INHOUDSTAFEL AAN HET EINDE VAN HET DOCUMENT!! Hanne de Jong
Prof. dr. Goossens AJ 2023-24
Buitenlandse rechtstelsels
DEEL I: FRANS RECHT
HOOFDSTUK 1: HISTORISCHE CONTEXT
AFDELING 1: ONDERDEEL VAN HET (WEST-) ROMEINSE RIJK
• Initieel gebruiken en gewoonten van de verschillende Keltische volksstammen
• Nadien quasi-universele toepassing van het Romeinse recht
o 212: Constitutio Antoniniana geeft Romeinse burgerrechten aan alle vrije inwoners
van het Romeinse rijk
à !! enkel vrije burgers, niet voor slaven !!
AFDELING 2: VAL VAN HET WEST-ROMEINSE RIJK (476)
Verbrokkeling van het grondgebied en van het recht
• Noorden: Romeins recht wordt grotendeels verdrongen door het Bourgondische,
Frankische en Normandische gewoonterecht
= pays de droit coutumier
o Personele toepassing van het recht
o Vnl. mondelinge overlevering, soms opgetekend in teksten
• Zuiden: traditie van het Romeins recht blijft grotendeels bewaard
= pays de droit écrit
o Lokale koningen verzamelen de geldende Romeinse regels en geven deze opnieuw uit in
wetboeken
o Migratie en gemengde huwelijken bemoeilijken de personele toepassing van het recht
AFDELING 3: 8E-18E EEUW: TIJDPERK VAN DE FRANSE KONINGEN
• 8e-9e eeuw: Karel de Grote herenigde het Frankische (d.i. het West-Romeinse) rijk
• 843: Verdrag van Verdun
o Verdeling van het Frankische rijk onder de drie kleinzonen van Karel De Grote
o Creatie van het West-Frankische rijk, de voorloper van Frankrijk
• 9e-16e eeuw: feodaliteit, met geleidelijke centralisatie (‘ancien régime’)
o Recht blijft lang zeer verbrokkeld (supra: pays de droit coutumier vs. pays de droit écrit)
§ Koning had lange tijd zwakke positie, met weinig legislatieve bevoegdheden, wat
verbrokkeling versterkte
§ Ondersteuning gewoonterecht door Franse Koningen. Bewuste strategie om afstand te
nemen van de Duitse keizers, die steunden op het Romeinse recht
o Beperkte eenmaking van rechtspraak door de koninklijke rechtbanken (vanaf 13e eeuw)
§ Grote invloed van het Parlement de Paris: belangrijkste Franse rechtbank
• Bevoegd voor grote delen van het grondgebied
• Interpretatie van de verschillende coutumes in het licht van de eigen Coutume de
Paris à voorzichtige start van rechtseenmaking
• Rechters gerekruteerd uit advocaten à pragmatische ontwikkeling van het
Franse recht (i.t.t. Duits recht: ontwikkeld door professoren aan universiteiten)
1
,• 17e-18e eeuw: feodaliteit, maar sterkere centralisatie (‘ancien régime’)
o Grotere koninklijke macht: wetgevende bevoegdheid over het hele land d.m.v. ordonnances
§ Monarchie van goddelijk recht: gezag komt van boven
§ Wet = wil koning = goddelijke wil (maar voortdurende spanning kerk vs. koning)
§ “Absolutisme”: absolute soevereiniteit van de koning
à “L’état, c’est moi” (Lodewijk XIV)
§ Gewoonterecht (droit coutumier) is theoretisch ondergeschikt aan de wet
§ Zo eerste codificaties (bv. handelsrecht, zeerecht)
• 1789: Franse revolutie tot 1958
o Breuk met de maatschappelijke en staatkundige organisatie van het ancien régime
o Macht aan het volk: wet = wil van de natie = centraal à ‘légicentrisme’
o Soevereiniteit van de natie
o Grote wetgevende activiteit:
§ Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen (1789; preambule Grondwet)
