3e bachelor orthopedagogie
COMMUNITY
BASED WERKEN
Hogeschool Gent
Lies Poppe
Schooljaar 2023 - 2024
,INHOUD
H1: VERMAATSCHAPPELIJKING ............................................................................................................7
1. Vermaatschappelijking is hot ...................................................................................................7
2. socio-historische ontleding......................................................................................................7
2.1. Laag 1: de sociale relatie tussen overheid en burgers ........................................................7
2.2. Laag 2: deïnstitutionalisering en ‘community care’ ............................................................8
2.3. Laag 3: solidariteit ...........................................................................................................8
2.4. Nieuw begrip of historische constante? ............................................................................8
3. De huidige context...................................................................................................................9
3.1. vermaatschappelijking’ in het recente beleidsdiscours .....................................................9
3.2. Een verhaal in verschillende sectoren ..............................................................................9
3.3. Centrale begrippen ....................................................................................................... 10
4. Positieve aspecten ................................................................................................................ 10
4.1 Vermaatschappelijking genereert kansen................................................................................ 10
5. Aandachtspunten.................................................................................................................. 10
5.1. Mogelijke risico’s an valkuilen........................................................................................ 10
6. Artikel: de kracht van engagement .......................................................................................... 11
6.1. Uitdagingen waar vermaatschappelijking een antwoord op wil bieden.............................. 11
6.2. Argumenten voor een positieve keuze voor vermaatschappelijking .................................. 11
6.3. Solidariteitsopvattingen in de tekst ................................................................................ 11
6.4. Voorbeelden van praktijken onder impuls van vermaatschappelijking .............................. 12
7. Artikel: de kracht van verandering of een holle slogan .............................................................. 12
8. Artikel: ervaringsdeskundigheid moet je politiseren ................................................................. 13
9. Artikel: niet bedenkende dat de bedenker soms de macht verliest over wat-ie bedacht heeft ..... 14
10. Artikel: 10 clichés over ervaringsdeskundigheid ...................................................................... 15
H2: FORMELE – INFORMELE ZORG ..................................................................................................... 16
1. Betekenis voor de context ...................................................................................................... 16
2. mogelijke risico’s en valkuilen ................................................................................................ 16
2.1. Complementariteit vs subsidiariteit ............................................................................... 16
2.2. Inzetten op ambulante hulpverlening en het eigen netwerk .............................................. 17
2.3. Persoonsvolgende financiering ...................................................................................... 18
3. Randvoorwaarden ................................................................................................................. 18
3.1. Niet alleen of-of, maar en-en ......................................................................................... 18
3.2. Ondersteuning .............................................................................................................. 19
4. Betekenis voor de organisatie van zorg.................................................................................... 19
4.1. Actief burgerschap ........................................................................................................ 19
1
, 4.2. Burgerinitatieven........................................................................................................... 20
4.3. Sociaal schaduwwerk ................................................................................................... 21
5. Artikel: Het mensbeeld achter vermaatschappelijking is fictie .................................................. 23
6. Artikel: zelforganisatie is geen excuus voor terugtrekkende overheid ........................................ 24
7. Artikel: Sociaal schaduwwerk, informele sociaalwerkpraktijken in België en Nederland............. 25
H3: MANTELZORG ............................................................................................................................. 26
1. Werking steunpunt mantelzorg............................................................................................... 26
1.1. Informeren ................................................................................................................... 26
1.2. Vragen mantelzorgers ................................................................................................... 26
1.3. Gemeentelijke noden .................................................................................................... 27
1.4. Waarderen en erkennen ................................................................................................ 27
1.5. Sensibiliseren ............................................................................................................... 27
1.6. Verbinden..................................................................................................................... 27
1.7. Belangenberhartiging .................................................................................................... 27
1.8. Mantelzorgverenigingen................................................................................................. 27
2. Wat is mantelzorg? ................................................................................................................ 28
2.1. Definitie mantelzorg ...................................................................................................... 28
2.2. Kenmerken ................................................................................................................... 28
3. Jonge mantelzorgers .............................................................................................................. 28
3.1. Definitie........................................................................................................................ 28
3.2. Gevolgen ...................................................................................................................... 28
3.3. (H)erkenning ................................................................................................................. 29
