Algemene psychologie
Hoofdstuk 5: Aandacht, cognitieve controle, bewustzijn
Aandacht: het selecteren van informatie
Evidentie voor selectieve aandacht
Selectieve aandacht verwijst naar het proces waarbij één boodschap geselecteerd wordt door bewuste verwerking
en de andere boodschappen onderdrukt worden.
Dichotisch luisteren: Een van de eerste taken waarmee selectieve aandacht werd bestudeerd was dicotisch luisteren.
In de jaren 1950 voerde de Britse psycholoog Cherry een reeks proeven uit over de vraag hoe mensen een gesprek
kunnen volgen zonder in de war te raken door andere gesprekken op de achtergrond. Hij noemde dit het
coktailpartyfenomeen. Om dit te bestuderen, zette hij de proefpersonen een koptelefoon op waarmee twee
verschillende boodschappen gegeven werden, één in het linkeroor en één in het rechteroor. De proefpersonen
moesten de boodschap herhalen die in het ene oor aankwam en de woorden negeren die in het andere oor
aankwamen. Uit de resultaten bleek dat de proefpersonen dit gemakkelijk konden, vooral als de twee boodschappen
door verschillende personen gesproken werden. Van de genegeerde boodschap werd heel weinig waargenomen.
De proeven van Posner: Een ander paradigma om aandacht te onderzoeken,
werd ontwikkeld door Posner. Posner veronderstelde dat wanneer mensen hun
aandacht ergens op richten, ze op die plaats ook gevoeliger zijn voor stimuli die
aangeboden worden. Hij vroeg zijn proefpersonen om aan het begin van elke
beurt hun ogen te fixeren op een punt in het midden van een computerscherm.
Op dit fixatiepunt verscheen een teken, een seconde later gevolg door een zwart
vierkantje aan de rechter- of linkerkant van het scherm. De proefpersonen
moesten zo snel mogelijk op een knop drukken bij het zien van de stimulus zonder met hun ogen te bewegen. De
afhankelijk variabele was de tijd die de proefpersonen nodig hadden om op de knop te drukken. De onafhankelijke
variabele die Posner manipuleerde was het teken dat de proefpersonen te zien kregen voordat het zwarte vierkantje
aangeboden werd. Bij neutrale beurten werd een plusteken (+) getoond. Dan was er 50% kans dat het vierkantje links
zou verschijnen en 50% kans dat het rechts zou verschijnen. Bij de andere beurten werd een pijltje naar rechts ( ) of
naar links () getoond. Bij deze beurten was de kans 80% dat het vierkantje op de aangeduide plek zou verschijnen.
Dit waren valide beurten. In de resterende 20% verscheen het vierkantje aan de andere, niet-verwachte kant. Dit
waren invalide beurten.
Uit de resultaten bleek dat het vierkantje significant sneller werd ontdekt wanneer de aanwijzing in het midden juiste
informatie gaf over de plaats waar het vierkantje zou verschijnen. Bij deze beurten hadden de proefpersonen de
aanwijzing gebruikt om hun aandacht te verschuiven naar de te verwachten plek, waardoor hun perceptueel systeem
klaar werd gemaakt om daar informatie te ontdekken. Deze proefopzet wordt het paradigma van Posner genoemd.
Leeftijdsverschillen in het richten van aandacht: Een hele reeks van studies heeft uitgewezen dat de mogelijkheid
om aandacht te richten al vanaf de geboorte aanwezig is. Pasgeborenen zorgen ervoor dat de informatie hun
aandacht capaciteit niet te boven gaat. De mate van selectieve aandacht neemt wel toe gedurende de kindertijd en
lijkt ook weer iets af te nemen naarmate mensen ouder worden. De vaardigheid om de aandacht te richten en te
verdelen is dus het grootst bij jongvolwassenen.
De eerste verklaringen over selectieve aandacht
De eerste ideeën over selectieve aandacht werden ontwikkeld om de resultaten van Cherry’s experimenten met
dichotisch luisteren te verklaren. Drie mogelijk verklaringen werden voorgesteld.
Vroege selectie: Volgens de eerste visie worden signalen waar mensen geen aandacht aan besteden, al weggezuiverd
voordat ze verwerkt kunnen worden. Broadbent maakt een onderscheid tussen een sensorisch geheugen, dat zorgde
voor de gewaarwording van stimuli, en een kortetermijngeheugen, dat verantwoordelijk was voor de bewuste
waarneming van stimuli. Broadbent veronderstelde dat het sensorische geheugen een vrijwel onbeperkte capaciteit
had en gedurende korte tijd alle informatie bijhield die de zintuigen bereikte. Het kortetermijngeheugen daarentegen
had een beperkte capaciteit en kon slechts één signaal tegelijk aan.