• Waarden Franse revolutie: liberté, égalité, fraternité
• Zeer invloedrijk; bv. voor Belgische Grondwet, Universele Verklaring van de
Rechten
van de Mens (UVRM), Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM)
§ Grondwet (1791): institutionele hervormingen, relatieve scheiding der machten,
bescherming burger via grondrechten
§ Napoleontische codificaties: Code civil (1804), Code de procédure civil (1806),
Code de commerce (1807), Code d’instruction criminelle (1808), Code pénal (1810)
o Geen grondwettelijke controle: de facto wet boven grondwet (omdat wet niet getoetst werd)
o Eén centrale beroepsinstantie (Tribunal de cassation) i.p.v. regionale parlementen
o Hervorming van de Franse administratie. Centralisatie blijft, maar wordt anders georganiseerd
(departementen met bestuursautonomie)
o Periode van instabiliteit: van grondwettelijke monarchie (1791) naar Republiek (1793), maar veel
achtereenvolgende en kortstondige regimes
1ère République, 1er Empire, Restauration, Monarchie de juillet, 2ème République, 2ème Empire, 3ème République,
Duitse bezetting en Vichy regime, 4ème République
§ 1er Empire (1804-1815): tijdelijke stabiliteit onder Napoleon
§ 3e en 4e Republiek (1870-1940 en 1946-1958) = parlementaire, weinig stabiele regimes,
met nadruk op wetgevende macht, niet op uitvoerende macht
• 1958: 5e Republiek (huidig regime):
o Context: onafhankelijkheidsoorlog Algerije (1954-1962) en zwakheid van de 4e Republiek brengen
Generaal Charles de Gaulle (opnieuw) aan de macht
à = lid van de UM
o Nieuwe Grondwet (Constitution 1958): nadruk op de uitvoerende macht
§ Semi-presidentieel regime:
• Centrale rol van de Président de la République (rechtstreeks verkozen)
• Premier, aangesteld door president, maar kan worden ontslagen door parlement
§ Residuaire bevoegdheid bij de uitvoerende macht
§ Grondwettelijke controle door de Conseil constitutionnel
• Oorspronkelijk toezichthouder beperking domaine de la loi
o Bondgenoot van de UM tegen de WM
• Vanaf 1971: werkelijk grondwettelijke waakhond vh bloc de constitutionnalité
2
, HOOFDSTUK 2: RECHTSBRONNEN
AFDELING 1: OVERZICHT VAN DE RECHTSBRONNEN
Onderscheid tussen bindende en gezaghebbende (of aanvullende) bronnen van recht
à art. 2, lid 5 Constitution: “Son principe est: gouvernement du peuple, par le peuple et pour le peuple”
à Het Franse volk is slechts gebonden door de normen die het zichzelf oplegt
BINDEND GEZAGHEBBEND
* Grondwet * Rechtspraak
* Wetgeving * Rechtsleer
* Gewoonte
* Algemene rechtsbeginselen
* Internationale verdragen of Europees recht
*Gewoonte: uitdrukking van ‘opinio iuris’ (=rechtsovertuiging), het idee is dat je als volk en bepaalde over-
tuiging hebt wat … binnen het volk en die regels zijn dan de gewoonten
*Algemene rechtsbeginselen: vertolken waarden waarop alle beslissingen van het volk steunen
*Internationale verdragen of Europees recht: ratificatie gebeurt in parlement, parlement is gekozen door
volk en zijn volksvertegenwoordigers, het EU-recht vloeit verder uit het internationaal recht
1. Grondwet
1791: eerste Grondwet – 1958: huidige Grondwet (5e Republiek)
a. Inhoud
STAATSSTRUCTUUR
• Art. 1, lid 1 Const.: “Frankrijk is een ondeelbare Republiek, maar de organisatie is gedecentraliseerd.”