4. Wat is het mantelzorgstatuut?................................................................................................ 29
4.1. Algemene erkenning (type 1) .......................................................................................... 29
4.2. Erkenning met sociaal voordeel (type 2).......................................................................... 30
4.3. Verlofstelsel voor mantelzorgers .................................................................................... 30
.................................................................................................................................................. 31
5. Zelfzorg bij mantelzorgers ...................................................................................................... 31
5.1. Draagkracht vs draaglast ............................................................................................... 31
5.2. Signalen herkennen....................................................................................................... 31
5.3. Tips .............................................................................................................................. 31
5.4. Drempels bij het inschakelen van professionele hulp ...................................................... 32
6. Diensten en hulplijnen ........................................................................................................... 32
6.1. Stuvo’s ......................................................................................................................... 32
6.2. Extern........................................................................................................................... 32
6.3. Dienst maatschappelijk werk van ziekenfonds (DMW) ..................................................... 33
6.4. Thuiszorgdiensten......................................................................................................... 33
2
, 7. Artikel: Hoe vangen we het toekomstig tekort aan mantelzorgers op? ....................................... 34
8. Artikel: Studerende mantelzorgers zijn onzichtbaar ................................................................. 35
H4: NETWERKVERSTERKING .............................................................................................................. 36
1. Sociale netwerkversterking .................................................................................................... 36
1.1. Sociaal netwerk ............................................................................................................ 36
1.2. Sociaal kapitaal ............................................................................................................ 36
1.3. Economisch kapitaal ..................................................................................................... 37
1.4. Cultureel kapitaal ......................................................................................................... 37
1.5. Bonding – Bridging......................................................................................................... 37
1.6. Netwerkversterking ....................................................................................................... 38
2. Initiatieven voor netwerkversterking ....................................................................................... 38
2.1. 7 werkmodellen ............................................................................................................ 38
3. Het kleine ontmoeten ............................................................................................................ 42
4. Netwerkversterking op lokaal niveau ...................................................................................... 42
4.1. Wicked issues............................................................................................................... 42
4.2. Beleidscontext .............................................................................................................. 43
4.3. Focus op netwerkvorming.............................................................................................. 43
4.4. Basiskenmerken ........................................................................................................... 43
4.5. Aandachtspunten en spanningsvelden ........................................................................... 43
5. Artikel: Persoonlijke netwerkversterking bij mensen in armoede............................................... 44
6. Artikel: Stitch en split, een relationele visie van gemeenschap ................................................. 44
7. Artikel: Nadenken over ongeschreven regels’ en Een expert in koffie schenken ben je niet
zomaar!’ ........................................................................................................................................ 45
H5: OUTREACHEND WERKEN ............................................................................................................ 46
1. Achtergrond .......................................................................................................................... 46
1.1. Nu ................................................................................................................................ 46
1.2. Vroeger......................................................................................................................... 46
2. Definitie outreach.................................................................................................................. 46
2.1. Waarom outreach? ....................................................................................................... 46
2.2. Actieve benadering ....................................................................................................... 47
2.3. Bevorderen welzijn ........................................................................................................ 47
2.4. Participatieve basishouding........................................................................................... 47
2.5. Kwetsbare doelgroepen................................................................................................. 47
3. Moeilijkheden (heden) ........................................................................................................... 49
3.1. vaststellingen door werkveld, beleid en onderzoek .......................................................... 49
3.2. Moeilijkheden ............................................................................................................... 49
4. Onderzoek (heden) ................................................................................................................ 50
3
, 4.1. Methodologie................................................................................................................ 50
4.2. Rondetafelgesprekken .................................................................................................. 50
5. Typologie .............................................................................................................................. 51
5.1. Type 1: mobiel werken ................................................................................................... 51