, Omdat in het model van Broadbent de concurrerende boodschappen op het niveau van de gewaarwordingen
weggefilterd worden, nog voordat de informatie verwerkt is, noemt men deze visie een theorie met vroege selectie.
Deze theorie kon goed verklaren hoe mensen hun aandacht op één kanaal richten, maar had moeite met het feit dat
mensen in bepaalde gevallen toch informatie uit het genegeerde signaal opnemen. In een experiment liet Moray de
stem in het negeerde oor zeggen ‘je mag nu stoppen’ of ‘verander nu van oor’.
Dit signaal werd opgepikt door 8% van de
proefpersonen. Wanneer deze boodschap in een
andere proef echter voorafgegaan werd door de
voornaam van de proefpersoon, dan steeg het
aantal proefpersonen dat het signaal opving tot
33%. Hieruit concludeerde Moray dat de
genegeerde informatie niet volledig tegengehouden
werd door de filter. Dit was vooral het geval voor de
naam van de persoon, die verwerkt leek te worden
ook als de aandacht er niet op gericht was.
Late selectie: Een tweede verklaring voor lekken bij
het cocktailpartyeffect was dat de woorden uit een
ander gesprek niet weggefilterd worden op het
sensorische niveau, maar onbewust waargenomen
worden. Deze verklaring veronderstelt een late
selectie. Volgens theorieën met late selectie nemen
wij dus ook dingen waar die niet in ons bewustzijn
terechtkomen.
Attenuatie: Een derde verklaring voor het ‘lekken’ in de filter stelt dat aandacht een vroege rol speelt bij de
perceptuele verwerking, zoals verondersteld door Broadbent, maar dat de filter de signalen enkel verzwakt bij hun
overgang van het sensorische geheugen naar het kortetermijngeheugen en ze niet volledig blokkeert. Volgens deze
visie is er enkel attenuatie (vermindering) van het signaal.
Integratie van kenmerken versus slim zoeken
Een andere manier om het effect van selectieve aandacht te begrijpen, is op zoek te gaan naar wat aandacht precies
doet met een stimulus.
Al in 1967 stelde Neisser vast dat sommige zoektochten snel gebeuren,
terwijl andere moeizaam gaan. Dit wordt geïllustreerd op de figuren. Zoek
de rode letter S in het linkse deel van de figuur. Was dit moeilijk? Zoek
dezelfde letter S in het rechtse deel van de figuur.
Was dit moeilijker? Wat is hier aan de hand?
Treisman en Gelade voerden een proef uit met
stimuli zoals getoond in bovenstaande figuur. De resultaten zie je op de grafiek. Hieruit bleek
dat de proefpersonen de rode S even snel vonden of er nu 29 zwart S’en rond stonden of
geen. De auteurs noemden dit een pop-out effect (de letter S sprong als het ware uit de
display). Daarentegen duurde het bijna een seconde langer om een S te vinden tussen 29
zwarte S’en en enkele rode T’s, dan wanneer er geen afleiders waren.
Zoektocht naar een kenmerkt vs. zoektocht naar een conjunctie van kenmerken: Om hun resultaten te verklaren,
formuleerden Treisman en Gelade de feature-integration theory. Volgens deze theorie verliep visuele perceptie in
twee stadia. Het eerste stadium omvatte de detectie van afzonderlijke kenmerken (kleur, oriëntatie, randen, …) en
gebeurde automatisch en parallel over het hele visuele veld. Wanneer een stimulus van alle andere stimuli verschilde
op basis van één enkel kenmerk (vb. kleur), dan sprong die stimulus eruit, ongeacht waar hij zich bevond. In het
tweede stadium werden de verschillende kenmerken van een stimulus geïntegreerd tot een geheel. Dit was een
proces dat meer energie vereiste, serieel verliep en selectieve aandacht nodig had.
Slim zoeken: Als alternatief werd guided search (slim zoeken) voorgesteld. Volgens deze visie wordt in eerste
instantie een prioriteitskaart van de visuele stimulus gemaakt, net zoals verondersteld door de feature-integration
theorie. Deze prioriteitskaart is echter niet gebaseerd op individuele kenmerken, maar op combinaties van
kenmerken die opvallen.
