hepatitis ....................................................................................................................................... 48
2. Histologie lever ...................................................................................................................................... 48
3. Hepatitis A – HAV ................................................................................................................................... 49
4. Hepatitis B – HBV ................................................................................................................................... 51
5. Hepatitis C – HCV ................................................................................................................................... 54
6. Hepatitis D – HDV .................................................................................................................................. 56
7. Hepatitis E – HEV ................................................................................................................................... 57
8. Hepatitis F – HFV .................................................................................................................................... 57
9. Hepatitis G – HGV/GBV-C ....................................................................................................................... 57
10. Transfusion-transmitted virus – TTV .................................................................................................. 58
HOOFDSTUK 8: MAZELEN, BOF, RUBELLA ....................................................................................................... 58
1. Mazelen ................................................................................................................................................. 58
2. Bof ......................................................................................................................................................... 58
,3. Rubella................................................................................................................................................... 59
4. Rotavirus................................................................................................................................................ 59
5. Norovirus ............................................................................................................................................... 61
6. Astrovirus .............................................................................................................................................. 62
7. Adenovirus ............................................................................................................................................ 62
1. Naamgeving en structuur ....................................................................................................................... 63
2. Ontdekking van herpesvirussen ............................................................................................................. 63
3. Herpes simplex virus type 1 en 2 (HSV 1/2) ............................................................................................ 63
3.1. Symptomen .......................................................................................................................................... 63
3.2. Transmissie .......................................................................................................................................... 64
4. Varicella zoster virus (VZV) ..................................................................................................................... 65
4.1. Naamgeving......................................................................................................................................... 65
4.2. Symptomen .......................................................................................................................................... 65
4.3. Varicella zoster virus sero-epidemiologie............................................................................................. 66
4.4. Vaccinatie ............................................................................................................................................ 66
4.5. Zona/zoster .......................................................................................................................................... 66
5. Cytomegalovirus (CMV) ......................................................................................................................... 68
6. Epstein Barr virus (EBV).......................................................................................................................... 69
6.1. Mononucleosis ..................................................................................................................................... 69
6.2. Burkitt’s lymfoom ................................................................................................................................. 69
,HOOFDSTUK 1: INLEIDING
Virussen hebben vaak een slechte naam, hoewel het grooste deel van de virussen totaal
onschadelijk/apathogeen zijn voor de mens. Toch ligt de focus in de geneeskunde op de paar virussen
die de mens zeer ziek kunnen maken.
1. Geschiedenis van virologie
Adolf E. Mayer – tabaksmozaïekvirus
Plantenziekte: tabaksmozaïekvirus. Wanneer je de bladeren van een besmette plant uitperst en met
een penceeltje breng je dit sapje op een nieuw, gezond blad dan zal dit blad ook ziek worden.
= bewijs van ‘overdraagbaarheid’ van tabaksmozaïekvirus
Dimitri Ivanovski – ‘grondlegger van virologie’
Hij bestudeerde dezelfde ziekte bij tabaksplanten, maar hij heeft het uitgeperst materiaal gefilterd
(normaal: geen bacteriën doorlaatbaar). Wanneer hij dit filtraat aanbracht op een gezond tabaksblad,
wordt het gezonde blad ook ziek. Ivanovski toonde dus aan dat de ziekte geen bacteriële oorsprong
had
Beijerinck – woord ‘virus’
Hij gebruikte voor het eerst het woord ‘virus’ (= latijn voor vergif). Hij deed dit om de nieuwe vorm
van infectieziekte een naam te kunnen geven en te onderscheiden van de rest.
Nadien werden er steeds meer virussen ontdekt + ontdekking van elektronenmicroscoop → Vanaf
1940 werd het woord ‘virologie’ regelmatig gebruikt en werd het een echt vakgebied.
Als je dit vergelijkt met bacteriologie: bacteriologie zat al op zijn piek toen virologie net ontdekt was.
Virologie doorheen de jaren – bekende ziekten
Virologie is iets wat de mensen al een hele tijd bezighoudt, elke periode werd geteisterd door hun
eigen bekende ziekten. Een groot aantal bekende ziekten werden veroorzaakt door virussen: bv.
pokken, polio
Pokken – variola
Deze ziekte is sinds 1970 uitgeroeid, miljoenen mensen zijn hieraan
gestorven. Veel schrik voor: grote vaccinatiecampanges.
Virus bestaat nog, maar enkel in laboratoria. In de huidige maatschappij
is er geen bescherming meer tegen de pokken, enkel oudere mensen
nog want zij zijn gevaccineerd.
Poliomyelitis
Zorgde voor verlammingen, vooral bij kinderen. Mensen waren hier bang voor aangezien je niet kan
voorspellen welke spieren aangetast worden (benen vs diafragma).
,Kinderen werden onmiddellijk naar het ZH gebracht → na 14 dagen soms
spontaan genezen, soms niet. Als diafragma aangetast was → kinderen in
stalen long (= buis waar patiënt in ligt behalve zijn hoofd, door
intermittente overdruk/onderdruk wordt de borstkas bewogen).