5.2. Community outreach .................................................................................................... 51
5.3. Street outreach ............................................................................................................. 52
5.4. Family outreach ............................................................................................................ 52
5.5. Houseresearch ............................................................................................................. 52
5.6. Inreach ......................................................................................................................... 52
5.7. Opmerkingen ................................................................................................................ 52
6. Artikel: Outreachend werken: De doelgroep aan het woord ...................................................... 53
7. Artikel: Niet iedereen die het eigen kantoor verlaat, werkt outreachend .................................... 53
8. Artikel: Outreach: een tweesnijdend zwaard ........................................................................... 54
H6: CASE MANAGMENT ..................................................................................................................... 54
1. Context................................................................................................................................. 54
1.1. Context GGZ in artikel 107 ............................................................................................. 54
1.2. Wie doet wat en tegen welke prijs? ................................................................................. 55
1.3. Verslavingszorg en GGZ: 2 werelden ............................................................................... 55
1.4. Versnippering van zorg en ondersteuning........................................................................ 56
1.5. Gebrek aan echt luisteren.............................................................................................. 56
1.6. Balanceren tussen behandeling en persoonsgerichte ondersteuning ............................... 56
1.7. De ambivalente rol van lotgenoten ................................................................................. 57
1.8. Stigmatisering............................................................................................................... 57
2. Casemanagment................................................................................................................... 58
2.1. werken in geïntegreerde netwerken ................................................................................ 58
2.2. Definitie casemanagment.............................................................................................. 58
2.3. Basisfuncties ................................................................................................................ 58
2.4. Modellen casemanagment ............................................................................................ 58
3. Praktijkvoorbeeld Gent .......................................................................................................... 59
3.1. ICM: intensief casemanagment ..................................................................................... 59
4. Artikel: Mental health care delivery system reform in Belgium .................................................. 60
5. Artikel: De toegankelijkheid van geestelijke gezondheidszorg voor personen met een
middelengebonden stoornis ........................................................................................................... 61
6. Artikel: Missionproject ........................................................................................................... 62
7. Artikel: Casemanagment bij drugsverslaafden ........................................................................ 63
H7: HERSTELACADEMIE & KWARTIERMAKEN ...................................................................................... 64
1. Herstelacademie................................................................................................................... 64
4
, 1.1. Podcast ........................................................................................................................ 64
1.2. Wat is herstelacademie? ............................................................................................... 65
1.3. Krachtlijnen cursus ....................................................................................................... 65
1.4. Onderwerpen................................................................................................................ 65
1.5. Wat halen deelnemers uit de cursus?............................................................................. 66
1.6. Hoe komen tot gelijkwaardige cocreatie? ....................................................................... 66
1.7. Risico’s ........................................................................................................................ 66
2. kWARTIERMAKEN .................................................................................................................. 66
2.1. wat is kwartiermaken?................................................................................................... 66
2.2. Welke vormen kan kwartiermaken aannemen? ............................................................... 67
2.3. Hoe doet men aan kwartiermaken? ................................................................................ 67
2.4. Wie doet aan kwartiermaken? ........................................................................................ 67
2.5. Enkele voorbeelden....................................................................................................... 67
2.6. Interview ...................................................................................................................... 67
H8: CRUSTATIEVE ZORG .................................................................................................................... 68
1. Wat is crustatieve zorg? ......................................................................................................... 68
2. Kadering ............................................................................................................................... 69
2.1. Levenseinde VS GGZ: 5 kruispunten ............................................................................... 69
2.2. Doelgroep: EPPA problematiek ...................................................................................... 69
2.3. Wat is crustatieve zorg .................................................................................................. 69
2.4. Pijlers ........................................................................................................................... 70
3. Ontstaansgeschiedenis crustatieve zorg ............................................................................ 71
4. Welke plaats neemt crustatieve zorg in binnen het zorglandschap? ..................................... 71
5. Artikel: Crustatieve zorg: Een nieuwe zorgvorm voor mensen met een Ernstige Persisterende
Psychiatrische Aandoening ............................................................................................................. 72