• Titel XII: Des collectivités territorials (art. 72-75-1 Const.)
o Centralisme, maar met een gedecentraliseerde organisatie (art. 72 Const.)
o Verhouding met de Franse overzeese gebieden (la France d’outre-mer)
à idee: als men in Parijs iets beslist, dan geldt dat voor het heel grondgebied, men voelde echter dat het niet
goed werkte, ze hebben het centralisme behouden als grondidee, maar de organisatie wordt gedecentraliseerd
à dus: één pennentrek in Parijs, overal voelt men de gevolgen, maar de uitvoering etc. ervan is aan de kleinere
besturen
STAATSMACHTEN EN -INSTELLINGEN
(infra)
GRONDRECHTEN
NIET: formele grondrechtencatalogus
WEL: verwijzing naar referentieteksten inzake mensenrechten in de Preambule (lid 1)
• Déclaration de 1789: individuele en politieke rechten (bv. vrijheid van meningsuiting, legalitietsbeginsel
strafrecht)
• Le préambule de la Constitution de 1946: moderne economische en sociale grondrechten (bv. syndicale
vrijheid, stakingsrecht)
• La Charte de l'environnement de 2004 : recht op een gezond en leefbaar milieu
3
, b. Van Grondwet naar bloc de constitutionnalité
• Initieel heeft alleen de eigenlijke Grondwet grondwettelijke waarde (ook de Preambule niet), maar onder
impuls van de Conseil constitutionnel wordt het begrip ‘Grondwet’ ruim geïnterpreteerd
• 1971: beslissing Conseil constitutionnel “Liberté d’association”: grondwettelijke waarde aan de
Preambule en de teksten waarnaar ze verwijst
« Considérant qu’au nombre des principes fondamentaux reconnus par les lois de la République et solennellement
réaffirmés par le préambule de la Constitution il y a lieu de ranger le principe de liberté d’association. »
• Huidige opvatting van het ‘bloc de constitutionnalité’ = geheel van normen met een grondwettelijke
waarde waarvan de naleving wordt verzekerd door de Conseil constitutionnel
Grondwettelijk toezicht:
waarvan?
* Grondwet 195858 incl.
Principes fondamentaux
Preambule
recoonus par les lois de la Principes de valeur Objectives de valeur
* Déclaration 1789
République (zie preambule constitutionnelle constitutionnelle
* Preambule Grondwet 1946
1946)
* Charte milieu 2004
PRINCIPES FONDAMENTAUX RECCONUS PAR LES LOIS DE LA RÉPUBLIQUE
• Vermeld in de Preambule van de Grondwet van 1946, waarnaar wordt verwezen in de Preambule van de
huidige Grondwet
• Conseil constitutionnel bestempelt een hele reeks principes als zijde ‘principes fondamentaux … de la
République’ omdat er in de Préambule geen lijst met principes volgt
* Vrijheid van vereniging * Onafhankelijkheid vd adm. * Gerechtelijke overheid als
* Rechten van verdediging Rechtscolleges bewaker individuele vrijheid
* Individuele vrijheid * Excl. Bevoegdheid adm. * Bestaan strafrechtelijk gerecht
* Vrijheid onderwijs (incl. Rechtscolleges inz. vernietiging of voor minderjarigen
Academische vrijheid) hervorming beslissingen openbare * (voorlopig) voortbestaan
* Gewetensvrijheid macht bijzondere wetgeving Elzas en
Lotharingen
PRINCIPES DE VALEUR CONSTITUTIONNELLE
• Niet inbegrepen in verwijzing naar de preambule van de Grondwet van 1946, maar toch grondwettelijke
waarde (rechtspraak Conseil constitutionnel, Conseil d’État)
• Bv. principe van de continuïteit van de staat en de openbare dienst, respect voor
de menselijke waardigheid, recht op privacy
OBJECTIVES DE VALEUR CONSTITUTIONNELLE
• Doelstellingen van grondwettelijke waarde, op zichzelf geen bron van recht, maar laten wel toe om
bepaalde grondwettelijke rechten te beperken om andere grondwettelijke rechten effectiever te maken
• Bv. bescherming van de openbare orde, de toegankelijkheid en verstaanbaarheid van de wet,
de strijd tegen fiscale fraude
à !! betwist !!
2. Wetgeving
• Wetgevende macht (pouvoir législatif à parlement): la loi = formele wet
o Domaine de la loi is restrictief vastgelegd (art. 34 Const.)
4