Poliomyelitis is uitgeroeid in ons land door vaccinatie, komt enkel voor in
Pakistan – Afghanistan (owv Taliban-moeilijke vaccinatie) en sommige
‘polio-outbreaks’ in landen met slechte vaccinaties.
Polio is het enige verplichte vaccin in ons land. Er waren 3 serotypes van polio, er zijn er 2 uitgeroeid,
1 blijft nog over.
HIV/AIDS
Een ziekte waar heel veel aandacht naar toe gaat. In jaren 1990 was dit de belangrijkste
doodsoorzaak van jonge mannen in de VS. Zie verder: hoofdstuk HIV
2. Kenmerken van virussen
- Grootte: zeer klein ! (25-300nm)
o Ultrafiltreerbaar (virussen kunnen door filters die bacteria tegenhouden)
o Voorbeelden:
▪ E.Coli ~ 1,5𝜇𝑚 = 1500nm
▪ Mimivirus (grootste virus nu gekend) = 400nm
▪ Pokkenvirus = 300nm
▪ Herpesvirus = 100nm
▪ Picornavirus (bv. polio) = 25nm
- Zichtbaar met elektronenmicroscoop
o 1939: eerste elektronenmicroscoop → foto van
tabaksmozaïekvirus
o Werking: X-ray crystalografy. Er wordt een kristal
gemaakt van virussen. X-stralen gaan defractie
ondergaan na dit kristal. Van het patroon dat dit
oplevert kan je elektronendensity kaarten maken en daarvan een anatomisch model.
o 2017: Cryo-electronmicroscopie: nog betere techniek, hogere resolutie
3. Virale structuur: opdeling van virussen
Envolop/naakt
- Enveloppe = lipidendubbellaag, zeer fluïde
- Functie = Wanneer een nieuw viruspartikel ontstaat, dan ontstaat dit door afsplitsing uit de
moedercel + vermelting met doelwitcel
- Naakte virussen zijn moeilijker te bestrijden dan geënveloppeerde virussen, enveloppe is zeer
kwetsbaar (bv. zeep) → virus kan snel gedood worden
Capside
- Helicaal
o Eenvoudige structuur: 1 eiwit, dakpangewijs op elkaar
gestapeld, met centraal het genetisch materiaal
o doel helicaal capside= genetisch materiaal beschermen
o Bv. tabaksmozaïekvirus (rigide staaf) , ebola (fluïde)
, - Icosahedraal
o = capsomeren (driehoeken) in 5- en 6 voudige symmetrie
o Voordeel icosahedrale structuur = zeer sterk!
o Typisch in de natuur: wanneer je capsomeren in oplossing brengt (zonder energie) zal
er spontaan een icosahedrale structuur gevormd worden → dus energetisch ook zeer
gunstige structuur
o Centraal zit het genetisch materiaal
o Bv. Adenovirus, herpesvirus, papillomavirus
- Complex
o = alle andere vormen buiten icosahedraal en helicaal
o Bv. pokkenvirus
o Bv. T-bacteriofaag
▪ Capside hoofdje (icosahedraal) met genetisch materiaal (paar bp), kraag,
hals, landingsgestel → genetisch materiaal wordt ingespoten in bacterie
Genoom
- DNA/RNA
- Dubbelstrengig (ds) / enkelstrengig (ss)
o DNA virus: dsDNA (meestal) of ssDNA
▪ Bv. dsDNA- herpesvirus
▪ Bv. ssDNA – parvovirus B19: gevaarlijk bij zwangerschap: gaat de ontwikkeling
van rode bloedcellen bij de foetus stoppen, foetus groeit niet meer, sterfte.
Oplossing = intra-uteriene bloedtransfusie
o RNA virus: dsRNA of ssRNA (meestal)
▪ Bv. dsRNA – rotavirus
▪ Bv. ssRNA – mazelen, polio, HIV
- Lineair/circulair
o Meeste virussen hebben een lineair genoom
o Cirkulaire structuur is stabieler in de natuur, vaak DNA
▪ Biedt bescherming tegen afbraak door DNAase van de
uiteinden van het genetisch materiaal
▪ Bv. circulair dsDNA – papillomavirus
▪ Bv. circulair ssRNA – plant viroid
o Speciale vorm van circulair DNA virus: hepatitis B virus (HBV)
▪ In capside: 2/3 is dubbelstrengig, 1/3 is enkelstrenging
▪ Wanneer HPV zich vermenigvuldigt: volledig dubbelstrengig
- 1 stuk/segmentair
o Voordeel segmentair genoom = reassorteren: als dezelfde cel geïnfecteerd wordt
door 2 verschillende virussen met segmentair genoom, dan kunnen ze deeltje DNA
uitwisselen → verschillende combinaties van genoomfragmenten → evolutionair
voordeel
▪ Bv. reassortment bij influenza: in varken worden genetische delen
uitgewisseld, nieuwe virussen ontstaan, oa overdracht naar de mens