6. Ervaringsperspectief, toekomst en kritische reflectie............................................................... 72
6.1. Ervaringsperspectief ..................................................................................................... 72
6.2. Bijkomende ervaringen .................................................................................................. 72
6.3. Toekomst ..................................................................................................................... 73
H9: Professionele competenties ......................................................................................................... 74
1. Organisatorische voorwaarden .............................................................................................. 74
1.1. Resultaten organisatieniveau......................................................................................... 74
2. Beroepsidentiteit................................................................................................................... 74
3. Individuele competenties....................................................................................................... 74
3.1. Parcipatieve basishouding............................................................................................. 74
4. Artikel: Klikt het? Verwachtingen van zorggebruikers over outreachende hulpverleners in tijden
van vermaatschappelijking (Mager .................................................................................................. 78
5
, 5. Artikel: Beroepsidentiteiten in de maatschappijgerichte GGZ ................................................... 79
h10: INCLUSIE VANUIT RESIDENTIE .................................................................................................... 80
1. Institutionalisering en de-instutionalisering ............................................................................ 80
1.1. Institutionalisering ........................................................................................................ 80
1.2. De-institutionaliseringsbeweging ................................................................................... 80
2. Idealen onder druk ................................................................................................................ 80
2.1. Thuis VS Tehuis ............................................................................................................. 80
2.2. In de gemeenschap ....................................................................................................... 81
2.3. In de residentie ............................................................................................................. 81
3. Alternatieve kijk en interpretatie ............................................................................................. 81
3.1. Klemtoon op interafhankelijkheid................................................................................... 81
3.2. Inclusie – en exclusie als dynamisch gegeven ................................................................. 81
3.3. De-institutionalisering in ruimte én handelen.................................................................. 82
4. Een sociaal-ruimtelijk perspectief als hefboom ....................................................................... 82
4.1. Vaststelling................................................................................................................... 82
4.2. Nochtans ..................................................................................................................... 82
4.3. Besluit .......................................................................................................................... 82
5. Over een positief leefklimaat.................................................................................................. 83
5.1. Group climate instrument.............................................................................................. 83
6. … Naar een burgerschapsklimaat ........................................................................................... 83
7. Artikel: Ruimte voor zorg: Reflectie- en inspiratiekader de-institutionalisering ........................... 85
8. Artikel: De residentie als gangmaker naar inclusie? Een sociaal-ruimtelijk perspectief als
hefboom in de zorg en ondersteuning voor personen met een handicap ............................................ 86
9. Artikel: Sociaal-ruimtelijk perspectief in de jeugdhulp: van leefklimaat naar
burgerschapsklimaat? .................................................................................................................... 87
6
, COMMUNITY BASED WERKEN
H1: VERMAATSCHAPPELIJKING
1. VERMAATSCHAPPELIJKING IS HOT
Populaire term met een hoge aaibaarheidsfactor tegelijk: containerbegrip dat vele ladingen dekt
• Dezelfde terminologie, andere invulling/visie
• Onderhevig aan discussie en kritiek
➔ Iedereen spreekt erover, maar ieder bedoelt er iets anders mee -> leidt soms tot bezorgdheden
➔ Wordt vaak in één adem genoemd met andere begrippen zoals deïnstitutionalisering, participatie,
zelfbepaling, autonomie, eigen kracht, informele zorg, mantelzorg
➔ Vandaag: niet voor of tegen; wel verkenning van het concept; van de mogelijkheden én van de gevaren
die het in zich draagt.
2. SOCIO-HISTORISCHE ONTLEDING
2.1. LAAG 1: DE SOCIALE RELATIE TUSSEN OVERHEID EN BURGERS
2.1.1. 1830: KLASSIEK-LIBERALE STAATSOPVATTING
De overheid komt zo min mogelijk tussen in private aangelegenheden
Geen beschermende maatregelen zoals bv. ziekteverlof, pension, uitkeringen...
Rol van de overheid bleef beperkt tot het beschermen van de individuele vrijheid en het bewaken
van de veiligheid en de sociale orde
2.1.2. EIND 19DE EEUW
Sociale kwestie: slechte leefomstandigheden en grote kindersterfte zorgden voor sociale onrust
Bv. opkomst van de arbeidersbeweging, stakingen…
2.1.3. EIND 19DE – BEGIN 20STE EEUW
Van afstandelijke naar sociale relatie tussen overheid en burgers/gezinnen
Private aangelegenheden (bv. opvoeding, relaties werkgevers en werknemers…) werden plots
publieke materie bv. 1914: invoering leerplicht
Gesubsidieerde liefdadigheid
Sociaal beleid & sociale voorzieningen -> schakel overheid en gezin
➔ Invoeging van de leerplicht → eerste vorm van vermaatschappeling
➔ Als samenleving vinden we dit belangrijk en willen we dit verplicht maken
7
,2.2. LAAG 2: DEÏNSTITUTIONALISERING EN ‘COMMUNITY CARE’
2.2.1. 1960/1970: KRITIEK OP DE RESIDENTIËLE ZORG
• Deïnstitutionalisering = sluiting grote psychiatrische instellingen
• Kritiek verzorgingsstaat → segregatie, mensen met problematieken w buiten maatsch leven
gehouden, men werd gereduceerd tot problematiek en verloren hierdoor rechten
zelfbeschikking en eigen regie, eigen kracht, participatie…
• Sector pers met een beperking -> centrale mantra:” gewoon waar mogelijk, speciaal waar nodig”
• Community care
Gemeenschapszorg
Zorg w ruimer geïnterpreteerd dan enkel professionele zorg
Extramuralisering van de zorg → streven om buiten de muren van voorziening
kwaliteitsvolle zorg te bieden
• Onderscheid in de (gezondheid)zorg tussen eerste, tweede, derde & nulde lijn
• Jaren 80: burgerschapsparadigma -> inclusie stimuleren door de samenleving aan te passen
aan de zorgvragen en aspiraties van mensen.
2.3. LAAG 3: SOLIDARITEIT
2.3.1. KOUDE SOLIDARITEIT
= Solidariteit tussen mensen die elkaar niet persoonlijk kennen (‘koud’ = rationeel, vanop afstand)
• Na WOII: Uitbouw van de verzorgingsstaat
• Inzicht dat problemen niet altijd enkel individueel, maar ook maatschappelijk karakter hebben
• Sociale zekerheid: levenslange sociale bescherming voor iedereen (o.a. door belastingen)
bv. gezinsbijslag, pensioenen, werkloosheidsuitkering, ongevallen-/ziekteverzekering….
• Gebaseerd op inter-afhankelijkheid: iedereen is op bepaalde momenten in zijn/haar leven
afhankelijk van anderen voor zorg en ondersteuning.
2.3.2. WARME SOLIDARITEIT
= Zorg wordt in de eerste plaats verwacht in de informele en private sfeer. (‘warm’ = dichtbij, rechtstreeks)
• Leidend principe: subsidiariteit
• Burgers worden aangesproken op een ‘morele plicht’ om de zorg en ondersteuning voor
medeburgers feitelijk op te nemen.
• Burgers beslissen zelf over de spelregels: wie dit ‘verdient’ en wie niet.
• Situeren in de privésfeer, mensen die je kent en graag ziet
• Bv. mantelzorgers, vrijwilligers, buren, vrienden, familieleden…
2.4. NIEUW BEGRIP OF HISTORISCHE CONSTANTE?
• Vormgeving aan de relatie tussen overheid en burgers
• Rol van formele hv’ (professionals) en informele hv’ (mantelzorg, buren, vrijwilligers..
• Verbonden met solidariteitsopvattingen
8
, Terugkerende vragen/ discussies:
- Wat betekent "vermaatschappelijking van zorg"? Is het altijd een pleidooi voor zelfredzaamheid en
een kleinere rol voor de staat, OF kan het ook betekenen dat de samenleving meer
verantwoordelijkheid neemt voor zorg? → Dit hangt af van politieke, ideologische en beschikbare
hulpbronnen.
- Wie en waar moet de zorg opnemen? Professionals met publieke middelen OF informele
steunfiguren in het netwerk van de zorgvrager (mantelzorgers, vrijwilligers) …?
- Welke invulling geeft men aan solidariteit om de mensenrechten en levenskwaliteit van burgers te
garanderen?
3. DE HUIDIGE CONTEXT
3.1. VERMAATSCHAPPELIJKING’ IN HET RECENTE BELEIDSDISCOURS
➔ ““Verschuiving binnen de zorg waarbij ernaar gestreefd wordt om mensen met beperkingen (van
lichamelijke, verstandelijke of psychische aard), chronisch zieken, kwetsbare ouderen, jongeren met
gedrags- en emotionele problemen, mensen die in armoede leven,… met al hun mogelijkheden en
kwetsbaarheden een eigen zinvolle plek in de samenleving te laten innemen, hen daarbij waar nodig
te ondersteunen en de zorg zoveel mogelijk geïntegreerd in de samenleving te laten verlopen.”
➔ “De lokale besturen nemen ten volle hun regierol op inzake de vermaatschappelijking van de zorg. Dit
betekent dat ze voluit ondersteuning geven aan de mantelzorgers, vrijwilligerszorg en buurtzorg.”
➔ “We blijven verder inzetten op de vermaatschappelijking van de zorg.”
3.2. EEN VERHAAL IN VERSCHILLENDE SECTOREN
• Geestelijke gezondheidszorg → Art. 107: “De Koning kan in specifieke financieringswijzen voorzien
om, op experimentele basis en beperkt in de tijd, een prospectieve en programmageoriënteerde
financiering van zorgcircuits en netwerken mogelijk te maken.”
• Ondersteuning mensen met beperking → Perspectief 2020: “Gewoon als het kan, bijzonder als het
moet.”
• Integrale Jeugdhulp: “De jeugdhulpverlening ‘vermaatschappelijken’/ maximaal een beroep doen
op de eigen krachten van de gebruikers van de jeugdhulpverlening en van hun omgeving.”
• Ouderenzorg:
“Een leeftijdsvriendelijk Vlaanderen versterkt de positie van de ouder wordende personen in de
samenleving, beklemtoont hun eigen regie en biedt toegankelijke en kwaliteitsvolle zorg en
ondersteuning op maat en tegemoetkomingen wanneer kwetsbaarheid de overhand neemt.”
Ageing in place: “De mogelijkheid voor oudere personen om veilig, onafhankelijk en
comfortabel in hun eigen huis en omgeving te blijven wonen, ongeacht hun leeftijd, inkomen of
intrinsieke capaciteiten”
9
